Raetinium
Raetinium je naziv ilirske gradine i naziv jednog od najrazvijenijih rimskih područja (municipij) u Bosni i Hercegovini, nastalog na teritoriji Japoda. Središte municipija bilo je u istoimenom naselju, koje se nalazilo u Golubiću, danas prigradsko naselje u Bihaću.[1]
Jedno vrijeme smatralo se da su Japodi izvorno ilirsko pleme, koje je u IV stoljeću podjarmljeno od Kelta, jer se u ilirskim nekropolama našlo i keltskih rukotvorina.[2] Kasnija istraživanja su utvrdila mišljenje (Borivoj Čović) da su Japodi bili dobre komšije Keltima, ponekad i saveznici. Koristili su se oružjem iz keltskih radionica (mačevima i štitovima), ali među Japodima nije bilo keltske etničke primjese. Kao posljedica odnosa je i pojava keltskih imena među Japodima. [3]
Japodsko područje Rimu priključio je Oktavijan 35. p.n.e. Infiltracija rimsko-provincijalnih elemenata i njihova integracija s tradicionalnom japodskom kulturom započela je svakako prije definitivnog pokorenja 9. g. n. e. U Batonovom ustanku Japodi su aktivno učestvovali, ali ih je konačno pokorio vojskovođa Germanik. Opis događaja 9. g. n.e., dao je rimski historičar Dio Kasije u ″Rimskoj historiji″:
Germanik je najprije zauzeo Splonum (Splaunon), i to više slučajem. Odatle je krenuo na Raitinon (Raetinium), ali ga je zauzeo tek teškom mukom i s dosta gubitaka. Neprijatelji su, naime, u kuće oko nasipa podmetnuli vatru ... a nakon toga se povukli u citadelu ('ες την ακραν άνεχόρηααν). Kada su pak Rimljani pojurili za njima, našli su se usred vatre, dok su ih odozgor gađali neprijatelji, pa su mnogi pâli kao žrtve plamena i strijela. Nekolicina je pobjegla bacajući tijela već poginulih u vatru i praveći prolaz za sebe koristeći ljudska tijela kao most. Vatra je zahvatila cijeli akropolj, da su i branioci morali napustiti tvrđavu podzemnim kanalima.[4]
Po opisima Splonuma i Raetinuma, koji se nalazi u Dionovom tekstu, riječ je o klasičnim gradinskim naseljima sa podgrađem, koje je naseobinski dio, i akropoljem na visinskom platou, kao sjedištem gradine.[5] Osnovna odbranbena fortifikacija bio je dvostruki prsten zidina, jedan oko podgrađa, drugi oko akropolja, što je sve karakteristično za ilirsko područje od eneolita.[4]
Nakon toga u ruke Rimljanima pao je i slijedeći grad Seretion koji je dotad Tiberije (budući rimski car) uzalud opsjedao. Nakon ovih borbi, Tiberije je mogao započeti generalni i odlučni napad na Batona.
Nakon završetka Batonovog ustanka, japodska peregrinska civitas je pripadala provinciji Gornji Ilirik/Dalmacija, nastaloj disolucijom nekadašnje jedinstvene provincije Ilirik (Illyricum). Po Naturalis historia od Plinija Starijeg, Japodi su zajedno sa Liburnima ulazili u sastav skardonitanskog konventa (današnji Skradin) provincije Dalmacije (...conventum Scardonitanum petunt lapides et Liburnorum civitates ...). [6]
Japodi su dijelili sličnu sudbinu sa ostalim domorodačkim narodima provincije Dalmacije. Postupno i njih prvo je zahvatio proces kulturne romanizacija, a kasnije i pravno – političke. Najkasnije do 212. god. n. e. nestala je japodska civitas i prešlo se na municipalni sistem i u tome slučaju japodski dio Pounja bio je pokriven sa municipalnom jedinicom kojoj je sjedište bilo u Raetiniumu.
Relativno bogata arheološka građa iz Pounja (naselja i nekropole), prvenstveno na lokalitetu Ripač sa sojeničkim naseljem potvrđuje dobru naseljenost regije još od kasnobronzanog do rimskog doba. Brojna gradinska naselja opisao je Vjenceslav Radimski (Izačić-glavica, Brekovica, Spahići, Sokolac, Ripač, Lohovo, Doljani itd). Brojna su i rimska naselja, ali su se slabo sačuvala, bez ijednog sačuvanijeg arhitektonskog objekta, tako da ο urbanizmu tih naselja nema podataka.
Arheološka nalazišta iz rimskog perioda su: Golubić, Privilica, Jezerine u Pritoci, Čavkići, Doljani, Založje, Ribić, Klokot (Kapitul, Humačke glavica), Brekovica, Čehićke Crkvine. Samo na osnovi bogatstva ovih nalazišta ova zona imala je veliko naseobinsko, religijsko, političko i ekonomsko značenje ne samo za japodsku zajednicu u Pounju, nego i za cijeli japodski narod i njegovu političku jedinicu.[4]
Pronađeno je najmanje 95 natpisa sa epigrafskih spomenika osoba antičkog perioda sa prostora japodskog Pounja, od toga 29 na sljemenastim poklopcima.[7] Najviše je evidentirano osoba sa nepoznatim ili teško razumljivim gentilnim imenom (40). Šest osoba su funkcioneri japodske civitas (tri sa drugim gentilnim imenom, jedna sa flavijevskim i jedna sa aurelijevskim gentilnim imenom, dok je jedan japodski funkcioner nepoznatog imena), što je do sada najviše evidentiranih funkcionera jedne od peregrinskih civitas. Indikativan je znatan broj domorodačkih imena(15), kao i nosilaca julijevskog gentilnog imena (9), koji je najveći u odnosu na ostale unutarnje (bosanske) dijelove provincije Dalmacije. Julija je najviše i u odnosu na ostale carska gentilna imena: 3 osobe su sa flavijevskim gentilnim imenom, 2 sa ulpijevskim, 3 sa elijevskim, i 8 osoba je sa aurelijevskim gentilnim imenom. [6]
Jedan od natpisa pronađen je u Njemačkoj (CIL.XIII.7023) i na njemu spominje se Andes Sekst. F.cives Raetinio.[6]
- Andes Sex(ti) f(ilius) / cives Raeti/nio eq(ues) ala / Claud(ia) an(norum) XXX / stip(endiorum) V h(ic) s(itus) e(st) h(eres) f(aciendum) c(uravit
Iz epigrafskih natpisa vidi se da je Raetinium svoj autonomni (municipalni) status dobio prije 70. g.n.e, od cara Vespazijana, koji je u unutrašnjosti Dalmacije podigao i municipij Malvesiatium (Skelani) i municipij Bistuensium (srednja Bosna).
- ↑ „Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE”. Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. Arhivirano iz originala na datum 2023-08-06. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ Z. Marić, Keltski elementi u mlađem željeznom dobu Bosne i Hercegovine, GZM (A), n. s. XVIII, 1963, 63—83, posebno 70, 75, 79, 8
- ↑ „Ivo Bojanovski: BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA - Petrovačko polje”. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988. Arhivirano iz originala na datum 2022-11-01. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 „Salmedin Mesihović: SVPPLEMENTVM REBELLIO ILLYRICI I – GERMANIKOVA “POUNJSKA OFANZIVA””. INSTITUT ZA ISTORIJU • Br. 4, 1-234, Sarajevo 2009.. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Amina Veladžić: Rimska urbanizacija na tlu današnje Bosne i Hercegovine”. UNIVERZITET U SARAJEVU, FILOZOFSKI FAKULTET, ODSJEK ZA HISTORIJU, 2018. Pristupljeno 9. 2. 2023.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 „Salmedin Mesihović, ANTIQVI HOMINES BOSNAE”. Filozofski fakultet Sarajevo, 2011 -. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Branka Raunig: Sljemenasti poklopci iz Bihaćkog polja”. ANUBiH - Godišnjak, knjiga 34 (XXXVI)- Sarajevo, 2007.. Pristupljeno 5. 9. 2023.[mrtav link]