Porodica

Za ostala značenja, vidi Porodica (razvrstavanje).

Porodica

Porodica, obitelj ili familija, osnovna društvena grupa koja se sastoji od supružnika i najbližih krvnih srodnika (roditelji i djeca) koji obično žive zajedno. Rimsko pravo je razlikovalo pojam porodice vezane srodstvom (gens) i porodice vezane zajedničkim životom (famillia), odnosno obitavanjem (odatle riječ obitelj). Za porodicu ili obitelj također se kolokvijalno koristi izraz familija. Odnose među članovima porodice regulira obiteljsko pravo.

Porodica je univerzalna ljudska zajednica koju čine odrasli partneri i njihova deca, ali i dalji srodnici koji žive zajedno sa njima. Porodica, pored reproduktivne, privredne i socijalne, ima i značajnu psihološku, vaspitnu i socijalizacijsku ulogu. Ona je važna primarna grupa i jedan od najznačajnijih agenasa socijalizacije. Po strukturi, funkcijama i vrednosnoj orijentaciji postoji više tipova i oblika porodica: monogamna, poligamna; matrijarhalna, patrijarhalna; potpuna, nepotpuna; nuklearna, proširena; autoritarna, demokratska itd.

Porodica se obično se sastoji od jednog ili dva roditelja i njihove dece. Porodicu mogu sačinjavati i članovi koji nisu nužno u krvnom srodstvu, na primer prilikom usvajanja dece. U porodicu pripadaju: roditelji, deca, unuci, dedovi i babe, tj. svi koji su rođeni u porodici i svi koji su postali članovi porodice preko sklapanja braka. Muškarac i žena s jednim ili više dece predstavljaju tzv. užu porodicu, koja se često ugrađuje u veće „molekule“ tzv. proširene porodice.

U zapadnom svetu, mnoge funkcije koje je tradicionalno obavljala porodica, preuzimaju državne ustanove poput vrtića i staračkih domova.

Pravno uređenje

Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima u članku 16. sadrži odredbu o pravu punoletnih muškaraca i žena da sklope brak i time osnuju porodicu, koja se štiti kao temeljna društvena jedinica.. Slično propisuje i čl. 23. Međunarodnog pakta UN o građanskim i političkim pravima i čl. 12. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda.

Porodični zakon propisuje da je brak „zakonom uređena životna zajednica žene i muškarca“ (čl. 4.), koji „se sklapa suglasnom izjavom žene i muškarca u građanskom ili verskom obliku“ (čl. 6.). Uređenje porodičnih odnosa temelji se na ravnopravnosti žene i muškarca, uzajamnog poštovanja i pomaganja svih članova porodice, te zaštite dobrobiti i prava deteta, za što su odgovorna oba roditelja. Porodičnim pravom se osigurava i zaštita dece bez roditeljske brige, te odraslih osoba s duševnim smetnjama (čl. 2.). Porodični zakon takođe reguliše i učinke vanbračne zajednice između (jednog) neoženjenog muškarca i (jedne) neudane žene, ako je u njoj rođeno dete ili ako ona potraje duže od tri godine. (čl. 3.)

Tradicionalni pogled na porodicu

Prema tradicionalnom gledanju „porodica je prirodna i osnovna društvena jedinica“. Prema takvim stajalištima, društvo postoji stoga što postoje porodice - prava društva i države su samo posledica postojanja porodice i stoga je porodica od njih važnija: „Nije porodica radi društva, nego je društvo radi porodice.“

Hraniteljska porodica

Hraniteljska porodica je porodica koja pruža dom detetu koje nema roditelje ili detetu koje iz nekih drugih razloga ne može da živi u svojoj porodici. Hraniteljstvo može biti privremeno do razrešenja krizne situacije u porodici deteta, ili na duži period, do osamostaljenja deteta. Hraniteljstvo može biti bez novčane naknade (prema ličnom opredeljenju hranitelja) i sa novčanom naknadom koja se izdvaja iz budžeta države. Hraniteljstvo nije usvojenje. Deca u hraniteljskoj porodici zadržavaju svoj identitet i pravo na kontakte sa članovima biološke porodice. Hraniteljska porodica treba da bude dobra zamena za prirodnu porodicu deteta. Ona treba detetu da pruži sigurnost, ljubav, toplinu i podršku i da brine o njegovom zdravlju, školovanju i vaspitanju. Uslovi za usvajanje deteta su drugačiji, a sama procedura mnogo duže traje, pa zato nije redak slučaj da par koji želi da usvoji dete postane hraniteljska porodica.

Feministički i LGBT predlozi

Feministički i LGBT intelektualci okupljeni oko tzv. „rodnih studija“ imaju ambivalentan odnos prema braku i porodici: makar feministički mislioci već dugo sagledavaju brak kao glavni izvor opresije nad ženama, feministkinje (i feministi) često sklapaju brakove - mada se odnosi između muškarca i ženama u tim brakovima (možda) u manjim detaljima razlikuju od odnosa kakvi su u istim zemljama uobičajeni među bračnim drugovima koji nisu feministi.

Feministkinje uglavnom podržavaju zahtev mnogih LGBT aktivista da se zajednice dve osobe istog pola koje održavaju seksualne odnose zakonom stave na pravni nivo istopolnog braka. U zemljama u kojima je to omogućeno ima homoseksualaca koji svoje zajednice registruju kao brakove i održavaju svečane svadbe. S druge strane neki LGBT aktivisti takav zahtev smatraju subverzijom. Oni teže potpunom ukidanju braka kao institucije, što bi prema ideji koju dele sa mnogim feministima ostavilo mogućnost formiranju jednog boljeg društva u celini.

Prema stavu LGBT i feminističkih intelektualaca, brak je plod mešanja države u privatnost, te se eventualno mogu „ublažiti“ njegove loše društvene posledice. Savršenije bi društvo, prema njima, bilo ono u kojem braka uopšte ne bi bilo. Porodica kakvu zamišljaju bila bi sačinjena od deteta, te jedne ili nekoliko odraslih osoba koje su na duže ili kraće vreme preuzele odgovornost za dete. Tačnog „nacrta“ kako bi se država povukla iz mešanja u privatnost i takve zajednice još nema; za sada niko ne tvrdi da bi država potpuno trebalo da napusti brigu za decu, pa je očito da bi se i slučaju ostvarivanja feminističkog/LGBT ideala država nekako morala mešati u privatnost osoba koje žive sa decom.

Društvena uloga

Detalj zlatno staklenog medaljona sa portretom familije, iz Aleksandrije (Rimski Egipat), 3.–4. vek (Breša, Muzej di Santa Đulija)

Sauk porodica na fotografiji Franka Rajnharta iz 1899.

Jedna od primarnih funkcija porodice je pružanje okvira za produkciju i reprodukciju osoba biološki i društveno. To se može ostvariti putem deljenja materijalnih sredstava (kao što je hrana); davanja i primanja nege i brige (negovateljsko srodstvo); zakonskih prava i obaveza; i moralnih i sentimentalnih veza. Tako se iskustvo svoje porodice pomera tokom vremena. Sa perspektive dece, porodica je „porodica orijentacije”: porodica služi za društveno lociranje dece i igra veliku ulogu u njihovoj inkulturaciji i socijalizaciji. Sa stanovišta roditelja, porodica je „porodica prokreacije”, čiji cilj je da proizvede, inkultivira i socijalizuje decu. Međutim, produkcija dece nije jedina funkcija porodice; u društvima sa polnom podelom rada, brak, i rezultirajući odnos između dve osobe, su neophodni za formiranje ekonomski produktivnog domaćinstva.

Kristofer Haris napominje da je zapadno shvatanje familije dvosmisleno i zbunjujuće poistovećeno sa domaćinstvom, kako se otkriva u različitim kontekstima u kojima se reč koristi. Olivija Haris tvrdi da zabuna nije slučajna, već da je indikativna za porodičnu ideologiju kapitalističkih, zapadnih zemalja koje podržavaju socijalno zakonodavstvo kojim se insistira na tome da članovi nuklearne porodice treba da žive zajedno, i da oni koji nisu u takvom srodstvu ne bi trebalo da žive zajedno; uprkos ideološkim i zakonskim pritiscima, veliki procenat porodica ne odgovara idealnom tipu nuklearne porodice.

Veličina

Za više informacija pogledajte članak Faktor plodnosti (demografija)

Menonitski srodnici, Montana 1937

Ukupna stopa plodnosti žena varira od zemlje do zemlje, od visoke stope od 6,76 rođene dece/ženi u Nigeru do niske od 0,81 u Singapuru (po podacima iz 2015). Plodnost je niska u većini zemalja istočne i južne Evrope; a visoka u većini zemalja Podsaharske Afrike.

U nekim kulturama, majčina preferencija veličine porodice utiče na decu sve do ranog odraslog doba. Broj dece koji su roditelji imali je u jakoj korelaciji sa brojem potomaka koje će deca imati.

Tipovi porodice

Majka sa njenom decom, Berlin, Nemačka, 1962

Rudar sa njegovom decom

Mada su rani zapadnjački kulturni antropolozi i sociolozi smatrali da su porodica i srodstvo univerzalno povezani krvnim odnosima (na bazi ideja koje su uobičajene u njihovim sopstvenim kulturama) kasnija istraživanja su pokazala da mnoga društva umesto toga shvataju porodicu putem ideje zajedničkog življenja, deljenja hrane (npr. mlečno srodstvo) i deljenja nege i brige. Sociolozi imaju specijalan interes za funkciju i status porodičnih formi u stratifikovanju društava (posebno kapitalističkog).

Prema radu naučnika Maksa Vebera, Alana Makfarlana, Stivena Ozmenta, Džeka Gudija i Pitera Lasleta, ogromna transformacija koja je dovela do modernog braka u zapadnim demokratijama je bila „podstaknuta religiozno-kulturnim vrednosnim sistemom koji su obezbedili elementi judaizma, ranog hrišćanstva, rimokatolički kanonski zakon i protestantska reformacija”.

Znatna porcija sociološkog, istorijskog i antropološkog istraživanja je posvećena razumevanju ove varijacije, i promena u porodici koje se formiraju tokom vremena. Levitan tvrdi:

„Vremena su se promenila; prihvatljivije je i više ohrabrivano za majke da rade, i za očeve da provode više vremena kod kuće sa decom. Način na koji su uloge uravnotežene između roditelja će pomoći deci da rastu i uče dragocene životne lekcije. Pridaje se veliki značaj komunikaciji i jednakosti u porodici, kako bi se izbegla napetost uzrokovana ulogama.”

Supružnička (nuklearna ili pojedinačna) porodica

Termin „nuklearna porodica” se često koristi, posebno u Sjedinjenim Američkim Državama, u smislu supružničkih porodica. „Supružnička” porodica obuhvata samo muža, ženu i maloletnu decu. Sociolozi prave razliku između supružničkih porodica (relativno nezavisnu od roditelja i druge familije) i nuklearnih porodica (koje održavaju relativno bliske veze sa svojim srodnicima). Druge porodične strukture, kao što su mešoviti roditelji, samohrani roditelji, i domaća partnerstva su počeli da dovode u pitanje normalnost nuklearne porodice.

Matrifokalna porodica

„Matrifokalna” porodica se sastoji od majke i njene dece. Generalno, ta deca su njeno biološko potomstvo, mada je usvajanje dece praksa koja je prisutna u skoro svakom društvu. Ova vrsta porodice se obično javlja tamo gde žene imaju resurse da samostalno podižu svoju decu, ili gde su muškarci pokretniji od žena. Po definiciji, „porodična ili domaća grupa je matrifokalna kada je usredsređena na ženu i njenu decu. U ovom slučaju, otac (očevi) ove dece je povremeno prisutan u životu grupe i zauzima sekundarno mesto. Majka dece nije nužno žena jednog od očeva dece.”

Šira porodica

Farmerska porodica u Stenselu, Västerbotten, Švedska, rani 20. vek

Porodica iz Basankusu, Demokratska Republika Kongo.

Termin „šira porodica” se veoma često sreće, posebno u Sjedinjenim Državama. Taj termin ima dva osobena značenja:

• Prvo, on služi kao sinonim za „srodničku porodicu” (osobe u krvnom srodstvu).
• Drugo, u društvima u kojima su dominantne supružničke porodice, odnosi se na „srodstvo” (egocentričnu mrežu rođaka koja se proteže izvan domaće grupe) koje ne pripada supružničkoj familiji.

Ovi tipovi se odnose na idealne ili normativne strukture prisutne u pojedinim društvima. Svako društvo ispoljava izvesne varijacije u stvarnoj kompoziciji i koncentraciji porodica.

Porodica od izbora

Termin „porodica od izbora”, što se isto tako ponekad naziva „izabranom porodicom”, je uobičajena među LGBT zajednicama, u akademskoj literaturi i u kolokvijalnom rečniku. On se odnosi na grupu ljudi u životu pojedinca koji zadovoljava tipičnu ulogu porodice kao sistema podrške. Termin pravi razliku između „porodičnog porekla” (biološke porodice ili one u kojoj su ljudi odgajeni) i onih koje aktivno poprimaju tu idealnu ulogu. Porodica od izbora može ali ne mora da obuhvata neke ili sve članove porodice porekla. Ova terminologija potiče od činjenice da su mnoge LGBT individue, nakon kamping auta, suočene sa odbacivanjem ili osramljivanjem od strane porodica u kojima su uzgajeni. Termin „porodica od izbora” isto tako koriste individue u zajednicama 12 koraka, koje kreiraju blisko povezane „porodične” veze tokom procesa oporavka.

Mešovita porodica

Termin mešovita porodica ili konsolidovana porodica opisuje porodice sa mešovitim roditeljima: jedan ili oba roditelja su se ponovo oženili/udali, dovodeći decu iz bivše porodice u novu porodicu. Isto tako u sociologiji, posebno u radovima socijalnog psihologa Majkla Lema, tradicionalna porodica se odnosi na „porodicu srednje klase sa ocem koji zarađuje prihod i majkom koja ostaje kući, u braku jedno s drugim i koji podižu svoju biološku decu”, i netradicionalna na izuzetke od tog pravila. Većina domaćinstava u SAD su u današnje vreme netradicionalna po ovoj definiciji.

U pogledu komunikacionih obrazaca u porodicama, postoji određeni skup uverenja unutar porodice koji odražava kako njeni članovi treba da komuniciraju i formiraju interakcije. Ovi obrasci porodične komunikacije proističu iz dva osnovna skupa verovanja. Jedan obuhvata konverzacionu orijentaciju (stepen u kome se vrednuje značaj komunikacije) a drugi, konformacionu orijentaciju (stepen u kojem porodice treba da ističu sličnosti ili razlike u pogledu stavova, uverenja i vrednosti).

Monogamna porodica

Monogamna porodica je bazirana na pravnoj ili društvenoj monogamiji. U ovom slučaju, jedna individua ima samo jednog (zvaničnog) partnera tokom njihovog životnog veka ili u bilo kojoj vremenskoj tačci (tj. serijska monogamija). To znači da osoba ne može da ima nekoliko različitih legalnih supružnika u isto vreme, pošto je to obično zabranjenom zakonima o bigamiji, u jurisdikcijama koje zahtevaju monogamne brakove.

Poligamna porodica

Poligamija je brak koji obuhvata više od dva partnera. Kad je muškarac oženjen sa više od jedne žene, odnos se naziva poliginija; a kad je žena udata za više od jednog muža, odnos se naziva poliandrija. Ako brak obuhvata višestruke muževe i žene, to se naziva poliamorijom, grupnim ili zajedničkim brakom.

Poliginija je oblik pluralnog braka, u kome je muškarcu dozvoljeno da ima više od jedne žene. U modernim zemljama koje dozvoljavaju poligamiju, poliginija je tipično jedina dopuštena forma. Poliginija se praktikuje prvenstveno (ali ne samo) u delovima Srednjeg istoka i Afrike; i često se asocira sa islamom, međutim, postoje određeni uslovi u islamu koji moraju biti ispunjeni da bi se vršila poliginija.

Poliandrija je forma braka u kome žena uzima dva ili više muževa u isto vreme. Fraternalna poliandrija, u kojoj su dva ili više braće u braku s istom ženom, je čest oblik poliandrije. Poliandrija je tradicionalno bila praktikovana u oblastima Himalajskih planina, među Tibetancima u Nepalu, delovima Kine i u delovima severne Indije. Poliandrija se najčešće javlja u društvima obeleženim visokim mortalitetom muškaraca ili gde će muškarci često biti odvojeni od ostatka porodice tokom znatnih vremenskih perioda.

Povezano

• Rodbinski nazivi
• Proširena porodica
• Domaćinstvo

Literatura

Ovaj članak, ili jedan njegov segment, izvorno je preuzet iz knjige Ivan Vidanović "Rečnik socijalnog rada" uz odobrenje autora.

• McGoldrick, Monica; Garcia, Nydia A. Preto; Carter, Betty A. (2015). The Expanding Family Life Cycle: Individual, Family, and Social Perspectives. Pearson Education. ISBN 978-0-205-96806-0. 
• Daly, M. (2011). „What adult worker model? A critical look at recent social policy reform in Europe from a gender and family perspective”. Social Politics 18 (1): 1–23. DOI:10.1093/sp/jxr002. PMID 21692242. 
• Daly, M.; Lewis, J. (2000). „The concept of social care and the analysis of contemporary welfare states”. British Journal of Sociology 51 (2): 281–98. DOI:10.1111/j.1468-4446.2000.00281.x. PMID 10905001. 
• Esping-Andersen, Gøsta (2009). The incomplete revolution: Adapting welfare states to women's new roles. Cambridge: Polity Press.
• Ferragina, Emanuele and Seeleib-Kaiser, Martin. "Determinants of a Silent (R)evolution:Understanding the Expansion of Family Policy in Rich OECD Countries", Social politics. . 22. 2015. pp. 1–37. .
• Forbes, Scott, A Natural History of Families, (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2005), ISBN 0-691-09482-9
• Foucault, Michel (1978). The History of Sexuality: Volume I: An Introduction. (New York: Vintage Books). ISBN 978-0-679-72469-8
• Gilroy, Paul Identity Belonging and the Critique of Pure Sameness in Gilroy, Paul (2000) Against Race: Imagining Political Culture Beyond the Color Line, (Cambridge, Mass.: Belknap Press of Harvard University Press), Ch. I.3. str. 97–133
• Goody, Jack (7 July 1983). The Development of the Family and Marriage in Europe. Cambridge University Press. ISBN 9780521289252. 
• Mock, Douglas W., More Than Kin and Less Than Kind, (Belknap Press, 2004), ISBN 0-674-01285-2
• Schneider, David M., American Kinship: a cultural approach (Chicago: University of Chicago Press, 1980).
• Tabak, I.; Mazur, J.; Granado, M.C.; Örkenyi, Á.; Zaborskis, A.; Aasvee, K.; Moreno, C. (2012). „Examining trends in parent-child communication in Europe over 12 years”. The Journal of Early Adolescence 32 (1): 26–54. DOI:10.1177/0272431611419509. Arhivirano iz originala na datum 29. 10. 2012. Pristupljeno 8. 1. 2014. 
• Chevallier, Denis (1985). „Famille et parenté: une bibliographie” (French). Terrain (4): 77–82. DOI:10.4000/terrain.2874. Pristupljeno 8. 1. 2014. 
• Hraniteljska porodica, Temat „Sve srećne porodice srećne su na isti način”. NAJ mesečnik za učenike i učenice starijih razreda osnovne škole (82 izd.). „Nova škola” d.o.o. Beograd, CIP – Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije. str. 21. ISSN 1451-3013. Arhivirano iz originala na datum 22. 01. 2018. Pristupljeno 22. 1. 2018. 

Spoljašnje veze

Porodica na Wikimedijinoj ostavi

• Porodica www.srpskikod.org (sh) (en)
•  „Family” Encyclopædia Britannica Eleventh Edition 10 (11th izd.) 1911 
• Family database, OECD
• Family Research LaboratoryArhivirano 2011-11-26 na Wayback Machine-u, unh.edu
• „Family evolution and contemporary social transformations”. Estación de Economía Política. Arhivirano iz originala na datum 29. 10. 2008. 
• Family Facts: Social Science Research on Family, Society & Religion Arhivirano 2017-03-03 na Wayback Machine-u (a Heritage Foundation site). familyfacts.org
• Families Australia – independent peak not-for-profit organisation. familiesaustralia.org.au
• FamilyPlatform – A consortium of 12 organisations providing input into the European Union's Socio-Economic and Humanities Research Agenda on Family Research and Family Policies.
• Unitedfamilies.org, International organisation
• UN.org, Families and Development
• Family, marriage and "de facto" unions, Vatican.va
• What Is a Family?