Mračno doba (Evropa)
Za ostale upotrebe, v. Mračno doba.Mračno doba ili mračna vremena je izraz kojim se u dijelu historiografije nastoji slikovito opisati srednji vijek, odnosno historija Evrope od kraja Starog vijeka do početka Novog vijeka; odnosno kolaps i nazadovanje zapadne civilizacije i kulture koja je svoja nekadašnja antička dostignuća počela dosizati tek u doba Renesanse; u tom smislu je, pogotovo, u popularnoj kulturi taj period poznat kao mračni srednji vijek. Kod historičara, međutim, postoji mnogo izraženija tendencija da se korištenje izraza ograniči isključivo na rani srednji vijek i/li područja Zapadne i Sjeverozapadne Evrope, odnosno da se time prije nastoji opisati nedostatak pisanih izvora i historijskih artefakata u odnosu na prethodne i kasnije periode; u tom smislu se koristi izraz Mračna doba (engleski: Dark Ages) ili Mračni vijekovi (njemački: Dunkle Jahrhunderte). Dio historičara, pak, nastoji u potpunosti odbaciti korištenje tog izraza smatrajući ga nepreciznim, neobjektivnim, omalovažavajućim i politički nekorektnim.
Pojam "mračno doba" se tradicionalno pripisuje italijanskom srednjovjekovnom pjesniku Petrarci, koji je proveo veliki dio života putujući po Evropi i prevodeći klasične grčke i latinske tekstove. On je, uspoređujući dostignuća nekadašnjeg Rimskog Carstva sa svakidašnjicom tadašnje Evrope počeo vlastito vrijeme opisivati kao doba "mraka" a antičku civilizaciju kao doba "svjetla". U tome je najeksplicitniji bio u pogovoru vlastitog epa Africa iz 1343. godine u kome je izrazio nadu da će njegovi čitatelji živjeti u neko bolje i "svjetlije" vrijeme. Takvo stajalište su počeli propagirati humanisti, posebno Leonardo Bruni i Flavio Biondo koji su u svojim historijskim tekstovima sveukupnu historiju počeli dijeliti na "svjetlo" antičko, "burno"ili "mračno" srednjovjekovno, kome su dodali "novo", odnosno vlastito vrijeme u kome se počela vraćati antička "svjetlost". Na temelju te podjele je nastala današnja tradicionalna podjela na Stari, Srednji i Novi vijek.
Širenju humanističkog stava o "mračnom" srednjem vijeku je u 16. i 17. vijeku značajno pridonijela Reformacija, te uz nju vezane podjele u Evropi. Među protestantima se iskristalizirao negativan stav prema srednjem vijeku na temelju činjenice da je tadašnjim kršćanskim svijetom dominiralo papinstvo, često povezivano s Antikristom; u tome se posebno istakala knjiga Magdeburške centurije (1559 - 1574), odnosno historija kršćanstva u prvih 13 vijekova. Katolička crkva je na to reagirala sa svojom službenom historijom Annales Ecclesiastici (1588 - 1607) Cezara Baronija koja je srednji vijek, odnosno barem njegov period koji se naziva razvijeni srednji vijek (11 - 12. vijek) opisivala kao zlatno doba; isti je tekst, međutim, zbog nedostatka izvora i prilično eksplicitnih opisa papinstva u dva vijeka neposredno pred gregorijansku reformu koristio izraz saeculum obscurum od koga potiče izraz opći izraz mračno doba; time je implicitno i sama Crkva priznala da je srednji vijek imao vlastitu "mračnu" komponentu.
Stav o "mračnom" srednjom vijeku je svoju najveću popularnost stekao u 18. vijeku, odnosno u vrijeme kada je prosvjetiteljski pokret počeo na organiziranu religiju, odnosno kršćanstvo i njegovu dominaciju nad sveukupnim kulturnim životom Evrope gledati kao izvor zadrtosti, nasilja, primitivizma, sujeverja i općenito prepreku svakom ozbiljnijem društvenom progresu. Kod prosvjetitelja se razvio stav da je upravo dominacija Crkve kao zamjena za svjetovnu rimsku vlast, odnosno njeno neprijateljstvo prema "poganskoj" nauci i kulturi, razlog zbog čega je došlo do nazadovanja Evrope u srednjem vijeku. U tome je najuticajniji bio engleski historičar Edward Gibbon i njegovo kapitalno djelo The History of the Decline and Fall of the Roman Empire.
Već u 19. vijeku se počinje javljati, i to vrlo eksplicitno suprotstavljanje tom stavu, kome snažan poticaj daje kulturni pokret romantizma i s njime blisko povezana ideologija nacionalizma. Odbacivanje stava o "mračnom" srednjem vijeku je blisko vezan uz činjenicu da je idealiziranje starovjeke antičke civilizacije bilo najizraženije među romanskim narodima na jugu Evrope, dok se krivnja za njenu propast pripisivala Germanima čiji su potomci nakon Velike seobe naroda stvorili (ili kao u slučaju Njemačke) nastojali stvoriti vlastite nacionalne države na sjeveru Evrope. Romantični nacionalisti su počeli obrtati perspektivu tih događaja, pa su germanski "barbari" pretvoreni u plemenite divljake koji su uništili dekadentni i "izopačeni" urbani Rim i zamijenili ih jednostavnijim ruralnim poretkom u kome se živjelo u "harmoniji s prirodom" i drevnim običajima. Negativne posljedice industrijske revolucije kroz nekontroliranu urbanizaciju i zagađenje su također dovele do reakcije u obliku idealizacije "čistog" i "svijetlog" srednjeg vijeka; on se danas može vidjeti kroz trendove tzv. neomedijevalizma ili idealistički prikaz feudalnih društava u mnogim djelima fantasy literature.
U 20. vijeku se stav o "mračnom srednjem vijeku" počeo napuštati i zbog toga što je sa sobom povlačio optužbe za nedostatak objektivnosti, odnosno eurocentrizam te s njim povezane kulturne i rasne predrasude. Među historičarima i u javnosti, pogotovo u posljednje vrijeme, se sve češće spominjalo da je "mrak" u srednjovjekovnoj Evropi koincidirao sa procvatom kulture i nauke u novostvorenom islamskom svijetu koji je od oko 750. do 1250. imao vlastito zlatno doba, te da su u isto vrijeme stvorena značajna dostignuća nauke i tehnike u Indiji i Kini koja će tek postepeno doprijeti do Evrope.
Među današnjim historičarima se korištenje izraza "mračno doba" za srednjovjekovnu Evropu nastoji maksimalno ograničiti, bilo na specifične vremenske periode, bilo na specifična područja. U najširem smislu se izraz koristi za zemlje koje se danas smatraju zapadnog svijeta u doba tzv. ranog srednjeg vijeka.
Kao početak navodi 5. vijek, odnosno Velika seoba naroda i kolaps Zapadnog Rimskog Carstva koji se sa sobom doveo dramatične demografske, političke i, u pravilu, negativne ekonomske posljedice te kulturno nazadovanje o čemu svjedoči relativan nedostatak pouzdanih pisanih svjedočanstava i izvora; ponekad se kao tradicionalni datum navodi 476. godina i svrgavanje posljednjeg zapadnorimskog carstva, odnosno 529. kada je ukazom bizantskog cara Justinijana ukinuta posljednja antička filozofska škola; kao posljednji datum se navode muslimanska osvajanja sredinom 7. vijeka koja su dovela do kolapsa trgovine na Mediterani, a preko toga i kolaps ekonomije i snjim povezano nazadovanje tehnologije u Evropi koji sugeriraju arheološka istraživanja.
Kao najraniji datum za kraj Mračnog doba se obično navodi vladavina franačkog kralja Karla Velikog (768 - 814), koja je sa sobom donijela političku stabilnost u obliku stvaranja Karolinškog Carstva te poticaj obnovi kulture poznat kao Karolinška renesansa. Dio historičara, međutim, drži da ta dostignuća nisu bila dugoročna, odnosno da ih je potkopao raspad Karlovog Carstva sredinom 9. vijeka, te provale Vikinga sa sjevera koji su pustošili brojna područja Evrope; kao alternativni datum se navodi tzv. otonijanska renesansa i stvaranje Svetog Rimskog Carstva, odnosno proces pokrštavanja Slavena, Skandinavaca i Mađara u 10. vijeku koji je donio kakvu-takvu stabilnost na vanjskim granicama kršćanskog svijeta. Međutim, na unutrašnjem polju je Evropa bila izložena feudalnoj anarhiji i endemskom nasilju o čemu svjedoči proces tzv. inkastelizacije. Kao posljednji datumi za završetak Mračnog doba se obično navode 1000. godina kao simbolička odrednica nakon koje su neostvarena milenaristička očekivanja natjerala Evropljanje da se posvete uređenju svjetovnog života; 1066. godina kada je bitka kod Stamford Bridgea označila kraj vikinških pohoda; 1076. i izbijanje spora o investituri te konačno 1099. godina kada je pad Jeruzalema u križarske ruke demonstrirao sposobnost Evropljana da poduzimaju osvajačke pohode izvan matičnog teritorija, te ih doveo u bliži kontakt s drugim, tada naprednijim, civilizacijama.
Historičari su skloniji da izraz "mračno doba" ograničavaju na određena područja. U tome se možda najviše ističe engleska historiografija koja za primjer uzima historiju Britanije od trenutka kada su Britaniju napustili Rimljani 410. godine sve do vremena Alfreda Velikog kada je krajem 9. vijeka Anglosaksonska kronika postala redovan i koliko-toliko pouzdan izvor podataka o historijskim zbivanjima. Izraz se ponekad koristi i za područja izvan Zapadne Evrope. Tako se i za historiju Bizanta od oko 600. do 800. godine ponekad koristi izraz "mračno doba", i to prije svega zbog nedostatka suvremenih i pouzdanih izvora kojim bi se opisivali neki od najdramatičnijih i po posljedicama najvažnijih događaja u njegovoj historiji. Britanski historičar Tom Holland je, pak, u svojoj kontroverznoj knjizi In the Shadow of the Sword sugerirao da je i islam imao svoje "mračno doba", odnosno da ne postoje vjerodostojni izvori koji bi opisivali zbivanja u Kalifatu u prva dva vijeka poslije Muhameda.
- "Dark Ages" na Encyclopædia Britannica Online.