Heladski period
Serija članaka o historiji Grčke 
| |
|---|---|
| Heladski period | oko. 3200–1050. pne. |
| Egejska civilizacija | prije 1600. pne. |
| Mikenska Grčka | oko. 1600–1200. pne. |
| Mračno doba | oko. 1200–800. pne. |
| Antička Grčka | 776–323. pne. |
| Helenistička Grčka | 323. pne.–146. pne. |
| Rimska Grčka | 146. pne.–330 n.e. |
| Bizantska Grčka | 330. n.e.–1453. |
| Osmanska Grčka | 1453–1832 |
| Moderna Grčka | poslije 1832. |
| Teme | |
| Grčki jezik | Grčka književnost |
| Vojna historija | Imena Grka |
Heladski period moderni je naziv za kulturu kopnene Grčke koja se razvijala tokom bronzanog doba. Taj se termin često upotrebljava u arheologiji i istoriji umetnosti, a uveden je da bi nadopunio dva paralelna termina ― kikladski period, koji otprilike odgovara istom vremenskom razdoblju u razvoju egejskih oblasti u bronzano doba, i minojski period, koji se odnosni na kritsku civilizaciju bronzanog doba.
Ova periodizacija primenjuje se prvenstveno na keramiku i predstavlja relativni sistem datiranja. Keramika nađena na bilo kojem lokalitetu obično se može okarakterisati kao "rana", "srednja" ili "pozna", na temelju stila i tehnike izrade. Zatim se čitav vremenski period, za koji se smatra da je taj lokalitet obuhvatao, proporcionalno razdeljuje na ove periode. Pokazuje se da širom Grčke postoji poklapanje za "rani" period itd. Takođe, neka "apsolutna datiranja" ili datiranja do kojih se došlo upotrebom drugačijih, nekomparativnih metoda mogu se koristiti za datiranje ovih perioda i njima se daje prednost gde god su dostupna. Međutum, struktura datiranja u odnosu na keramiku razvijena je pre doba radiokarbonskog datiranja, kada je većina materijala i iskopana. Obično se može dobiti samo relativno datiranje, na kome se temelji karakterizacija grčke preistorije. Predmeti se obično datiraju na osnovu keramike koja je na određenom lokalitetu pronađena u povezanom kontekstu. I drugi artefakti mogu se razvrstati kao rani, srednji ili pozni, ali se za marker uzima keramika.
Termini "heladski", "kikladski" i "minojski" odnose se na geografsko poreklo. Na primer, "srednjeminojski" predmeti možda su i pronađeni na Kikladima, ali to ih ne čini srednjeheladskim. Stepen primenljivosti ove sheme opada kako se približavamo periferiji egejskog sveta, kakva je Levant. Tamošnja je keramika često lokalne proizvodnje čak i ako oponaša heladske ili monijske kulturne modele.
Heladsko društvo i kultura imaju svoje prethodnike u neolitskom periodu u Grčkoj, ali uz mnoge inovacije koje su se razvile i pokazale tokom druge i treće faze ranoheladskog perioda (2650–2050/2000. pne.), kao što su obrada bronze, monumentalna arhitektura i utvrđenja, hijerarhijska društvena organizacija i bliski kontakti s drugim egejskim oblastima. Ove će inovacije pretrpeti dalje promene tokom srednjeheladskog perioda (2000/1900–1550. pne.), koji je obeležen širenjem minijske keramike, te tokom poznoheladskog perioda (1550–1050. pne.), kad je cvetala mikenska kultura.
Shema s "ranim", "srednjim" i "poznim" periodima može se primeniti na više nivoa. Međutim, da ne bi koristili rogobatne izraze kao što je "rani rani period" i sl., arheolozi po konvenciji upotrebljavaju rimske brojke (I, II, III) za drugi nivo, velika slova (A, B, C) za treći nivo, arapske brojke (1, 2, 3) za četvrti nivo i ponovo velika slova (A, B, C) za peti nivo. Međutim, nisu svi nivoi zastupljeni na svakom lokalitetu. Ako su potrebni dodatni nivou, može se dodati još jedna odrednica "rani", "srednji" ili "pozni". Heladski se period može podeliti ovako:
| Period | Okvirno datiranje | Kulture po Renfrewu, keramika po Dickinsonu |
|---|---|---|
| Ranoheladski I | 3200/3100–2650. pne.[1] | Eutresis |
| Ranoheladski II | 2650–2200/2150. pne.[2] | Koraku, lokalna: Lefkandi I |
| Ranoheladski III | 2200/2150–2050/2000. pne.[3] | Tirint |
| Srednjeheladski | 2000/1900–1550. pne.[3][4] | Minijska keramika |
| Poznoheladski I | 1550–1500. pne. | Šaht-grobnice |
| Poznoheladski II | 1500–1400. pne. | Mikenska kultura |
| Poznoheladski III | 1400–1050. pne. | Mikenska kultura |
|
Za više informacija pogledajte članak Egejska civilizacija |
Ranoheladski period bronzanog doba u Grčkoj, uopšte uzev, karakteriše neolitsko zemljoradničko stanovništvo koje uvozi bronzu i bakar te koristi primitivne tehnike obrade bronze koje su se prvo razvile u Anatoliji, s kojom su održavali kulturne kontante.[5] Ranoheladski period vremenski se poklapa s periodom Starog kraljevstva u Ehiptu. Važni lokaliteti iz ovog razdoblja grupisani su na egejskim obalama grčkog kopna u Beotiji i Argolidi (Manika, Lerna, Pefkakia, Teba, Tirint) ili na ostrvima blizu obale kao što su Egina (Kolona) i Eubeja (Lefkandi), a karakterišu ih keramika koja pokazuje uticaje iz zapadne Anatolijei uvođenje brze verzije grnčarskog kola. "Dugi dom", tj. tip kuće poznat kao megaron, pojavljuje se u II ranoheladskom periodu. Uvođenje anatolijskih kulturnih modela (tj. "Lefkandija I") nije bilo praćeno znatnijim razaranjima.
Prvi ranoheladski period, poznat i kao "kultura Eutresisa", karakteriše prisustvo polirane keramike s floralnim ornamentima u Korakuu i na drugim lokalitetima, dok su objekti od metala u ovom periodu izuzetno retki.[6] Što se tiče keramike i izgleda naselja, postoji vidan kontinuitet između I ranoheladskog perioda i prethodnog poznog neolitika; promene u lokaciji naselja tokom I ranoheladskog perioda pripisuju se promenama u privredi.[6]
Dp prelaza s prvog na drugi ranoheladski period došlo je brzo i bez prekida; razvile su se mnoge socijalno-kulturne inovacije, kao što su metalurgija (tj. obrada bronze), uvođenje hijerarhijske društvene organizacije i pojava monumentalne arhitekture i utvrđenja.[7] Promene u naseljima tokom drugog ranoheladskog perioda pratile su novine u poljoprivredi, kao što je oranje plugom koji vuku volovi.[8]
U Lerni je drugi ranoheladski period završen razaranjem "Kuće sa crepovima", koja pripada tipu "kuće s hodnicima".[9] Razaranje naselja iz drugog ranoheladskog perioda isprva je pripisano najezdi Grka ili Indoevropljana do koje je došlo u trećem ranoheladskom periodu.;[10] međutim, to je gledište danas uglavnom napušteno, s obzirom na to da nema uniformnosti u razaranjima lokaliteta iz drugog ranoheladskog perioda i na to da se na lokalitetma kao što su Litares, Flijunt, Manika i drugi primećuje kontinuitet između drugog i trećeg ranoheladskog perioda, s jedne strane, i srednjeheladskog perioda, s druge strane.[11] Osim toga, navodno "novi/invazivni" kulturni elementi ― kao što su apsidalne kuće, terakota u obliku sidra, izdubljene sekire, ritualne gromače i sahranjivanje pokojnika u okviru zidina naselja ― posvedočeni su u grčkoj pre trećeg ranoheladskog perioda i zapravo se smatraju autohtonim pojavama (to je, na primer, slučaj s terakotom u Beotiji i rutualnim gromačama na lokalitetu Aje Sofije u Tesaliji), odnosno posledicama stalnog kontakta kopnene Grčke s različitim drugim oblastima, kao što je zapadna Mala Azija, Kikladi, Albanija i Dalmacija, i to počev od drugog ranoheladskog perioda pa sve do srednjeheladskog perioda.[12] Čini se da su i klimatske promene doprinele značajnim kulturnim transformacijama do kojih je u Grčkoj došlo na prelazu između drugog i trećeg ranoheladskog perioda (oko 2200. pne.).[13]
|
|
Za više informacija pogledajte članak Minijci |
Srednjeheladski period bilo je doba kulturnog nazadovanja u Grčkoj, čiji su se prvi znaci pojavili već u prethodnom, trećem ranoheladskom periodu.[3][4] Srednjeheladski period karakteriše široka upotreba minijske keramike, koja je možda direktno povezana s narodom koji su antički grčki istoriografi nazivali Minijcima; Heinrich Schliemann konvencionalno je jednu skupinu monohromne polirane keramike pronađene na srednjeheladskim lokalitetima nazvao "minijskom".
Isprva se mislilo da je sivo minijsko posuđe uvedeno migracijama koje su se desile u srednjoj fazi bronzanog doba;[14] međutim, ta je teorija napuštena kad su iskopavanja u Lerni 1950-ih otkrila da je razvoj keramičkih stilova tekao kontinuirano, odnosno da minijska keramika predstavlja neposredni izdanak fine sivo ispolirane tirintske keramike iz trećeg ranoheladskog perioda.[15] Opšte uzev, slikana dekoracija na keramici ima pravolinijske i apstraktne oblike sve do III srednjeheladskog perioda, kad su kikladski i minojski uticaji inspirisali čitavu paletu krivolinijskih, pa čak i figuralnih motiva.
Srednjeheladski period vremenski se poklapa sa Srednjim kraljevstvom u Egiptu. Naselja su smeštena bliže jedno drugom i obično se nalazi na vrhovima brda. Srednjeheladski lokaliteti nalaze se širom Peloponeza i središnje Grčke, uključujući i unutrašnjost Etolije, kao što je naselje u Termonu, te u severnim oblastima, na primer u dolini reke Sperheja. Malthi u Meseniji i Lerna V jedini su srednjeheladski lokaliteti koji su temeljno istraženi.
Poznoheladski period je doba uspona Mikenske Grčke, koja je cvetala pod novim uticajima s minojskog Krita i Kiklada. Ljudi koji su u ovom periodu pravili grnčariju ponekad su na svoje proizvode urezivali kratke natpise koristeći slogovno pismo koje se danas naziva Linearom B i za koje je utvrđeno da predstavlja ranu fazu grčkog jezika. Poznoheladski period deli se takođe na I, II i III; od njih se I i II period vremenski poklapaju s poznominojskom keramikom, a III period se nastavlja nakon nje. Treći poznoheladski period dalje se deli na IIIA, IIIB i IIIC. Sledeća tablica daje okvirno datiranje poznoheladskih faza na grčkom kopnu:
| Period | Okvirno datiranje |
|---|---|
| Poznoheladski I | 1550–1500. pne. |
| Poznoheladski IIA | 1500–1450. pne. |
| Poznoheladski IIB | 1450–1400. pne. |
| Poznoheladski IIIA1 | 1400–1350. pne. |
| Poznoheladski IIIA2 | 1350–1300. pne. |
| Poznoheladski IIIB1 | 1300–1230. pne. |
| Poznoheladski IIIB2 | 1230–1190. pne. |
| Poznoheladski IIIC (rani) | 1190–1130. pne. |
| Poznoheladski IIIC (srednji) | 1130–1090. pne. |
| Poznoheladski IIIC (pozni) | 1090–1060. pne. |
| Submikenski | 1060–1000. pne. |
| Protogeometrijski | 1000. pne. |
Keramika iz prvog poznoheladskog perioda poznata je iz depozita nađenih u šaht-grobovima u Lerni i u naseljima Vorulija i Nihorija (u Meseniji), Ajos Stefanos (u Lakoniji) i Korakuu. Švedski arheolog Arne Furumark podelio je poznoheladski period na fazu A i fazu B, no Oliver Dickinson je Furumarkov IB poznoheladski period označio kao IIA. Neka nedavna radiokarbonska datiranja materijala sa lokaliteta Cungiza (Tsungiza) severno od Mikene ukazuju na to da se tu prvi ranoheladski period možda datira u razdoblje između 1675/1650. i 1600/1550. pne., što je za oko 100 godina ranije od relativnog datiranja utvrđenog keramikom. Do erupcije na Teri takođe je došlo tokom prvog ranoheladskog perioda (odnosno, I poznokikladskog i IA poznominojskog perioda), tj. negde u grazdoblju između 1650. i 1625. pne.
Materijalnu kulturu danas poznatu kao "peloponeski prvi poznoheladski period" ne nalazimo na Teri, ali je poznata iz kasne faze prvog poznoheladskog perioda u Meseniji, te se stoga možda razvila nakon erupcije.[16] Ovu kulturu karakterišu "visoki kaftoritski vrčevi III tipa nalik na dimnjake"; "mali zatvoreni oblici kao što su zdepaste posude dekorisane simetričnim petljama ('reketima') ili jednostavnim spiralama"; "bogato oslikani tamni motivi na svetloj podlozi", koji "uključuje male precizne tipove jednostavno povezanih spirala kao što su razni oblici kukastih ili isprepletanih spirala (sa ili bez sitnih tačaka na polju), zatim oblike simetričnih petlji i sekira s dve oštrice te prateće nizove sitnih tačaka i jednostrukih ili dvostrukih valovitih linija"; a, takođe, i "mrežasti obrazac" na "kaftoritskim" vrčevima. Ove lokalne inovacije prisutne su širom grčkog kopna i u kasnijim stilovima iz IIA poznoheladskog perioda.
Karakteristike IIA poznoheladskog perioda definišu se uglavnom na temelju materijala iz istočne doline kod Korakua. Kućni i palatalni oblici su različiti. Postoje snažne veze između IIA poznoheladskog i IB poznominojskog perioda. IIB poznoheladski period započeo je pre no što se završio IB poznominojski period i u toj je fazi vidljivo smanjivanje kritskih uticaja. Čist IIB poznoheladski materijal je redak i potiče iz Tirinta, Asine i Korakua. Na osnovu radiokarbonskog datiranja materijala iz Cungize pretpostavlja se da je drugi poznoheladski period trajao od 1600/1550. pne. do 1435/1405. pne., što znači da je započeo oko 100 godina ranije od datiranja na temelju keramike, ali mu se svršetak gotovo poklapa s keramičkim datiranjem. U Egiptu obe faze drugog poznoheladskog perioda poklapaju se s početkom "carskog" razdoblja, od Hatšepsut do Tutmosisa III (vladao 1479–1425. pne.).
Treći poznoheladski period vremenski se poklapa s trećim poznominojskim periodom na Kritu. Na prelazu na IIIB poznominojski period neheladska keramika iz egejskih oblasti prestaje biti homogena; uzimajući u obzir razlike između IIIB poznominojskog perioda od heladskog, prvi se u najboljem slučaju može smatrati "subminojskom" varijantom IIIB poznoheladskog perioda.
Jednoobrazna i široko rasprotranjena keramika iz prve faze IIIA poznoheladskog perioda prvobitno je definisana materijalom pronađenim u "kući s platformom" (engl. Ramp House) u Mikeni, u palati u Tebi (koju danas većina naučnika datira u drugu fazu IIIA poznoheladskog perioda ili u IIIB poznoheladski period), te u Trijadi na Rodosu. Postoje i nalazi iz Asine, Atine (bunari), Sparte (tzv. Menelajon), Nihorije, kao i tzv. 'Atrejeva jama', odnosno krš pronađen ispod ulaza u Atrejevu riznicu u Mikeni. Na osnovu radiokarbonskog datiranja materijala iz Cungize zaključuje se da bi prvu fazu IIIA poznoheladskog perioda zapravo trebalo smestiti u razdoblje između 1435/1406. pne. i 1390/1370. pne., tj. nešto ranije od keramičkog datiranja, pri čemu je razlika manja od 50 godina. Posuđe iz prve faze IIIA poznoheladskog perioda nađeno je i na lokalitetu Maşat Höyük u hetitskoj Anatoliji.[17]
Druga faza IIIA poznoheladskog perioda obeležena je širenjem mikenske keramike po gotovo čitavom istočnom Sredozemlju. Pojavljuju se mnogi novi oblici. Na slikanoj keramici nastavljaju se motivi iz prve faze, ali pokazuju veliki stepen standardizacije. Na lokalitetu Amarni u Egiptu pronađeno je posuđe iz prve faze nastalo tokom vladavine Amenhotepa III te posuđe iz druge faze nastalo tokom vladavine njegova sina, Akhenatona; tu se već u tragovima primećuju i počeci IIIB poznoheladskog perioda. Posuđe iz druge faze IIIA poznoheladskog perioda potiče iz tzv. uluburunskog brodoloma, tj. broda koji je potonuo u 14. veku pne. I ovde je radiokarbonsko datiranje iz Cungize dalo nešto ranije datiranje: od 1390/1370. pne. do 1360/1325. pne.; no, posuđe iz ove druge faze pronađeno je i u jednom spaljenom sloju na lokalitetu Mileta, a do tog je požara verovatno došlo tokom vladavine hetitskog vladara Mursilija II, odnosno nešto pre Mursilijevog pomrčenja iz 1312. pne. Prelazni period između IIIA i IIIB počinje nakon 1320. pne., ali ne mnogo kasnije (Cemal Pulak smatra da je do prelaza došlo pre 1295. pne.).
Furumarkova definicija IIIB poznoheladskog perioda uglavnom se temeljila na nalazima iz grobnica i domaćem materijalu iz Zigurija. Elizabeth B. French podelika je taj period na dve faze, na osnovu nalaza iz Mikene i Zapadnog zida u Tirintu. Depoziti iz druge faze IIIB poznoheladskog perioda su retki, budući da se na slikanu keramiku retko nalazi u grobovima i da su mnoga naselja iz tog perioda doživela razaranje, koje je za sobom ostavilo malo čitavih posuda.
Keramika iz IIIB poznoheladskog perioda povezana je u palatama na grčkom kopnu s arhivima tablica pisanih Linearom B. (Linear B već se koristio na Kritu od II kasnominojskog perioda.) Granica između IIIA i IIIB perioda koju je predložio Pulak značila bi da se IIIB period vremenski poklapao u Anatoliji s ponovnim usponom Hetita nakon Mursilijevog pomrčenja, u Egiptu s Devetnaestom dinastijom, a u severnoj Mesopotamiji s usponom Asirije i njenom dominacijom nad kraljevstvom Mitani. Kraj IIIB poznoheladskog perioda povezan je s razarenjem Ugarita, među čijim se ruševinama nalaze poslednji primerci te keramike. Radiokarbonsko datiranje iz Cungize smešta kraj IIIB perioda u 1200/1190. godinu pne. Stoga se početak IIIC perioda danas uglavnom smešta na početak vladavine kraljice Tausret. Furumark je IIIC poznoheladski period rezdelio na prvu (IIIC:1) i drugu fazu (IIIC:2), na temelju materijala nađenog u grobnicama u Mikeni i Asini te na Kefaloniji i Rodosu. Iskopavanja preduzeta 1960-ih na utvrdama u Mikeni i u Lefkandiju na Eubeji otkrila su stratifikovani materijal koji je pokazao značajne regionalne varijacije u okviru IIIC perioda, posebno u njegovim kasnijim fazama. Keramika iz poznog IIIC perioda nađena je u trojanskom sloju VIIa, a nekoliko komada otkriveno je i u Tarsu u Kilikiji. Takva je keramika izrađivana i lokalno u filistinskim naseljima Ashdod, Ashkelon, Ekron, Gath i Gaza.
Tokom heladskog perioda došlo je do značajnog napretka u nekoliko oblasti, među kojima je i građene utvrđenih naselja s monumentalnim građevinama kao što su kuće s hodnicima, koje bi mogle ukazivati i na postojanje složenih društava organizovanih oko neke elite i bar nalik na ujedinjene, proto-polise.[18][19] Jedno od tih naselja bila je Manika, koja se nalazi na Eubeji i datira se u II ranoheladski period (2800–2200. pne.). To je naselje zauzimalo površinu od oko 70–80 hektara, u njemu je živelo između 6.000 i 13.500 ljudi i bilo je među najvećim naseljima tokom grčkog bronzanog doba.[18][20]
Drugo značajno naselje bila je Lerna u Argolidi, i to je možda bilo najvažnije i najbogatije ranoheladsko naselje.[21] Na tom se lokalitetu nalazi monumentalna građevina poznata kao "Kuća sa crepovima", koja predstavlja "kuću s hodnicima",[22] a značajna je zbog nekoliko arhitektonskih obeležja koji se za to doba mogu smatrati naprednim, kao što je činjenica da joj je krov bio pokriven pečenim crepovima, po čemu je i dobila ime.[23] Njena izgradnja datira se u II ranoheladski period (2500–2300. pne.), a ponekad se smatra da je u njoj bio smešten neki ugledni pripadnik zajednice, da je služila kao svojevrsna proto-palata ili kao neka vrsta upravnog središta; drugi, pak, misle da se radi o nekoj komunalnoj strukturi ili zajedničkoj imovini lokalnog stanovništva.[24] Tačna funkciju ove građevine ostaje nepoznata, budući da u njoj nije nađen sitni materijal koji bi ukazivao na neku njenu specifičnu namenu.[24] Zgrada je imala i stepenište koje je vodilo na drugi sprat i verovatno je bila zaštićena krovom od crepova.[25] Krš pronađen na tom lokalitetu sadržavao je hiljade pločica od terakote koje su pale s krova.[26] Premda su takvi krovovi otkriveni i na ranoheladskom lokalitetu kod Akovitike[27] i potom u mikenskim gradovima Gla i Mideji,[28] oni tek u 7. veku pne. postaju uobičajeno obeležje grčke arhitekture.[29] Zidovi "Kuće sa crepovima" izgrađeni su od zemljanih cigala osušenih na suncu i postavljenih na kamenom cokolju.[23]
Među drugim utvrđenim naseljima nalazi se Tirint, koji se prostirao na površini od skoro 6 hektara i u kome je živelo između 1.180 i 1.770 ljudi.[20] Tu je otkrivena jedna velika popločana "okrugla kuća" na dva sprata, prečnika 28 metara, koja je možda služila kao palata, hram ili zajednička žitnica.[30][31] Među ostalim naseljima su Agia Irini, koja je zauzimala površinu od jednog hektara i možda imala stanovništvo od oko 1.250 ljudi,[32] Eutresis, koja je pokrivala 8 hektara sa stanovništvom u rasponu od 1.600 do 2.400 ljudi, Teba, površine 20 hektara s populacijom u rasponu od 4.000 do 6.000 ljudi,[20] Lefkandi (nepoznate površine i populacije), te Kolona (na Egini), gusto naseljeni lokalitet s impresivnim utvrdama, monumentalnim kamenim građevinama i sofisticiranim urbanističkim planiranjem.
Još pre 2500–2400. pne. Kolona je doživela veliki privredni uspon i imala je vlastitu upravnu "Zgradu s hodnicima" (nem. "Haus am Felsrand").[33] Tokom faze Egina III (2400–2300. pne.), koja odgovara prelaznoj fazi s kulture Lefkandija I na kulturu Kastrija na Kiteri, postaju jasniji pokazatelji provrednog ustrojstva te upravne i društvene organizacije.[33] "Bela kuća" (nem. "Weisses Haus", 165 kvadratnih metara) predstavlja monumentalnu zajedničku građevinu koja je nasledila "Zgradu s hodnicima" iste namene.[33] Kolona možda predstavlja prvu državu na Egini, budući da se, izgleda, radi o najranijem hijerarhijski ustrojenom društvu van minojskog Krita, a možda i o političkom središtu srednjeheladskog perioda, gde se prvi put u Grčkoj nakon minojskog razdoblja, ali pre minenskog doba, razvila država.[34]
Multivarijabilne analize kraniometrijskih podataka dobijenih iz heladskog skeletnog materijala ukazuju na jaku morfološku homogenost u osteološkim zapisima iz bronzanog doba; to opovrgava teorije o dolasku tuđinske populacije između ranoheladskog i srednjeheladskog perioda; na koncu, stanovnici kopnene Grčke u bronzano doba (uključujući Mikenjane) predstavljaju jedinstvenu i homogenu populaciju mediteranskog porekla.[35]
- ↑ „The Bronze Age on the Greek Mainland: Early Bronze Age”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999–2000.
- ↑ „The Bronze Age on the Greek Mainland: Early Bronze Age”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999–2000.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 „The Bronze Age on the Greek Mainland: Early Bronze Age”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999–2000.
- ↑ 4,0 4,1 „The Bronze Age on the Greek Mainland: Middle Bronze Age”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999–2000.
- ↑ Pullen 2008, str. 20; van Andels & Runnels 1988, "The transition to the Early Bronze Age", str. 238–240; French 1973, str. 53.
- ↑ 6,0 6,1 Pullen 2008, str. 21–22.
- ↑ Pullen 2008, str. 24–26; Whittaker 2014, str. 49: "Drugu fazu ranoheladskog perioda karakterišu monumentalna arhitektura i utvrde, hijejarhijska društvena organizacija, širenje metalurške prakse i živi kontakti s drugim delovima egejskog sveta".
- ↑ Pullen 2008, str. 27–28.
- ↑ Pullen 2008, str. 36, 43 (nap. 22): "Kuća s hodnicima je velika građevina na dva sprata koja se sastoje od dve ili više velikih prostorija na čijim se stranama nalaze uzani hodnici. U nekim od tih hodnika nalazilo se stepenište, a neki su korišćeni kao ostave".
- ↑ Caskey 1960, str. 285–303.
- ↑ Pullen 2008, str. 36; Forsén 1992, str. 251–253.
- ↑ Pullen 2008, str. 36; Forsén 1992, str. 253–257.
- ↑ Pullen 2008, str. 36.
- ↑ Mellaart 1958, str. 9–33.
- ↑ Pullen 2008, str. 40; French 1973, str. 51–57; Caskey 1960, str. 285–303.
- ↑ Lolos 1990, str. 51–56.
- ↑ Kuniholm 1998, str. 3–4.
- ↑ 18,0 18,1 Sampson 1987, str. 19.
- ↑ Bintliff 2012, str. 107: "Uzeti zajedno, kopnene kuće s hodnicima iz ranoheladskog perioda, anatolijska Troja, utvrđena sela u severoistočnim egejskim oblastima, a možda i Manika, možda ukazuju na složena društva, bilo ona koje je organizovala neka elita, bilo ona koja su bar dostigla neki stupanj ujedinjenog proto-polisnog oblika".
- ↑ 20,0 20,1 20,2 MacSweeney 2004, str. 57 (Tablica 1. Procene stanovništva u egejskim lokalitetima tokom II ranoheladskog perioda).
- ↑ Bryce 2006, str. 47: "Lerna u oblasti Argolide verovatno je bio najvažniji i najbogatiji od svih lokaliteta iz II ranoheladskog perioda. Izvorno je utemeljeno u neolitskom periodu (koji predstavljaju I i II sloj), no krajem tog razdoblja je napušteno, da bi kasnije ponovo bilo naseljeno početkom II ranoheladskog perioda (III sloj)".
- ↑ Shaw 1987, str. 59–79.
- ↑ 23,0 23,1 Overbeck 1963, str. 5.
- ↑ 24,0 24,1 Overbeck 1963, str. 6.
- ↑ Overbeck 1963, str. 5; Shaw 1987, str. 59.
- ↑ Caskey 1968, str. 314.
- ↑ Shaw 1987, str. 72.
- ↑ Shear 2000, str. 133–134.
- ↑ Wikander 1990, str. 285.
- ↑ Chapman 2005, str. 92; Hornblower, Spawforth & Eidinow 2012, s.v. "Tiryns".
- ↑ Tiryns. Reconstructed Groundplan of the Circular Building (Rundbau). Early Helladic II.
- ↑ Weisman, Stefanie (2008). „An Analysis of the Late Bronze Age Site of Ayia Irini, Keos”. Institute of Fine Arts.
- ↑ 33,0 33,1 33,2 „The Bronze Age on the Greek Mainland: Early Bronze Age”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999–2000.
- ↑ Chapman 2005, str. 93.
- ↑ Forsén 1992, str. 247; Xirotiris 1980, str. 209; Musgrave & Evans 1981, str. 75, 80.
- Bintliff, John (2012). The Complete Archaeology of Greece: From Hunter-Gatherers to the 20th Century A.D.. Malden, MA: John Wiley & Sons. ISBN 978-1-40-515419-2.
- Bryce, Trevor (2006). The Trojans and their Neighbours. New York, NY: Routledge. ISBN 978-0-41-534955-0.
- Caskey, John L. (July–September 1960). „The Early Helladic Period in the Argolid”. Hesperia (The American School of Classical Studies at Athens) 29 (3): 285–303. DOI:10.2307/147199.
- Caskey, John L. (1968). „Lerna in the Early Bronze Age”. American Journal of Archaeology 72: 313–316.
- Chapman, Robert (2005). „Changing Social Relations in the Mediterranean Copper and Bronze Ages”. u: Blake, Emma; Knapp, A. Bernard. The Archaeology of Mediterranean Prehistory. Oxford and Malden: Blackwell Publishing. str. 77–101. ISBN 978-1-40-513724-9.
- Forsén, Jeannette (1992). The Twilight of the Early Helladics. Partille, Sweden: Paul Aströms Förlag. ISBN 91-7081-031-1.
- French, D.M. (1973). „Migrations and 'Minyan' pottery in western Anatolia and the Aegean”. Bronze Age Migrations in the Aegean. Park Ridge, NJ: Noyes Press. str. 51–57.
- Hornblower, Simon; Spawforth, Antony; Eidinow, Esther (2012) [1949]. The Oxford Classical Dictionary (4th izd.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-954556-8.
- Kuniholm, Peter Ian (1998). „Aegean Dendrochronology Project December 1996 Progress Report”. Cornell Tree-Ring Laboratory (Ithaca, NY: Cornell University): 1–7.
- Lolos, Y.G. (1990). „On the Late Helladic I of Akrotiri, Thera”. Thera and the Aegean World III. Volume Three: Chronology – Proceedings of the Third International Congress, Santorini, Greece, 3–9 September 1989. London: Thera Foundation. str. 51–56.
- MacSweeney, Naoise (2004). „Social Complexity and Population: A Study in the Early Bronze Age Aegean”. Papers from the Institute of Archaeology 15: 52-65.
- Mellaart, James (January 1958). „The End of the Early Bronze Age in Anatolia and the Aegean”. American Journal of Archaeology (Archaeological Institute of America) 62 (1): 9–33. DOI:10.2307/500459.
- Musgrave, Jonathan H.; Evans, Suzanne P. (1981). „By Strangers Honor’d: A Statistical Study of Ancient Crania from Crete, Mainland Crete, Cyprus, Israel, and Egypt”. Journal of Mediterranean Anthropology and Archaeology 1: 50–107.
- Overbeck, John Clarence (1963). A Study of Early Helladic Architecture. University of Cincinnati.
- Pullen, Daniel (2008). „The Early Bronze Age in Greece”. u: Shelmerdine, Cynthia W.. The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age. Cambridge and New York: Cambridge University Press. str. 19–46. ISBN 978-0-521-81444-7.
- Sampson, Adamantios (1987). „The Early Helladic Graves of Manika: Contribution to the Socioeconomic Conditions of the Early Bronze Age”. Aegaeum 1: 19–28. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 2014-07-22.
- Shaw, Joseph W. (1987). „The Early Helladic II Corridor House: Development and Form”. American Journal of Archaeology (Archaeological Institute of America) 91 (1): 59–79.
- Shear, Ione Mylonas (January 2000). „Excavations on the Acropolis of Midea: Results of the Greek–Swedish Excavations under the Direction of Katie Demakopoulou and Paul Åström”. American Journal of Archaeology 104 (1): 133–134.
- van Andels, Tjeerd H.; Runnels, Curtis N. (1988). „An Essay on the 'Emergence of Civilization' in the Aegean World”. Antiquity (Antiquity Publications Limited) 62 (235): 234–247. Arhivirano iz originala na datum 2013-10-14. Pristupljeno 2014-07-22.
- Whittaker, Helène (2014). Religion and Society in Middle Bronze Age Greece. New York, NY: Cambridge University Press. ISBN 978-1-10-704987-1.
- Wikander, Örjan (January–March 1990). „Archaic Roof Tiles the First Generations”. Hesperia 59 (1): 285–290. DOI:10.2307/148143.
- Xirotiris, Nicholas I. (Spring–Summer 1980). „The Indo-Europeans in Greece: An Anthropological Approach to the Population of Bronze Age Greece”. Journal of Indo-European Studies 8 (1–2): 201–210.
- „The Bronze Age on the Greek Mainland”. Athens: Foundation of the Hellenic World. 1999–2000.
- Horejs, Barbara; Pavúk, Peter, ur. (2007). „The Aegeo-Balkan Prehistory Project”. The Aegeo-Balkan Prehistory Team.
- Rutter, Jeremy B.. „Prehistoric Archeology of the Aegean”. Hanover, NH: Dartmouth College. Arhivirano iz originala na datum 2009-01-01. Pristupljeno 2014-07-22.