Grenland
Za ostala značenja, vidi Grenland (razvrstavanje).
Grenland Kalaallit Nunaat Grønland | |
|---|---|
| Himna: "Nunarput utoqqarsuanngoravit (grenlandski) "Ti naša drevna zemljo!"" | |
.svg) | |
| Glavni grad | Nuuk (Godthåb) |
| Najveći grad | glavni_grad |
| Službeni jezici | grenlandski (Kalaallisut) |
| Etničke skupine | 88% Inuiti (i inuitsko-danski mješanci), 12% Evropljani, uglavnom Danci |
| Demonim(i) | Grenlanđani |
| Vlada | Parlamentarna demokracija u okviru ustavne monarhije |
• Monarh | Frederik X |
| Mikaela Engell | |
• Premijer | Múte Bourup Egede |
| Autonomna konstitutivna zemlja u okviru Kraljevine Danske | |
• samouprava | 1979 |
• proširene ovlasti lokalne uprave | 21. jun 2009 |
| Površina | |
• Ukupno | 2,166,086 km2 (13..) |
| Stanovništvo | |
• Procjena za jul 2007. | 57.564[1] |
| BDP (PPP) | procjena za 2001 |
• Ukupno | 1,1 mrld. $ (nerangiran.) |
• Per capita | $20,0002 (nerangiran.) |
| HDI (1998) | 0.927 jako visok |
| Valuta | danska kruna (DKK) |
| Vremenska zona | UTC 0 do -4 (GMT) |
| Pozivni broj | 299 |
| Veb-domena | .gl |
Grenland (grenlandski: Kalaallit Nunaat, što znači "Zemlja Grenlanđana"; danski; Grønland, što znači "Zelena zemlja") je danska samoupravna teritorija. Iako je kao arktička zemlja locirana bliže Sjevernoj Americi u geografskom i etničkom smislu, iz političkih i historijskih razloga se više povezuje s Evropom. Na jugoistoku se nalaze Atlantski ocean i Island; na istoku Grenlandsko more; na sjeveru Arktički ocean; na zapadu Baffinov zaljev i Kanada. Grenland predstavlja najveći otok na svijetu, isto kao i najveću zavisnu teritoriju. Također sadržava najveći nacionalni park.
Oko 81 % površine Grenlanda je pokriveno ledom, poznatim kao Grenlandski ledeni pokrov. Skoro svi Grenlađani žive u fjordovima na jugozapadu otoka, koji ima nešto blažu klimu. Većina Grenlanđana su ili Kalaallitskog (inuitskog) ili skandinavskog porijekla te govore grenlandskim (Kalaallisut) kao svojim maternjim jezikom. Grenlandski govori oko 50,000 ljudi što je veći broj nego kod svih ostalih eskimo-aleutski jezika zajedno. Manjina danskih useljenika koja nije inuitskog porijekla koristi danski kao svoj maternji jezika. Oba jezika su u službenoj upotrebi, a temelj službenog grenlandskog je zapadnogrenlandski dijalekt.
Trenutno se između Grenlanda (koju predstavlja Danska) i Kanade vodi diplomatski spor o suverenitetu nad sićušnim otokom Hans.
Grenland je bio norveška krunska kolonija do godine 1815, kada je formalno postao danska kolonija, iako su Norveška i Danska vijekovima bili u personalnoj uniji (v. Danska-Norveška). Grenland je postao integralni dio Danskog Kraljevstva godine 1953. Dana mu je samouprava (hjemmestyre) od strane Folketinga (danskog parlamenta) 1.5. 1979. Zakon se počeo primjenjivati slijedeće godine. Danska kraljica Margrethe II je poglavar grenladnske države.
Ime Grenland (Grønland) dolazi od skandinavskih doseljenika, što znači "zelena zemlja", dok na grenlandskom jeziku Grenland zove Kalaallit Nunaat, što u prevodu znači "zemlja ljudi". Prema legendama, Erik Crveni je proteran sa Islanda zbog ubistva. Zajedno sa svojom porodicom i robovima iskrcao se na severozapadni deo ostrva. Ostrvo je nazvao Grenland, što u prevodu znači znači "zeleno ostrvo", kako bi privukao što više ljudi da se dosele. Naravno, treba napomenuti da je samo južni deo ostrva zelen, bar preko leta, zbog strujanja jednog dela Golfske struje uz obalu tog dela ostrva.
Grenland je ostrvo sa kojeg je poteklo nekoliko paleooeskimskih kultura u praistoriji, od kojih je poslednja, ranodorsetska kultura, nestala oko 200. godine n. e. tako da je ostrvo još osam vekova ostalo nenaseljeno. Prvi su na ostrvo stigli islandski doseljenici i to oko 982. godine. Novi doseljenici su osnovali tri naselja u jugozapadnom delu ostrva u kojima su živeli sledećih 450 godina, da bi iznenada nestali.
Za vreme toplog srednjovekovnog perioda stanovništvo Grenlanda bavilo se poljoprivredom ali samo u plodnim fjordovima u južnom delu ostrva. Stanovništvo je živelo od obrađivanja zemlje, lova i trgovine sa ostalim delovima Skandinavije. Skandinavski monasi su preobratili stanovnike u hrišćanstvo a na Grenlandu je čak bio postavljen biskup. Evropski doseljenici su živeli u dobrim odnosima sa narodom Inuiti koji je stigao na Grenland iz Severne Amerike oko 1200. godine. 1261. godine Grenland je postao deo Kraljevine Norveške. Norveška je ušla u Kalmarsku uniju 1397. i kasnije u personalnu uniju sa Danskom.
Posle skoro pet vekova života na Grenlandu, skandinavski doseljenici su jednostavno nestali, najverovatnije u XV veku za vreme "malog ledenog doba" kada se klima pogoršala a kontakt sa Evropom prekinuo. Pronađene kosti iz tog perioda ukazuju da je tadašnje stanovništvo patilo od neuhranjenosti. Postoje i verovanja da su tadašnji Grenlanđani pomrli od kuge ili da su bili žrtve naroda Inuit. Neki istoričari smatraju da su baskijski ili engleski gusari ili trgovci robljem uzrokovali nestanak grenlandskih zajednica.
Unija Danska-Norveška je 1721. položila pravo na teritoriju Grenlanda. Veze Grenlanda sa Norveškom prekinute su sporazumom u Kilu 1814. kada je Švedska dobila kontrolu nad Norveškom, dok je Danska zadržala prekomorske teritorije koje su tada obuhvatale nekoliko manjih teritorija u Indiji, zapadnoj Africi i Karibima, kao i Farska Ostrva, Island i Grenland. Norveška je kasnije, u julu 1931. godine, okupirala deo istočnog Grenlanda. Danska i Norveška su za pomoć u rešenju spora ovlastile Međunarodni sud pravde 1933. kada Norveška gubi spor.
Početkom Drugog svetskog rata, 9. aprila 1940., Nemačka okupirala je Dansku čime su veze Grendlanda sa Danskom prekinute i Grenland postaje samostalan. Zahvaljujući prihodima od eksploatacije nekoliko rudnika kriolita, Grenland je bio u mogućnosti da kupuje robu u SAD i Kanadi. Za vreme rata, Grenlanđani su stekli korisna iskustva u vođenju države kao i u spoljnoj politici. Međutim, 1946. godine u izveštaju saveta Grenlanda (Landsrådet) predloženo je da se ne prave nikakve radikalne reforme sistema. Dve godine kasnije, napravljeni su prvi koraci ka promeni državnog uređenja. Godine 1950. u proglasu stoji da je Grenland moderna socijalna država sa Danskom kao sponzorom i primerom. Godine 1953. Grenland postaje ravnopravni deo Danske a od 1979. ima lokalnu autonomiju. Prema rezultatima referenduma održanog u novembru 2008. od 2009. grenlandske vlasti preuzimaju sudski sistem otoka i unutrašnju politiku, dok u ingerenciji Danske ostaju spoljašnja politika i odbrana otoka.
Grenland zauzima površinu od 2.166.086 km², od čega je 1.755.637 km² (81%) prekriveno ledom. Obala je dugačka 39.330 km, što je skoro jednako dužini Ekvatora. Težina ledenog pokrivača je u unutrašnjosti ostrva stvorila kanjon od oko 300 m ispod nivoa mora[2]. Sva naseljena mesta se nalaze pored obale koja nije prekrivena ledom. Najviše stanovnika živi na zapadnoj obali. Teritorija na severoistoku, koja uključuje delove Severnog Grenlanda i Istočnog Grenlanda nije deo nijedne administrativne jedinice, već je mesto na kojem se nalazi najveći nacionalni park na svetu, Severoistočni grenlandski nacionalni park.
U centralnom delu Grenlanda, koji je prekriven ledom, nalaze se najmanje četiri naučnoistraživačke stanice i kampa. Radiostanica Jørgen Brøndlund Fjord je do 1950. bila najsevernija stalna stanica na svetu.
Perijeva Zemlja, poluostrvo na severu Grenlanda, nije prekriveno ledom zato što je vazduh previše suv da bi se formirao i održao snežni pokrivač. Kada bi se ceo ledeni pokrivač otopio sa Grenlanda, nivo mora bi narastao za 7 m[3] i Grenland bi najverovatnije postao arhipelag.
Između 1989. i 1993. američki i evropski klimatolozi su, analizirajući uzorke iz glečera (sa dubine od 3,2 km), došli do podataka koji ukazuju na česte i drastične klimatske promene na severnoj hemisferi u poslednjih 100.000 godina. Februara 2006. istraživači su objavili da se glečeri na Grenlandu tope dva puta brže u poređenju sa podacima od pre pet godina. Godine 2005. izračunali su, zahvaljujući satelitskim snimcima, da se godišnje topi oko 216 km glečera. Švajcarski naučnici su izračunali da se 2006. zimska temperatura povećala za 12 °C u poređenju sa 1991. godinom.
-
Jugoistočna obala -
Fjordovi u južnom Grenlandu -
Glečer
Grenland ima svoju autonomnu upravu unutar Kraljevine Danske od 1979. godine. Izvršna vlast pripada vladi, dok je zakonodavna vlast u rukama vlade i parlamenta (Landsting). Sudska vlast je nezavisna od vlade i parlamenta. Šef države Grenland je danski monarh, trenutno Margareta II. Kraljičina vlada u Danskoj imenuje predstavnika (Rigsombudsmand) danske vlade i monarha. Grenland ima parlament od 31 člana koji se biraju na izborima.
Grenland je podeljen na tri okruga (Landsdele):
- Severni Grenland (grenl. Avannaa, dan. Nordgrønland),
- Zapadnog Grenlanda (grenl. Kitaa, dan. Vestgrønland)
- Istočnog Grenlanda (grenl. Tunu, dan. Østgrønland)
Međunarodni odnosi Grenlanda su u nadležnosti Danske i druge države nemaju diplomatske odnose sa Grenlandom - ambasade i konzulati stranih zemalja u Danskoj održavaju diplomatske kontakte sa Grenlandom kao i sa svojim državljanima na Grenlandu. Kao zasebna država, Grenland je članica nekoliko međunarodnih organizacija: Nordijskog saveta, Zapadnonordijskog saveta i Nordijske banke za investicije.
Grenland je, kao deo Danske, postao članica Evropske unije 1973. godine, ali je Uniju napustio 1985. godine zbog spora oko prava na ribolov. Grenland je jedina zemlja do danas koja je napustila Evropsku uniju. Ali, pošto se radi o prekomorskoj teritoriji jedne od članica EU-a, Evropska unija ima određeni uticaj, uglavnom na trgovinske olakšice za robu sa Grenlanda. Grenlandski građani su građani Evropske unije, ali nemaju pravo glasa na izborima Unije.
Prema procenama iz jula 2005, Grenland ima oko 56.000 stanovnika. Veliku većinu čine Grenlanđani (87%), potomci evropskih doseljenika i naroda Inuit. Kao i u Skandinavskim državama, većina stanovnika pripada evangelističko-luteranskoj crkvi. Skoro svi stanovnici govore grenlandski, danski i engleski jezik.
Početkom 90-tih godina prošlog veka Grenland je počeo ekonomski stagnirati, ali se situacija počela poboljšavati 1993. godine. Početkom 1980-tih vlada Grenlanda je uvodi restriktivnu fiskalnu politiku i uspeva da stabilizuje budžet i postigne nisku inflaciju. Od 1990. godine trgovinski deficit je počeo da se povećava zatvaranjem poslednjih rudnika cinka i olova. Danas, Grenland zavisi od ribarstva i izvoza ribe, a škampi su glavni izvozni artikal. Turizam je jedini sektor koji ima perspektivu rasta, ali je rast ograničen zbog kratke sezone i velikih troškova. Javni sektor, uključujući javna preduzeća, igra značajnu ulogu u ekonomiji Grenlanda. Oko pola prihoda države dolaze od Danske vlade što značajno povećava standard stanovništva Grenlanda.
Većina stanovnika Grenlanda vuče poreklo od naroda Inuit tako da je grenlandska kultura pod velikim uplivom inuitskih običaja i tradicije. Većina stanovnika bavi se ribolovom ispod leda i organizovanjem trka pasa sa saonicama tokom cele godine a te aktivnosti su počele privlačiti i turiste.
U severozapadnom delu koji se naziva Severni Grenland (Thule region), regionu veličine Nemačke, živi oko 1.000 stanovnika. Danas čak i mala naselja na severu imaju struju koju proizvode mali dizel agregati. Zbog tih dodatnih troškova barem jedan član porodice se mora zaposliti, a to uglavnom bude ženski član (žena, kći ili majka) da bi se muškarci mogli posvetiti lovu. Zbog toga se kod žena tradicionalni običaji mnogo brže gube nego kod muškaraca.
Lov je veoma važan deo kulture Grenlanđana i jedan od osnovnih načina preživljavanja u ovom izolovanom delu sveta. Lovci nose medveđe i irvasovo krzno kao odeću i obuću. Međutim, u poslednje vreme, pod pritiskom organizacija za zaštitu prirode i životinja, vlasti na Grenlandu su morale ograničiti lov na većinu vrsta. Od januara 2006. ta kvota je maksimalno 150 polarnih medveda godišnje.
Fudbal je grenlandski nacionalni sport, iako Grenland nije član FIFE. Fifina pravila nalažu da svaki nacionalni tim mora imati jedan travnati teren za međunarodne utakmice. Međutim, na Grenlandu to nije moguće zbog oštre klime pa su čelnici FIFE izjavili da će Grenland biti primljen u FIFU ukoliko izgradi teren sa veštačkom travom.
- ↑ CIA - The World Factbook - Greenland
- ↑ DK Atlas, 2001.
- ↑ Izveštaj Nacionalne geografije
| Članice | |
|---|---|
| Pridružene članice | |
