Francuska Zapadna Afrika
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Francuska Zapadna Afrika (francuski: Afrique-Occidentale française, A.-O.F.) bila je velika kolonijalna federacija Francuske na području Zapadne Afrike, koja je postojala od 1895. godine do potpunog ukidanja kolonija 1958. godine.
Francuska Zapadna Afrika "konstruirana" je kroz nekoliko etapa i njezin se teritorij mijenjao kroz historiju, da bi na vrhuncu obuhvaćala Mauritaniju, Senegal, Francuski Sudan (danas Mali), Gvineju, Obalu Bjelokosti, Niger, Gornju Voltu (danas Burkina Faso), i Dahomej (danas Benin); koloniji su pripadale i dvije enklave na području današnje Nigerije, koja je tada bila britanska kolonija. Ukupna površina Francuske Zapadne Afrike iznosila je 4,689,000 km2, što je bilo sedam pute više od površine Metropolitanske Francuske. Na čelu federacije bio je generalni guverner (od 1957. do ukidanja se zvao visoki povjerenik), a sjedište je isprva bilo u Saint-Louisu, do 1902. godine, a onda u Dakaru.
Od 1910. godine, jugozapadno od Francuske Zapadne Afrike postojala je i Francuska Ekvatorijalna Afrika, istovjetna federacija koja je okupljala francuske posjede u Centralnoj Africi.
Francuska kolonizacija Afrike započla je s malom kolonijom na području Senegala, koja je obuhvaćala četiri grada – Dakar, Gorée, Saint-Louis i Rufisque. Ta su četiri grada bila znana kao "Četiri komune" i njihovi su stanovnici još od 1848. godine uživali značajna prava te su zakonski bili Francuzi; imali su građanska i politička prava, pravo reprezentacije, a od 1916. godine, kada je senegalski zastupnik u Narodnoj skupštini, Blaise Diagne, u parlamentu progurao poseban zakon (Loi Blaise Diagne), i puni građanski status. "Četiri komune" (Quatre communes) su, doduše, bile posebne u tom kontekstu, jer su svi ostali francuski posjedi u Africi sve do 1946. bili pod ingerencijom Zakona o urođenicima iz 1881. godine, prema kojem su njihova građanska i politička prava bila uvelike ograničena. Afrikanci nisu smatrani Francuzima, već urođenicima (indigénats), što je za sobom imalo dalekosežne posljedice.
Početkom 1880-ih i tokom 90-ih godina, Francuska se aktivno pridružila tzv. "utrci za Afriku" te je krenula u aktivnu kolonizaciju od Senegala prema istoku, do centralnog dijela kontinenta. S obzirom da je Afrika u ovom periodu bila prepuna plemenski ili etnički baziranih kraljevstava koja nisu imala modernu opremu kao kolonizatori, francuska je vojska bez većih problema stjecala teritorij, kojim su, u početku, mahom upravljali francuski časnici. Osvojena područja inicijalno su znana kao "vojni teritoriji".
Daljnjom ekspanzijom, došlo je i do organizacije osvojenog teritorija. Neka područja pripojena su već postojećem Senegalu, dok su druga osvojena područja, posebica ona u centralnom dijelu kontinenta, postajale zasebne kolonije. Godine 1890. osnovan je Francuski Sudan (danas Mali), a godinu dana poslije i Francuska Gvineja. Kolonija Côte d'Ivoire nastala je 1893. godine, a nakon rata s lokalnom monarhijom, godine 1894. formiran je i Francuski Dahomej. Iste godine, parlament Treće Republike je 20. ožujka donio zakon kojim je dotadašnje državno podtajništvo pretvoreno u pravo Ministarstvo kolonija, čiji je primarni cilj bila izrada modela centralizirane uprave za francuske kolonije, bilo da se radilo teritorijima koji su se smatrali dijelom Francuske, bilo da se radilo o protektoratima; bitno je jedino bilo da se nalaze izvan Europe. U tu je svrhu formirana i škola za obrazovanje budućih kolonijalnih administratora.
Dana 16. lipnja 1895. godine, kolonije Senegal, Sudan, Gvineja i Côte d'Ivoire su objedinjene, od strane Ministarstva kolonija, u jedinstvenu kolonijalnu federaciju koja je dobila ime Francuska Zapadna Afrika; sjedište kolonijalne uprave bilo je, isprva, Saint-Louisu, ali je kasnije (1902.) preseljeno u Dakar. Na čelu nove federacije bio je generalni guverner, koji je odgovarao direktno ministru; prvi imenovani generalni guverner bio je Jean-Baptiste Chaudié. Francuskoj Zapadnoj Africi pripojena su sva područja zapadno od Gabona, koji će kasnije postati sjedište još jedne kolonijalne federacije, Francuske Ekvatorijalne Afrike, koja će objedinjavati francuske kolonije u Centralnoj Africi. Granica dvaju federacija bila je suvremena granica između Nigera i Čada.
Nedugo nakon osnivanja federacije, Francuska je nastavila s potpunom kolonizacijom svojih posjeda; tako je 1900. godine i Dahomej pretvoren u koloniju i inkorporiran u Zapadnu Afriku. Uz to, početkom XX. vijeka, došlo je do fiskalne reforme u kolonijama. Dana 29. srpnja 1901. godine, Senegalska banka (Banque du Sénégal) reorganizirana je kao Zapadnoafrička banka (Banque de l'Afrique-Occidentale), a od 1903. godine je dotadašnja valuta, francuski franak, zamijenjena posebnom kolonijalnom valutom - zapadnoafrički frankom - koja je vrijedila za područje kolonijalne federacije. Banka je, zajedno s glavnim gradom, godine 1902. iz Saint-Louisa premještena u Dakar, koji je, kao što je već rečeno, postao novi glavni grad federacije.
Godine 1903., Francuska je organizirala obrazovni sustav u Zapadnoj Africi, a naredne godine i inspektorat za obrazovanje koji će 1916. godine postati ugledna nastavnička škola, École William Ponty. Tokom 1904. godine, Francuska Zapadna Afrika brojala je šest kolonija - Senegal, Gornji Senegal i Niger, Mauritanija (nastala 1903.), Gvineja, Côte-d'Ivoire i Dahomej. Tokom Prvog svjetskog rata, Francuzi su aktivno uključuli afričke trupe (troupes noires) u sukobe, a već spomenuti zastupnik Blaise Diagne je 1917. godine bio zadužen za regrutiranje trupa diljem Afrike (vidi Tirailleurs Sénégalais), što je ranije obećao Narodnoj skupštini. Nakon rata, 1919. godine, kolonijalna administracija osnovala je Gornju Voltu, koja je tako postala sedma kolonija, dok je mandatni Togo administrativno priključen Zapadnoj Africi, međutim kako se nikada nije radilo o francuskoj koloniji, već o mandatu pod kontrolom međunarodne zajednice, Togoland nikada nije postao punopravni dio kolonijalne federacije. Posljednja formirana kolonija bio je Niger, koji je zasebni kolonijalni status stekao 1922. godine, čime je kompletirana kolonijalna struktura Zapadne Afrike.
Kolonizatori su uvelike unaprijedili život u Zapadnoj Africi, modernizirali životne uvjete, a posebice unaprijedili prometnu povezanost; jedan od simbola kolonijalnog napretka u Zapadnoj Africi, pruga Dakar–Niger, stigla je 1923. godine do Bamaka.
Iako su kolonijalne izložbe održavane u svijetu, pa i Francuskoj, još od sredine XIX. vijeka, velika Međunarodna kolonijalna izložba održana 1931. godine u Parizu bila je demonstracije francuske kolonijalne moći, ali i bogatstva što su ga kolonije imale. Iako je centralni eksponat na izložbi bila rekonstrukcija Angkor Wata, kolonijalna utvrda u sklopu zapadnoafričkog paviljona također je privlačila veliku pozornost.
Kada je izbio Drugi svjetski rat, Francuska Zapadna Afrika inicijalno je bila lojalna Trećoj Republici do pada Francuske 1940. godine. Iako je većina Francuske Ekvatorijalne Afrike, uz izuzetak Gabona, stala na stranu savezničkih snaga, guverner Zapadne Afrike, Pierre Boisson, izjavio je svoju lojalnost režimu u Vichyju. Slobodna Francuska je sa Saveznicima pokušala osvojiti Zapadnu Afriku, međutim bitka za Dakar iz rujna 1940. godine bila je vojni neuspjeh za njih i Zapadna Afrika je sve do 1942. godine ostala pod osovinskom kontrolom; s druge strane, Gabon je pao pod kontrolu Slobodne Francuske već u studenom 1940. godine.
Nakon uspješnog savezničkog iskrcavanja u Sjevernoj Africi, Boisson je izjavio podršku admiralu Darlanu, koji je u dogovoru sa Slobodnom Francuskom pristao narediti afričkim trupama da se priklone Saveznicima, u zamjenu za privilegije.[1] Francuska Zapadna Afrika konačno je prisegla na odanost Slobodnoj Francuskoj te se pridružila ostalim afričkim trupama u borbi protiv Sila Osovine. Nakon atentata na Darlana, Boisson se priključio kampu generala Girauda, a nakon ujedinjenja žirodista i golista u Francuskom odboru nacionalnog oslobođenja (Comité français de libération nationale), Francuska Zapadna Afrika je prisegla na lojalnost generalu de Gaulleu.
Po završetku Drugog svjetskog rata, Francuska je krenula davati ograničena politička prava i slobode svojim kolonijama u Africi. Privremena vlada Francuske Republike je 1945. godine odlučila dodijeliti deset mjesta Francuskoj Zapadnoj Africi u novoj ustavotvornoj skupštini, koja je za zadatak imala pripremiti tekst novog ustava. Pet zastupnika birali bi francuski građani (to su bili samo stanovnici "Četiriju komuna", jer građanski status još uvijek nije proširen na ostatak Afrike), a preostalih pet "urođenici" iz kolonija. Dana 21. listopada 1945. godine, čak je šest Afrikanaca ušlo u konstituantu; bili su to pripadnici jedne nove, u Francuskoj obrazovane generacije Afrikanaca, koja se borila za puna politička prava afričkog naroda, a u konačnici i za nezavisnost od Francuske. "Četiri komune" su kao jedinog Afrikanca, od pet zastupnika, izabrale Laminea Guèyea, dok su petorica afričkih zastupnika bili Léopold Sédar Senghor (Sengal/Mauritanija), Félix Houphouët-Boigny (Côte d'Ivoire/Gornja Volta), Sourou-Migan Apithy (Dahomej/Togoland), Fily Dabo Sissoko (Sudan/Niger) i Yacine Diallo (Gvineja).[2] Svi su oni reizabrani u drugu konstituantu, u lipnju 1946. godine.
Radeći u sklopu Konstituante, afrički zastupnici su snažno zagovarali veća politička prava za Afriku. Borba je kulminirala u travnju 1946. godine, kada su dva zakona iz temelja promijenila položaj afričkog puka u Francuskoj. Prvi od njih, od 11. travnja 1946. godine, ukinuo je prisilni (kazneni) rad na području Afrike, a nazvan je po svom inicijatoru, Félixu Houphouëtu-Boignyju (loi Houphouët-Boigny). Drugi od njih, ujedno i mnogo važniji, iniciran je od strane Laminea Guèyea (loi Lamine Guèye), dao je građanski status cijeloj Francuskoj Africi, dakle ne samo "Četirima komunama", koja je nakon formiranja Francuske unije u listopadu 1946. godine izgubila status kolonije i stekla status prekomorskog posjeda. Taj je revolucionarni zakon u cijelosti izjednačio politička i građanska prava Afrikanaca s onima iz ostatka Francuske, što je bio revolucionaran pomak za taj kontinent; bitna posljedica ovoga bilo je i pravo reprezentacije za Afrikance, što je dovelo do značajnog broja afričkih zastupnika u Narodnoj skupštini i Senatu, ali i inkluzije afričkih političara u izvršnu vlast (tako su, primjerice, Léopold Sédar Senghor i Félix Houphouët-Boigny bili i ministri u jednom periodu, uz zastupničke mandate). Bivše kolonije, sada prekomorski posjedi, reformirani su i dalje tokom Četvrte Republike te su dobili ograničenu samoupravu te zasebno Veliko vijeće, koje je, istina, imalo samo savjetodavnu ulogu generalnom guverneru, ali je svejedno bio važan korak u dekolonizaciji Afrike.
Sljedeći važan korak bio je Defferreov okvirni zakon (loi-cadre Defferre) iz 1956. godine, koji je omogućio opće pravo glasa i dodatno proširenu lokalnu samoupravu za prekomorske posjede. Prvi izbori po Defferreovom zakonu bili su lokalni izbori s kraja 1956. godine, a naredne su godine održani lokalni skupštinski izbori u svih osam kolonija (Togo je, kao mandatni posjed, imao drugačiji politički razvoj u ovom periodu); čelnici pobjedničkih stranaka postali su potpredsjednici kolonijalnih vijeća, na čijim su čelima i dalje bili kolonijalni upravitelji.
Krah Četvrte Republike i proces koji je doveo do formiranja Pete Republike bio je usko povezan s okončanjem procesa dekolonizacije Afrike. Francuska unija je ukinuta, a na njezino je mjesto došla Francuska zajednica, unija de iure autonomnih, a de facto potpuno nezavisnih protektorata Francuske Republike s vlastitom legislaturom i zajedničkim visokim povjerenikom. U rujnu 1958. godine proveden je referendum diljem Afrike o pristupanju Francuskoj zajednici; sve bivše kolonije, osim Gvineje, pristale su ostati u sklopu zajednice, ali kao de facto samostalne države, dok je Gvineja jedina (gotovo jednoglasno) izglasala potpunu nezavisnost. Gvineja je tako postala prva potpuno nezavisna bivša francuska kolonija. Francuska Zapadna Afrika je tako faktički prestala postojati te 1958. godine, iako su autonomne republike i dalje održavale veze s Francuskom, ali ne više u sklopu kolonijalne federacije.
Daljnje ustavne reforme iz 1960. godine, potaknute krahom Francuske Indokine i kaosom u Alžiru, dale su "protektoratima" mogućnost jednostranog proglašenja nezavisnosti, što je tokom 1960. godine i narednih godina dovelo do vala osamostaljenja na afričkom tlu.
Francuska Zapadna Afrika formirana je 1895. godine kao federacija francuskih kolonijalnih posjeda na tlu Zapadne Afrike. U periodu formiranja federacije, Francuska je imala seriju posjeda na tom teritoriju, mada s različitim administrativnim statusom; neki teritoriji su već 1895. godine imali status kolonije, dok su neki protektorati u međuvremenu reorganizirani i postali punopravne kolonije. Teritorijalni ustroj je, nakon formiranja federacije, reorganiziran 1899., 1902., 1904., 1911., 1919. i 1932. zasebnim dekretima, dok je zakon n° 47-1707 iz 1947. godine ponovo uspostavio dekretom iz 1932. godine ukinutu koloniju Gornju Voltu.
Od 1946. godine, sukladno ustavnim reformama koje su uslijedile formiranjem Četvrte Republike, Francuska Zapadna Afrika je reorganizirana kao federacija prekomorskih teritorija (ne više kolonija) s ograničenom samoupravom i pravom na reprezentaciju. Iako su i dalje ostale francuski posjedi, bivše afričke kolonije dobile su drugi administrativni status, što je bio prvi korak prema ostvarivanju pune nezavisnosti; Francuska Zapadna Afrika ukinuta je 1958. godine u sklopu ustavnih i administrativnih reformi koje su uslijedile formiranjem Pete Republike, nakon čega su bivše kolonije krenule s ostvarivanjem nezavisnosti.
Prije nego je 1946. godine zakon Laminea Guèyea dodijelio status državljana i građana svim stanovnicima kolonija, sve su francuske kolonije u Africi, izuzev tzv. "Četiri komune" u Senegalu (koje su bile najstarije francuske kolonije u Africi te su od 1848. godine njihovi stanovnici imali punopravni građanski status), bile pod ingerencijom Zakona o urođenicima iz 1881. godine (i kasnijih dopuna) te su imali ograničena građanska prava u odnosu na punopravne francuske građane. Ova statusna usklađenost imala je za posljedicu i usklađenost u administrativnom ustroju kolonija u sklopu federacije.
Francuska je imala više-manje stabilnu i konzistentnu administrativnu podjelu svojih kolonija (tu su, opet iznimke bile "Četiri komune"). Temeljna administrativna jedinica bio je okrug (cercle), koji je do 1946. godine bio univerzalno prisutan u svim francuskim kolonijama u Africi. Na čelu okruga bio je zapovjednik okruga (commandant de cercle), koji je imao izrazito visoke ovlasti u svom djelokrugu; zapovjednici okruga uvijek su bili Francuzi. Manje administrativne jedinice bili su kantoni (cantons), a najmanje sela (villages), kojima su uglavnom upravljali poglavice (chefs); polagice su u pravilu bili Afrikanci i to lokalni moćnici ili uglednici. Poglavice su bile direktno podređene okružnim zapovjednicima, koji su pak odgovarali samo zapovjednicima distrikata sukladno autoritetu generalnog guvernera.
Sastav i federalna struktura Francuske Zapadne Afrike mijenjala se s godinama sukladno teritorijalnim reorganizacijama koje su provedene u nekoliko navrata. Primjerice, inicijalna kolonija Senegambije i Nigera kasnije je podijeljena na Senegal, gdje je bilo sjedište federacije, dok je kolonija Niger kao takva formirana tek 1922. godine, iako je cijelo vrijeme Niger bio pod francuskom upravom. Slično tako, Gornja Volta je reformom iz 1932. godine ukinuta (njezin je teritorij podijeljen između Nigera, Sudana i Obale Bjelokosti, samo da bi ju zakon iz 1947. godine ponovo uspostavio. Ovdje se radilo o većim teritorijalnim reformama, ali kolonijalna administracija imala je i manje zahvate, poput potpune kolonizacije Dahomeja 1900. godine, koji je dotad imao status protektorata. Najfiksnija i najstabilnija kolonijalna struktura, koja je postojala i u vrijeme ukidanja federacije 1958. godine te koja je poslužila kao osnova za stvaranje modernih afričkih država na tlu Zapadne Afrike izgledala je ovako:[3]
| Kolonija | Osnivanje | Glavni grad | Površina | Okruga | Danas |
|---|---|---|---|---|---|
| Côte d'Ivoire (Obala Bjelokosti) |
Bingerville (1893–1934) | 322,462 km²
|
20
|
 Obala Bjelokosti
| |
| Abidjan (1934–1960) | |||||
| Dahomej | Porto-Novo | 114,763 km²
|
12
|
 Benin
| |
| Gornja Volta | Ouagadougou | 274,200 km²
|
10
|
 Burkina Faso
| |
| Gvineja | Conakry | 245,857 km²
|
18
|
 Gvineja
| |
| Mauritanija | Saint-Louis (1903–1957) | 1,030,700 km²
|
8
|
 Mauritanija
| |
| Nouakchott (1957–1960) | |||||
| Niger | Zinder (1922–1926) | 1,267,000 km²
|
12
|
 Niger
| |
| Niamey (1926–1960) | |||||
| Senegal | Saint-Louis | 196,722 km²
|
15
|
 Senegal
| |
| Sudan | Kayes (1892–1899) | 1,241,238 km²
|
21
|
 Mali
| |
| Bamako (1899–1958) |
Iako Togoland jest bio pod francuskom upravom, isprva kao mandat Lige naroda, a kasnije i Ujedinjenih nacija, on administrativno nikada nije bio kolonija, a tako ni dio Francuske Zapadne Afrike. Francuski Togoland (ili Istočni Togoland), sa sjedištem u Loméu, graničio je s Dahomejom i bio je pod direktnom administracijom do 1955., kada je postao autonomna republika, dok je puna nezavisnost ostvarena 1960. godine.
Uz gore navedene kolonije, Francuska je u sklopu Zapadne Afrike imala i dva posjeda, enklave, na teritoriju Nigerije (tada britanske kolonije), Forcados i Badjibo. Francuzi su posjede dobili u zakup od Britanije temeljem sporazuma iz 1898. godine, a Britaniji su vraćeni 1929. godine.
.JPG)
Francuska Zapadna Afrika funkcionirala je kao i svaka druga kolonijalna administracija. Na čelu iste bio je generalni guverner (francuski: Gouverneur général de l’Afrique occidentale française), čije je sjedište bilo u Dakaru (ranije u Saint-Louisu). Generalni guverner je primao naredbe iz Pariza, a njegov direktni nadređeni bio je francuski ministar kolonija. Generalni guverner imenovao je lokalne guvernere, koji su upravljali pojedinim kolonijama u sastavu Zapadne Afrike.
Kada je 1946. godine donesen novi francuski ustav, kolonije su ukinute, a francuski prekomorski posjedi su reformirani u sklopu Francuske unije. Afričke kolonije dobile su status prekomorskih posjeda te ograničenu samoupravu uz pravo reprezentacije u Narodnoj skupštini. Uz to, ranije donesen Zakon Laminea Guèyea (Loi Lamine Guèye) dao je državljanstvo i status građana svim stanovnicima kolonija. Međutim, ta ustavna reforma imala je značajnu ulogu i za unutarnje ustrojstvo Zapadne Afrike - generalni guverner je trebao suglasnost Narodne skupštine za izbor lokalnih guvernera, a osnovano je i Veliko vijeće Francuske Zapadne Afrike, kao kolonijalno parlamentarno tijelo sa sjedištem u Dakaru. Iako parlamentarno po svojoj prirodi, Veliko vijeće je stvarno bilo samo savjetodavno tijelo generalnom guverneru, koji je i dalje bio glavni politički faktor u koloniji. Vijeće je bilo sastavljeno od dva predstavnika iz svake konstituirajuće kolonije, a to su uglavnom bili lokalni guverner i predstavnik francuskog stanovništva u svakoj od njih.
Iako ne postoje potpuno pouzdani podaci o kretanju stanovništva Francuske Zapadne Afrike, prema dostupnim brojkama razvidno je kako se ta brojka s godinama povećavala. Iako je Francuska Zapadna Afrika obuhvaćala područje sedam puta veće od Metropolitanske Francuske, broj stanovnika je bio značajno (oko dvostruko) manji. Tako se navodi da je 1906. godine bilo oko 10,750,000 stanovnika, što je deset godina kasnije poraslo na oko 11,870,000. Podaci za 1922. godinu govore o gotovo 12,500,000 stanovnika. Sve ove brojke trebaju se uzeti s određenom rezervom.[4]
Britansko izdanje The Statesman's Yearbook iz 1942. godine, donosi detaljne podatke o populaciji Francuske Zapadne Afrike za 1937. godinu, koji izgledaju ovako:
| Populacija Francuske Zapadne Afrike (1937.) | ||
|---|---|---|
| Kolonija | Broj stanovnika | |
| Côte d'Ivoire | 3,981,459 | |
| Dahomej | 1,289,128 | |
| Francuski Sudan | 3,536,078 | |
| Gvineja | 2,065,527 | |
| Mauritanija | 370,764 | |
| Niger | 1,793,303 | |
| Senegal | 1 809 576 | |
| Ukupno | 14,944,830 | |
Prema gore navedenim podacima, u Francuskoj Zapadnoj Africi živjelo je 26,614 Europljana, od kojih je bilo 18,188 Francuza. Očekivana životna dob stanovništva bila je samo 35 godina u gradovima, odnosno 30 godina u seoskim sredinama.
Jedna od specifičnosti Francuske Zapadne Afrike, ali i francuskih kolonija općenito, bile su poštanske markice, koje danas imaju vrlo visoku filatelijsku vrijednost. Pojedinačne kolonije su do 1943. godine samostalno izdavale poštanske markice, koje bi uglavnom sadržavale podatke o koloniji izdavanja te imale tekst "Afrique Occidentale Française" negdje na samoj markici; istina, takve markice mogle su se naći i u kasnijim periodima.
Tokom 1943. i 1944., markice iz Senegala i Mauritanije su pretiskane s novim vrijednostima te su važile za cijelo područje Zapadne Afrike.
Prva federalna izdanja markica pojavila su se 1945. godine i to u dvije serije, jedna koja je prikazivala kolonijalnog upravitelja i suradnika Slobodne Francuske, Félixa Ébouéa, a druga koja je prikazivala kolonijalne vojnike. Prva serija bila je posebna serija s ograničenim brojem kopija, dok je ova druga bila za redovitu uporabu. Serija iz 1947. godine imala je 19 markica s prikazima ljudi i života u kolonijama, dok je tokom 50-ih izdano gotovo 30-ak serija komemorativnih markica. Posljednja serija s tekstom "Afrique occidentale française" i "RF" izašla je u prosincu 1958. godine, a bavila se problematikom ljudskih prava. Tokom 1959. godine izdana je jedna ograničena serija s tekstom "CF", koja je korištena u Senegalu i Obali Bjelokosti.
- ↑ Pierre Montagnon, La France coloniale, tome 2, Pygmalion-Gérard Watelet, 1990., str 60-63.
- ↑ Chafer, Tony (2002). The End of Empire in French West Africa: France's Successful Decolonization. Berg. str. 62–63. ISBN 1-85973-557-6.
- ↑ G. G. Beslier, Le Sénégal, Payot, Paris, 1935, str. 207-208.
- ↑ Echenberg, Myron (4. prosinca 2009) (fr). Les tirailleurs sénégalais en Afrique occidentale française, 1857-1960. Karthala. str. 109.
- Aldrich, Robert (1996). Greater France: a History of French Overseas Expansion. Palgrave Macmillan ISBN 0-312-16000-3.
- Jean Suret-Canale (1971). 'French Colonialism in Tropical Africa, 1900–1945. New York, 1971.
- Conklin. Alice L. (1998). A Mission to Civilize: the Republican Idea of Empire in France and West Africa 1895–1930. Stanford: Stanford University Press ISBN 978-0-8047-2999-4.
- Crawford Young (1994). The African Colonial State in Comparative Perspective. Yale University Press ISBN 0-300-06879-4.
- Devereux, David R. (2005). „Colonial Federations: French West Africa”. u: Kevin Shillington. Encyclopedia of African History. Fitzroy Dearborn. str. 261–262. ISBN 978-1-135-45670-2.
- Lusignan, Guy De. (1969) French-speaking Africa Since Independence (1969)
- Manning, Patrick (1998). Francophone Sub-Saharan Africa, 1880–1995. Cambridge University Press ISBN 0-521-64255-8.
- „France: Africa: French West Africa and the Sahara”. Statesman's Year-Book. London: Macmillan and Co.. 1921. str. 895–903.
- Thompson, Virginia and Richard Adloff. (1969) French West Africa (2nd ed. Jan 1969)
| Bivši |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aktualni |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
