Demografija
Demografija (δήμος [démos] – "narod", γραφή [graphé] – "opisivati") je društvena nauka o stanovništvu. Ovaj naziv je prvi upotrebio belgijski statističar Akil Giljar (Achille Guillard) 1855. godine. Demografija istražuje i proučava zakonitosti i pravilnosti u biološkom i migratornom kretanju stanovništva, promene u demografskim strukturama (biološkim, socio-ekonomskim i intelektualnim), proučava kakve su vrste te zakonitosti, njihovo kvantitativno i kvalitativno delovanje i utvrđuje međusobne odnose kretanja stanovništva sa drugim društvenim i ekonomskim pojavama.
Demografija je interdisciplinarna nauka povezana sa matematikom i statistikom, ekonomijom, sociologijom, medicinom i epidemiologijom, psihologijom, antropologijom i biologijom. Ovo nauka ima relativno kratku istoriju, koja intenzivno počinje 1798. godine, kada je izdata knjiga An Essay on the Principle of Population (Esej o principima stanovništva) Tomasa Maltusa.
Demografija kao nauka o dinamici stanovništva obuhvata proučavanje njegove veličine, strukture i podele, kao i to kako se stanovništvo menja tokom vremena zbog rađanja, umiranja, migracija i starenja. Demografska analiza može da se odnosi na celokupno stanovništvo ili grupe definisane kriterijumima kao obrazovanje, nacionalnost, religija, ekonomska aktivnost i ostalim. Postoji mnogo podela demografije po različitim kriterijumima. Najčešće se u evropskim zemljama deli na: medicinsku, matematičku, socijalnu i ekonomsku. Grane matematičke, ekonomske i socijalne demografije su se veoma razvile poslednjih godina.
Česta podela demografije je i na formalnu i meterijalnu demografiju. Formalna demografija proučava čiste demografske varijable: rađanje, umiranje, migracije i statističke manipulacije u vezi ovih pokazatelja. Materijalna demografija (population studies) je šire polje demografije koje podrazumeva proučavanje: fertiliteta, mortaliteta, i migracija u širem socio-ekonomskom i kulturnom kontekstu koristeći pri tom kvantitativne i kvalitativne metode. Primena računara u 20. veku nije zaobišla ni ovu nauku, tako da na osnovu primene informacionih sistema možemo lakše vršiti kompjuterske simulacije i raditi projekcije stanovništva za budućnost sa više zavisnih varijabli, takođe mnogi novi oblici uticanja na brojno stanje i kvalitet populacije kao što su kloniranje i reprogenetika će u budućnosti doći do većeg izražaja.
Bilo je puno polemika o potrebi postojanja demografije kao samostalne discipline, čak i o tome da li je demografija nezavisna nauka ili set povezanih poddisciplina kao što su matematička, ekonomska, socijalna i istorijska demografija. Tome je posledica da danas mnogi demografi rade u mnogim disciplinama pored demografije (ekonomiji, sociologiji, antropologiji).
Demografija se oslanja na upotrebu ogromnih količina podataka, uključujući rezultate popisa stanovništva i beleženje rođenja, braka i smrti. Prvi moderni popis je obavljen u francuskim teritorijama Severne Amerike 1665. godine, a moderni u današnjem smislu je obavljen 1801. godine u Engleskoj i Velsu kada je i određeno da će se obavljati svakih 10 godina. Ovaj metod skupljanja demografskih podataka se danas koristi u celom svetu.
Vidi takođe demografska statistika.
U mnogim zemljama, posebno u trećem svetu, pouzdani demografski podaci se još uvek teško prikupljaju. Stanovništvo Nigerije je, na primer, tokom 1980-ih procenjeno na oko 100 miliona ljudi, dok je popisom stanovništva iz 1991. popisano manje od 89 miliona ljudi.
Važni pojmovi u demografiji:
- Opšta stopa nataliteta, godišnji broj živorođenih na hiljadu stanovnika sredinom godine posmatranja. Pošto ova mera zavisi od ukupnog stanovništva to je ona više mera rasta stanovništva nego mera nivoa rađanja.
- Opšta stopa plodnosti ili fertiliteta, godišnji broj živorođenih na 1000 žena u fertilnom kontigentu (često se uzima period od 15. do 49. godine starosti, ali ponekad i od 15. do 44. godine).
- Specifične stope fertiliteta po starosti, godišnji broj živorođenih (od majki starih između x do x n) na 1000 žena u određenim starosnim grupama (obično starost po petogodišnjim starosnim grupama 15-19, 20-24 itd.)
- Opšta stopa smrtnosti ili mortaliteta, godišnji broj umrlih na 1000 stanovnika sredinom perioda posmatranja.
- Stopa smrtnosti odojčadi ili infantilnog mortaliteta, godišnji broj umrle dece mlađe od 1 godine na 1000 živorođenih.
- Očekivano trajanje života, broj godina koje pojedinac određene strosti može očekivati da će doživeti iz aktuelni nivo smrtnosti po starosti.
- Stopa ukupnog fertiliteta, broj živorođenih na 1 ženu u njenom reproduktivnom životu,ako bude rađala po istim specifičnim stopama fertiliteta po starosti kao i u godini posmatranja, to jest to je suma specifičnih stopa fertiliteta po starosti. Za prosto obnavljanje stanovništva potreban je nivo od oko 2,14 dece po ženi, pri niskim mortalitetnim uslovima.
- Bruto stopa reprodukcije, broj ženske dece koje će roditi žena u toku svog reproduktivnog perioda po aktuelnim specifičnim stopama fertiliteta, a može se izračunati i kao proizvod stope ukupnog fertiliteta i verovatnoće rađanja ženskog deteta ( 0,485).
- Neto stopa reprodukcije, broj ženske dece koje će roditi jedna žena po istim specifičnim stopama mortaliteta i stopama fertiliteta kao u godini posmatra, to jest ako bude izložena datom rasporedu rađanja i umiranja. Za prosto obnavljanje stanovništva potrebno je da ova mera bude 1, što bi značilo da svaka žena rodi 1 žensko dete. Ova mera se može dobiti i kao prizvod bruto stope reprodukcije i medijane verovatnoće doživljenja za starost od 50 godina.
Da bi se eliminisao uticaj starosne strukture na izradu pokazatelja mortalitetnih uslova rade se tablice mortaliteta ili života u kojima se za svaku pojedinačnu starosnu grupu (u potpunim tablicama mortaliteta) ili petogodišnju starosnu grupu (u skraćenim, aproksimativnim tablicama mortaliteta) prikazuje nivo smrtnosti. Tablice mortaliteta, kao demografski model, su dobre jer pokazuju očekivano trajanje života, kao sažeti podatak za komparaciju mortalitetnih i zdravstvenih uslova među državama. Demografski model tablica mortaliteta se primenjuje i u drugim naukama, posebno u epidemiologiji, osiguranju, aktuarstvu...
Osim ovog modela vrlo je poznat demografski model stabilnog stanovništva, koji se koristi pri analizi stanovništva kada su fertilitet i mortalitet konstantni tokom vremena. Poznat je i longitudinalni metod ili analiza istorije događaja koji koriste i druge nauke.
Delo Džona Graunta (John Graunt) Natural and Political Observations upon the Bills of Mortality (Prirodna i politička posmatranja na osnovu računa smrtnosti) iz 1662. godine za područje Londona sadrži primitivni oblik tablica mortaliteta. Astronom i matematičar Edmond Halej (Edmond Halley) razvio je tablice mortaliteta kao osnovu za matematiku životnog osiguranja. Prve kompletne tablice izradio je 1693. godine. Pri kraju 18. veka britanski ekonomista Tomas Robert Maltus (Thomas Malthus) zaključio je da se stanovništvo nesmetano povećava, i da ja kao takvo predmet eksponencijalnog rasta. Strahovao je da će porast stanovništva premašiti porast u proizvodnji hrane, pa se stanovništvo uvek živeti u gladi (vidi Maltuska katastrofa). Maltusa su videli kao intelektualnog oca ideja prenaseljenosti. Kasnije su sofisticiranije i realističnije modele predstavili Bendžamin Gomperc i Pjer Fransoa Veril. U 20. veku su reafirmisana razmišljanja Maltusa o prekomernom rastu stanovništva i potrebi zaustavljanja tog rasta kroz ideje neomaltuzijanstva koje su posebno istaknute kroz rad Rimskog kluba. U opravdanost Maltusovih sumnji ide u prilog što je Svet početkom HH veka imao manje od 2 milijarde stanovnika, dok je krajem istog HH veka broj stanovnika bio veći od 6 milijardi.
| Godina | Broj stanovnika |
|---|---|
| 1804. | 1.000.000.000 |
| 1927. | 2.000.000.000 |
| 1960. | 3.000.000.000 |
| 1974. | 4.000.000.000 |
| 1987. | 5.000.000.000 |
| 1999. | 6.000.000.000 |
Tvorac demografske tranzicije je američki demograf Frank Noteštajn 1945. godine, a ideju je dobio od francuskog demografa Londrija koji je razlikovao 3 etape u razvitku stanovništva, razlikujući pri tom isto toliko modela rađanja: primitivan, intermedijaran i moderan. Prelaz sa nivoa visokog nataliteta i mortaliteta, karakterističnog za agrarna društva, na nivo niskog nataliteta i mortaliteta, koji karakteriše industrijalizovano, razvijeno društvo naziva se demografska tranzicija, demografski prelaz ili demografska revolucija(latinski transire - preći). Prva država koja je prošla kroz demografsku tranziciju je bila Francuska.
Demograf Bleker je podelio demografsku tranziciju na pet etapa:
- visoka stacionarna etapa ili predtranziciona etapa gde su visoke stope nataliteta i mortaliteta pa stanovništvo stagnira.
- rana etapa ekspanzije stanovništva sa visokim stopama nataliteta i već opadajućim stopama mortaliteta, stanovništvo polako raste.
- kasna etapa ekspanzije stanovništva sa opadajućim stopama nataliteta, ali i još bržim opadanjem stopa mortaliteta pa je znatan rast stanovništva.
- niska stacionarna etapa sa niskim stopama i nataliteta i mortaliteta kada stanovništvo ponovo stagnira.
- opadajuća etapa ili posttranziciona etapa sa niskom stopom mortaliteta i još nižom stopom nataliteta, stanovništvo opada.
Holandski demograf Dirk van de Ka poslednju etapu demografske tranzicije, koju odlikuje depopulacija, naziva druga demografska tranzicija. Demografskoj tranziciji u zemljama Trećeg Sveta je predhodila epidemiološka tranzicija, u vidu iskorenjivanja raznih ifektivnih i parazitskih bolesti od kojih je stanovništvo često oboljevalo, što je uslovilo nezapamćen rast stanovništva u drugoj polovini 20. veka.
Populaciono odeljenje Ujedinjenih nacija očekuje da će apsolutan broj odojčadi i dece u Svetu početi da opada 2015. godine, a broj dece do 15 godina 2025. Demografi Međunarodnog instituta iz Austrije očekuju da će svetsko stanovništvo dostići 9 milijardi do 2070. godine. Tokom 21. veka će prosečna starost nastaviti da raste.
Ekonomska demografija proučava demografske okvire formiranja radne snage koja je jedno od sredstava za rad, i kao takva vrlo važna demografska i, posebno, ekonomska varijabla. Ova grana demografije je šira od ekonomike radne snage jer proučava i ekonomske posledice starenja stanovništva, formiranje politike ekonomskog i privrednog razvoja, problematiku tražnje, potrošnje, formiranja kapitala, problematiku poreske i investicione politike i ostale demo-ekonomske fenomene. U razvijenim zemljama u oblasti marketinga i manadžmenta velika se pažnja posvećuje demografskim karakteristikama (demographics) populacija u kojima sprovode svoje aktivnosti, kako bi se našli pravi načini delovanja na ciljanu grupu. Postoji cela naučna teorija koja svetske tržišne tokove vide kao zavisne od posledica starenja tzv.BUMERA, odnosno generacije koja je rođena za vreme baby boom-a posle Drugog svetskog rata. Po ovoj teoriji Hipi pokret odgovara periodu njihove adolescencije, period privrednog oporavka -periodu njihove ekonomske aktivnosti, a period recesije- periodu njihovog starenja i neaktivnosti. Studije demografije se na većini Univerziteta u Svetu izučavaju zajedno sa studijama ekonomije.
Važna grana demografije je populaciona politika, koja bi trebalo da na pravi način odgovori na aktuelne demografske tokove, i da ih usmeri u skladu sa društveno-ekonomskim planovima za budućnost. Takođe bi trebalo da informiše stanovništvo o zaštiti reproduktivnog zdravlja, da politički odgovori na starenje stanovništva, da sankciniše prekomerno rađanje, ili da ga motiviše kada je ispod nivoa proste reprodukcije. Mere populacione politike daju rezultate samo ako se strpljivo i uporno sprovode. U okviru ove grane demografske politike nalazi se imigraciona politika, način političkog delovanja na starenje stanovništva, suzbijanje širenja polnih bolesti i SIDE, seksualno prosvećivanje, širenje metoda i sredstava kontracepcije, planiranje porodice, primena novih tehnika u otkrivanju naslednih oboljenja, prosvećivanje stanovništva o štetnosti psihoaktivnih supstanci...
- Pregled svetskih demografskih pokazatelja
- Kratki pregled svetskih socio-demografskih pokazatelja
- PopulationData.net Arhivirano 2008-09-10 na Wayback Machine-u Informacije i karte o stanovništvu širom Sveta.
- Demografski podaci o SAD. Arhivirano 2009-01-05 na Wayback Machine-u
- Studije demografije na Univerzitetu Berkli
- Centar za demografska istraživanja Instituta društvenih nauka u Beogradu. Arhivirano 2009-01-23 na Wayback Machine-u
- Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu Arhivirano 2010-03-24 na Wayback Machine-u
- Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu Arhivirano 2008-12-17 na Wayback Machine-u