Bor (grad)
| Bor | |
|---|---|
|
| |
 Grb | |
| Osnovni podaci | |
| Država |  Srbija
|
| Upravni okrug | Borski |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo (2022) | 34160 |
| Geografija | |
| Koordinate | 44°04′25″N 22°05′26″E / 44.073666°N 22.0905°E |
| Nadmorska visina | 353 m |
  Bor Bor (Srbije) | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski kod | 19210 19211 19212 19218 |
| Pozivni broj | 030 |
| Registarska oznaka | BO |
Koordinate: 44° 04′ 25" SGŠ, 22° 05′ 26" IGD
Bor je grad u Srbiji, poznat po rudnicima i topionici bakra. Predstavlja administrativno središte Borskog okruga.
Bor se nalazi u regiji zvanoj Timočka Krajina. Okružuju ga mnoga slikovita mjesta kao što su Banjsko Polje, Brestovačka Banja, Borsko Jezero, i planina Stol, a blizu je i planina Crni Vrh. U blizini Bora se nalazi i selo Brestovac.
Opština Bor se nalazi na krajnjem istoku Srbije, u blizini granica sa Bugarskom i Rumunijom. Opština Bor je i sedište Borskog okruga koji, pored Bora, čine opštine Kladovo, Majdanpek i Negotin. Teritorijalno pripada Borskom okrugu, zauzimajući površinu od 856 km2 na kojoj živi 255.817 stanovnika ili 65 stanovnika na km2 (u ukupnoj populaciji Srbije učestvuje sa 0,7%, a Borskog okruga sa 38,1%).
Opština Bor se sastoji od centralnog naselja i sedišta opštine – gradskog naselja Bor i 12 sela: Gornjane, Tanda, Luka, Krivelj, Bučje, Oštrelj, Donja Bela Reka, Brestovac, Slatina, Zlot, Šarbanovac i Metovnica. U ovih 12 sela ima 13 mesnih zajednica.
Najznačajniji deo novije istorije ovog kraja povezan je sa nalazištima rude bakra i drugih metala. Pored eksploatacije nalazišta bakarne rude, metalurške prerade i proizvodnje blister i elektrolitskog bakra i pratećih metala izgrađeni su brojni prerađivački kapaciteti u opštini, a na njima je bazirana industrijska proizvodnja u drugim mestima Srbije.
Istoriski Borska opština nikad ne beše mirna. Na prelazu iz stare u novu eru Rimljani su vladali i današnjom teritorijom opštine Bor. Imperija je htela da savlada i premosti Dunav zbog osvajanja novih teritorija, istočno i severno od velike reke. Trebalo je velike količine bakra i zlata. A toga oduvek bilo. Mnogo je tragova materijalne kulture. Blizu je Gamzigrada, rimskog središte Feliks Romulijana. Današnje selo Rgotine je imena izvedeno od rimskog Agregantares.
U ranom srednjem veku teritorija Bora i okoline bila je u satavu države Cara Dušana. Sredinom 15. veka osvajaju ga Turci. Osnov je Vidinski sandžak. Krajem 17. veka U vreme dugotrajnih ratova Austrije i Turske, krajem 17. veka, Bor zajedno s teritorijem današnjih 14 naselja. Brestovcem, Brestovačkom Banjom, Bučjem, Donjom Belom Rekom, Zlotom, Kriveljom, Lukom, Metovnicom, Oštreljom, Slatinom, Sumrakovcem, Tandom, Toplom i Šarbanovcem s osmanskom imperijom prolaze i naseljavaju se Romi, Turci, Albanci, Vlasi, Cincari, Jermeni, Arapi, beše u sastavu Timočke krajine. Naselja su pretežno nalazila u oblasti Crne reke, koja je potpadala u administrativno pod upravom vidinskog sandžakbega.
Prvi pomen mesta Bora u istorijskim izvorima je u 18. veku, kada se nalazio u sastavu Vidinskog sandžaka. Posle Požarevačkog mira (1718.) Srbija, i Bor s okolinom sa brojnim Šopima i Bugarima potpali su po vlast Austrije. Takvo stanje traje do 1739. kada se ponovo vraćaju Turci. Oslobođenje Timočkoj Krajini od Bugara, a samim tim i Boru i okolini doneo je Milenko Stojkov. Posebno hrabrošću odlikovao se Hajduk Veljko Petrov. Prisajedinjenje Srbiji (timočka dolina sa Crnom Rekom, Krajinom i Ključem) usledilo je 1833. godine. Nosioci razvoja palanke bili su Cincari, Jermeni, Bugari. Romi su bili kovači i muzičari. Vlasi su radili sedla. Knjaz Miloš često je intervenisao zbog probugarskih nemira. Vilu za odmor gradi u Brestovačka Banja. Na njegov poziv u Bor vojnike plaćenike šalju Nemci. 1835. godine dolazi baron Herder, rudarski stručnjak iz oblasti Saksonije. Zadatak mu je bio da istraži nalazišta bakra i zlata. 1844. godine imao je 58 kuća sa 230 stanovnika. Kroz čitav 19. vek, zahvaljujući bogatoj rudarskskoj tradiciji, okolina Bora je bila u žiži interesovanja tragača za zlatom – stranih i domaćih naučnika i istraživača ali i avanturista. Bor je imao 146 kuća sa 775 stanovnika.
Iz borske čaršije iselili su posle srpskih ustanaka i srpsko-bugarskog rata bogati muslimani Turci, Gagauzi, Bošnjaci i Albanci u Tursku, Sandžak, Bosnu i u Rumeliju. Zbog istoriskih razloga, i brojnih grčkih državljana, grčkih trgovaca i Cincara iz Grčke počasni konzulat u Boru je otvorila Grčka. Život i povremeni nemiri šopskih komita pratili su Bor sve do velikog rata. Po popisu iz 1900. godine Bor selo ima 775 stanovnika i 146 kuća, nastanjeno stanovništvom, koje se bavilo stočarstvom, pčelarstvom, gajenjem vinove loze, smokve, kajsije i rogač. Engleski inžinjeri radili su opite s ukrštenim tesalijskim pamukom. Od te godine u Bor iz Hrvatskog Zagorja dolaze inženjer Franjo Šistek i stotinjak majstora. Meštani Bora prvi put su čuli kajkavski i mehanama su se pevale pesme na kajkavštini. Franjo i majstori vrše prospekciju terena. Prema lgenedi u proleće 1902. godine radili su bez ikakvih rezultata mesec i više dana. Već kad je prekinuo rad radnika i spremao se na put, dečak od 16 godina Meždinović Pavle ostao je dobrovoljno da radi. Posle jednog sata, pijukom udario rudu, odvalio parče i odneo inženjeru Šisteku. Sopstvenika koncesije za otvaranje rudnika, Đorđe Vajfert, silno je obradovalo što je našao bakar. Zlato uvek vredi, ali to je bilo vreme rane telegrafije kad su zbog telegrafskih žica cene bakra otišle u nebo. Seljaci su uvek verovali su da se u brdima njihovog sela krije zlato i daće tako da se obogate. Vajfert je po masonskim vezama 1904. godine prodao koncesije francuskoj banci Mirabo u Parizu, gde je formirano Francusko društvo borskih rudnika. Dolaskom Francuza u Bor selo, u kome su kuće bile od brvana, pokrivene slamom ili ćeramidom, izgled mesta se u potpunosti menja i transvormiše u rudarsku koloniju sa nizom dugačkih prizemnih zgrada. Bor postaje multinacionalna i multikonfesionalna sredina u kojoj koegzistiraju raznorodne etničke grupe: Rusi, Francuzi, Italijani, Nemci, Mađari, Česi, Makedonci, Hrvati, Slovenci. Francusko društvo borskih rudnika finansira izgradnju pravoslavne crkve, posvećene sv. Đorđu – 1912. godine. 1915. godine Bugari su bez velika otpora zauzeli Bor. Vlasi su pobegli u Rumuniju. Srbi su zatočeni u logor iza vojnih štala. Jermeni su preko Grčke pobegli u Ameriku. Sedmog oktobra 1918. francuska konjička brigada generala Gambete ulazi u Bor i oslobađa Srbe. Rudnik prelazi u nadležnost srpskih jedinica, ali cena francuskog zauzimanja za Srbiju je da pređe u sopstvenitvo francuskog kapitala.
Između dva svetska rata Bor i španski rudnik Rio Tinto beše najveći proizvođač bakra u Evropi. Od bakra, zlata i srebra u Boru domaći ljudi nisu imali mnogo. Sve su eksploatisali inostranci. Francusko društvo borskih rudnika finansira izgradnju rimokatoličke crkve posvećene svetom Ljudevitu, 1928. godine. Posvećena je Ljudevitu, jer se u davna vremena ovde skupa sa Srbima protiv Franaka borio hrvatski knez Ljudevit Posavski. Duhu jugoslavenstva je odgovaralo jer se Ljudevit na hrvatskom zvao Nemac Ludva Gaj, južnoslovenski preporoditelj. Pored bogate zemlje domaći Srbi i Vlasi nisu imali mnogo više od Roma, sem bogatih trgovaca i personala u državnoj funkciji. Po naređenju Komande Jugoslovenske vojske, rudnik je bio miniran 1941. Nemci su zauzeli Bor Aprila 1941. godine. Počeli su raščišćavanje ruševina, jer su nastojali da maksimalno iskoriste bakar, zlato i srebro. Vršen je pritisak na stanovništvo da se prijavljuje za rad u rudniku. Prisilna radna snaga bili su zarobljeni sovjetski civili. Deportovani su u Bor i okolinu radnici iz različitih delova Srbije, Jugoslavije i Evrope. Inžinjeri su dovučeni čak iz NDH i smešteni su u Boru, Krepoljinu, Žagubici, Petrovcu i Požarevcu. Za prisilnu radnu snagu izgrađena su 33 logora, a inžinjeri su bili uz upravne zgrade rudnika koje su bili de fakto eksteritorijalni posed Rajha. Bilo je u njima i Jevreja iz Mađarske i političkih zatvorenika. Radni uslovi bili su ispod ljudskog dostojanstva. Život radnika bio je težak. Uslove za život imali su tek nemački inžinjeri. Romi su deportovani u logore. Civili u Boru su imali lepa vremena jer su bogati Nemački oficiri i inžinjeri imali dobre plate i mnogo trošili u gradu. Mnogo su zaradili restorani, krčme, kafane, zanatlije. Delovala je javna kuća za nemačku vojsku za koje su doneli žene iz logora. Bila su to neizvesna ali bogata vremana. 23. divizija Crvene armije 3. oktobra 1944. godine oslobodila je Bor. Iza nje su na gotovo došli borci Devete i Sedme srpske brigade. Bogate seljake, preduzetnike i folksdojčere iz Banata koji su došli da rade odveli su preko noći iza brda i otad im se gubi svaki trag. Počinje nova etapa razvoja Bora. Oružje se zamenjuje oruđem. Zarobljeni hrvatski vojnici dovedeni sa slovenačke granice gradili su drumove. Puška je zamenjena krampom, mitraljez rudarskom bušilicom, top bagerom. Status grada Bor je dobio 30. maja 1947. godine.
Brzo se širio i postao rudarski i industrijski centar domaćeg, evropskog i svetskog značaja. Ubrzano se a rudarstvo i metalurgija u dugom periodu daju obeležje ekonomskog razvoja opštine Bor i istočne Srbije. Do sredine 90-ih godina prošlog veka, u RTB Bor zaposlenje je našlo oko 14 hiljada radnika. Razvijale su se i druge privredne grane i društvene delatnosti. Bor je postao privredni, obrazovni, zdravstveni, kulturni i sportski centar istočne Srbije. Prvi računar u Srbiji bio je nemački ratni mehaničko-električki računar u halama borskog rudnika, ali zbog viših interesa taj je računar odnesen. Fudbal se u Boru igrao pre nego u Beogradu jer su ga ovde igrali inostrani stručnjaci. Prva utakmica bila je između francuskih i engleskih velikih akcionara. U starim kopovima nakupljala se voda koju su nemački stručnjaci oplemenili ribom. Naselje Bor uz rudnik bakra otvorio je 1903. godine Đorđe Vajfert. Bor se naglo rzavijao od tada. Od 1933. do 1940. dobio je novo naselje, Nova (Južna) kolonija, podignuta je bolnica i nova škola, a rudnik je prerastao u jedan od najvećih u Evropi. Američki stručnjaci i radnici došli su na poziv francuskih sopstvenika. Tada je odigrana prvi košarkaški meč u Boru i Srbiji, verovatno leta 1934. Godine 1931. Bor je imao 4.749 stanovnika. 30. maja 1947. godine Bor je imao 11.000 stanovnika i dobio je status grada. Danas broji 34.160 (popis iz 2011.) sa dvadesetak nacija.
Kolona od oko 3.000 mađarskih Kapoša napustila je rudnike 17. septembra 1944. godine pod stražom oko 1.000 fašističkih mađarskih vojnika pod komandom Bele Ozsvath-a, koji je sa porodicom emigrirao u SAD. Snage su se preselile do pontonskog mosta u Smederovu, a zatim dalje do Baje. U Pančevu su kolonu pojačali članovi Deutsche Mannschaft i članovi njihovih porodica. 19. septembra 1944. druga kolona od oko 3.000 mađarskih kapoa napustila je rudnike pod vrhovnom komandom SS-Polizei-Gebirgsjägerregiment br. 18. Od Pančeva do Baje, kolona je bila pod vrhovnom komandom Deutsche Mannschaft, a njeni članovi su imali članove porodice sa sobom. SS-Policija je došla iz Grčke i korišćena je protiv ofanzive koju je vodila Crvena armija u Pančevu. Ova jedinica je dodeljena za pratnju odabranih kapoa na zapad za izgradnju jugoistočnog zida. Vrhovno zapovedništvo imao je Obersturmbannführer Günther Lammert. U SS-policija Uglavnom vojnici Scharfschützen sa sposobnošću gađanja ciljano su „izvršavali svoju dužnost“, kako to neko voli da naziva na nemačkom. Tokom oba prisilna marša, bilo je nekoliko napada jugoslovenskih partizana. U međuvremenu su neki zatvorenici iskoristili priliku da pobegnu i tako pronašli zaštitu za spasavanje. Zbog masovne ofanzive Crvene armije za oslobođenje Beča, ova policija ostavila je mađarske zatvorenike na granici i vozom krenula na zapad preko bečkog Novog Mjesto i Beča. Mnoge preostale zatvorenike masakrirali su fanatični austrijski civili, na primer u masakru u Rechnitzu u Gradišću, kome se dramska spisateljica Elfriede Jelinek obraćala u predstavi. U 1943. godinU oko 17.000 prisilnih radnika došlo je iz Srbije i morali su da pokriju 50 posto potreba za bakrom u ratnoj industriji nacističke Nemačke. Svi mađarski Kapoši imali su dužnost nadzora, ali i privilegovane uslove života, za razliku od ostalih zatvorenika. Kaposi su ili korišćeni za izgradnju jugoistočnog zida kako bi zaštitili granicu Ostmarka ili su ih vozom prevozili od Baje do Aušvica. Na kraju, ali ne najmanje važno, mnogi nacionalistički socijalistički dunavski švapski zvaničnici, uključujući članove porodica, takođe su iskoristili priliku da pobegnu vozom iz Baje u Nemački rajh. Glavni zapovednici Deutsche Mannschaft-a bili su Michael Lang iz Glogonja i njegov ađutant Anton Fuchs iz Jabuke za zapadnu operaciju i Peter Köller iz Kovina i njegov ađutant Franz Fuchs iz Jabuke za istočnu operaciju.[1][2][3][4][5][6][7][8][9]
Obzirom da se dosadašnji razvoj bazirao na razvoju rudarstva i metalurgije, privreda opštine Bor je ostala dominantno monostrukturna. Zastarela tehnologija, pad cene bakra na svetskom tržištu, mali procenat bakra u samoj rudi i izolacija u proteklom periodu doveli su do bitnog smanjenja proizvodnje, realnog pada standarda i kupovne moći stanovništva, povećanja nezaposlenosti, pojave viškova usled započetog procesa restruktuisanja RTB-a Bor, sporog procesa privatizacije, nedefinisanih sopstveničkih odnosa...
Drugu važnu specifičnost opštine, koja nije karakteristična za industrijski razvijene sredine sa visokim stepenom zagađenosti životne sredine, predstavljaju prirodni uslovi za razvoj turizma. Pod šumama je 37,1% teritorije opštine sa staništima raznovrsne faune. Ističu se visovi Crnog vrha, Stola, lovište Dubašnica, kompleks Zlotskih pećina (Lazareva pećina i Vernjikica), sa izvanrednim pećinskim ukrasima, izvorima mineralne i lekovite vode. Na toj osnovi izgrađeni su brojni smeštajni, rekreacioni i drugi infrastrukturni objekti.
Među kulturno istorijskim vrednostima poseban značaj imaju određeni objekti u Brestovačkoj banji udaljenoj 12 km od Bora. Tu je konak kneza Miloša iz prve polovine XIX veka, knežev zamak sa malim bazenom kružnog oblika i izvorom tople vode, dvorac Aleksandra Karađorđevića iz 1856. godine izgrađen u romansko renesansnom stilu.
Danas, pred opštinom Bor stoje značajni problemi: zahtevi i neizvesnost tranzicionih promena, restruktuiranje i diversifikacija privrede, nezaposlenost, problem zagađenosti i vekovne degredacije tla i vode posledicama rudarenja. Istovremeno, otvaraju se nove perspektive razvoja na polju turizma, poljoprivredne proizvodnje i razvoja malog i srednjeg preduzetništva.
- dr Branislav anđelković, Arheolog
- Marija Zdravković, manekenka
- Borko Đorđević, rukometaš
- Ivan Gvozdenović , poznati fudbaler
- Boriša Đorđević, poznati jugoslovenski fudbaler
Opština Bor je dobila status opštine 1946.godine. Sastoji od centralnog naselja i sedišta opštine – gradskog naselja Bor i 12 sela: Gornjane, Tanda, Luka, Krivelj, Bučje, Oštrelj, Donja Bela Reka, Brestovac, Slatina, Zlot, Šarbanovac i Metovnica. U ovih 12 sela ima 13 mesnih zajednica.
Organi opštine su: skupština opštine, predsednik opštine i opštinsko veće.
Skupština Opštine je najviši organ vlasti, koji vrši osnovne funkcije lokalne vlasti, utvrđene ustavom, zakonom i statutom.
Predsednik opštine ima izvršnu funkciju u opštini i neposredno je odgovoran izvršavanju odluka i drugih akata skupštine opštine, stara se i izvršava opštinski budžet, zastupa opštinu u pravnom i finansijskom prometu.
Predsednik opštine predsedava opštinskim većem.
Opštinsko veće je organ koji usklađuje ostvarivanje funkcije predsednika opštine i skupštine opštine i vrši kontrolno-nadžornu funkciju nad radom opštinske uprave.
Prema popisu iz 1991. godine, opština Bor je imala 59.900 stanovnika, od toga apsolutnu većinu Srba.
Godine 2002. popis je pokazao kako opština Bor ima 55.817 stanovnika, od toga:
Smanjenje broja stanovnika se pripisuje zagađenju zraka koje je mnoge stanovnike prisililo na iseljavanje.
Od sredine 1990-ih i za vrijeme sankcija protiv Savezne republike Jugoslavije, proizvodnja u rudniku bakra je pala u odnosu na prosperitetne 1970-e i 1980-e. To se objašnjava dijelom zbog iscrpljivanja rude a dijelom zbog nemogućnosti nabavke nove opreme. Smanjenje proizvodnje bakra se snažno odrazilo na grad.
- Zvanična prezentacija opštine Bor Arhivirano 2013-06-16 na Wayback Machine-u
- Radio televizija Bor
- Rudarsko-topioničarski basen Bor
- Web portal opštine Bor
- Blog zajednica grada Bora Arhivirano 2021-04-10 na Wayback Machine-u
- Timočka Krajina Arhivirano 2008-12-31 na Wayback Machine-u
- Bor grad
- istmedia.rs
- Nezvanična prezentacija borskog okruga Arhivirano 2014-03-02 na Wayback Machine-u
- Press centar Multimediala Bor Arhivirano 2015-11-17 na Wayback Machine-u
- http://www.elmundosefarad.eu/wiki/wiki/index.php?title=Bor Arhivirano 2008-02-21 na Wayback Machine-u
 | ||
- ↑ Nemački memorijalni portal sa statuom u Baji mađarskog Kapoša Mikloša Radnotija.
- ↑ Zoran Janjetović, Between Hitler and Tito: The Disappearance of the Vojvodina Germans, Monografija, Beograd 2000. godina.
- ↑ Postojeće datoteke OZNA u Vojnom arhivu Ministarstva odbrane Republike Srbije.
- ↑ Vojni arhiv nemačkog Bundesarchiv Freiburg.
- ↑ Eleonore Lappin-Eppel, Ungarisch-Jüdische Zwangsarbeiter und Zwangsarbeiterinnen in Österreich 1944/45. Arbeitseinsatz – Todesmärsche – Folgen. LIT, Wien 2010, ISBN 978-3-643-50195-0.
- ↑ Johannes Bähr, Ralf Banken, Das Europa des "Dritten Reichs": Recht, Wirtschaft, Besatzung, Klostermann, Frankfurt/Main 2005, ISBN 978-3-465-03401-8.
- ↑ Erhard Roy Wiehn, Zwangsarbeit, Todesmarsch, Massenmord. Erinnerungen überlebender ungarischer Zwangsarbeiter des Kupferbergwerks Bor in Jugoslawien 1943-1944. Hartung-Gorre, Konstanz 2007, ISBN 978-3-86628-129-5.
- ↑ Politička podvala u veb-dnevniku Hungarian Spectrum "koji uređuje privatnost korisnika koji odluče da je koriste" (Privacy Policy): Oštećena statua iz Bora, Geografski jaz u obrazovanju napravljen u SAD: Abda Arhivirano 2020-12-10 na Wayback Machine-u.
- ↑ Donauschwäbische Kulturstiftung, Leidensweg der Deutschen im kommunistischen Jugoslawien. Band 4: Menschenverluste-Namen und Zahlen zu Verbrechen an den Deutschen durch das Tito-Regime in der Zeit von 1944-1948. München 1994, ISBN 3-926276-22-3.