Beogradska tvrđava
Beogradska tvrđava predstavlja gradsku utvrdu oko koje se razvio današnji Beograd. Podignuta je početkom prvog milenujuma kao palisada sa zemljanim bedemima, da bi se tokom vekova razvijala u rimski kastrum (II vek), vizantijski kastel (VI i XII vek), srednjevekovnu utvrđenu prestonicu srpske despotovine (XIII i XV vek) i na kraju austrijsko/osmanlijsku artiljerijsku utvrdu (XVII i XVIII vek). Danas je svojevrstan muzej prošlosti Beograda i sa Kalemegdanski poljem čini jedinstvenu kulturno-istorijsku celinu u okviru Kalemegdanskog parka.
Osnovu tvrđave čine dva dela:
- Gornji Grad
- Donji Grad
Gornji Grad obuhvata plato nekadašnjeg rimskog kastruma,vizantijskog kastela odnosno Despotovog Grada i artiljerijska proširenja prema kopnu odnosno ka jugu i istoku.
Donji Grad obuhvata Milutinovo Zapadno Podgrađe i Despotovo Podgrađe na obali,artiljerijsko proširenje ka istoku.
Beogradska tvrđava,a samim tim i sam Beograd,ima vrlo značajan strateški položaj u okviru celokupne jugoistočne Evrope.Smeštena je na granici Panonske nizije i Balkanskog poluostrva i raskrsnica je putnih pravaca koji su od davniva povezivali Carigrad (Via Militaris) odnosno Solun (Via Egnatia) sa unutrašnjošću evropskog kontinenta.Pored kopnenih puteva koji se na tom mestu spajaju,na njemu se ukrštaju i plovni putevi oličeni u Savi i pogotovo Dunavu koji predstavlja najznačajniju evropsku reku.
U lokalnom smislu gledano,tvrđava se nalazi na kraju grebenskog platoa koji se na tom mestu strmo spušta ka ušću Save u Dunav.Na taj način je rekama sprečen pristup tvrđavi sa severa i istoka Dunavom i zapada Savom.
Tragovi naselja na prostoru Beogradske tvrđave datiraju još iz neolita,da bi se u doba Kelta na prostoru današnje Karaburme razvio pravi grad pod imenom Singidunum.
Najstarije utvrđenje na mestu današnje Beogradske tvrđave podignuto je najverovatnije između 6. i 11. godine n.e. u vreme kada su varvarska plemena počela da ugrožavaju severne granice Rimskog carstva.Tada je na platou Gornjeg Grada podignuto utvrđenje od zemljanih bedema i palisada koje je kasnije,najverovatnije u II veku, preraslo u klasični rimski kastrum koji je činio sastavni deo čuvenog limesa.Kastrum je imao pravougaonu osnovu dimenzija 560m sa 350m i obuhvatao je današnji Gornji Grad sa delom Kalemegdanskog parka do današnje Pariske ulice.Tokom prvih vekova nove ere bio je stalno sedište IV Flavijeve legije.Posle podele Rimskog carstva 359.godine tvrđava ulazi u sastav Istočnog rimskog carstva pod imenom Singidon,da bi 441.godine bila razrušena u velikom napadu Huna.Teodorik je osvaja 471.godine,da bi je 498.godine napustio tokom Ostrogotske seobe na Apeninsko poluostrvo.
Tvrđava biva obnovljena,ojačana i proširena nešto pre 535.godine tokom vladavine vizantijskog cara Justinijana I (527-565) i oko nje se tokom slovenskog naseljavanja na Balkansko poluostrvo smeštaju Srbi.Tvrđavu su u VIII veku razorili Obri,posle čega je ona neko vreme bila napuštena.
Ranovizantijska tvrđava je bila građena od belog kamena koji je blještao sa svog uzdignutog položaja nad panonskom ravnicom,zbog čega su joj Srbi dali naziv Beli Grad odnosno Beograd pod kojim se tvrđava i naselje prvi put pominju 16.04.878.godine u pismu rimskog patrijarha Jovana VIII upućenog bugarskom kanu Borisu (852-889).
Tokom vekova tvrđavom i gradom upravljaju na smenu Bugari,Vizantinci i Mađari,da bi u XII veku ponovo došla u ruke Vizantijskog carstva.Mađari su uspeli na kratko da zauzmu grad 1112.godine,ali pošto nisu bili u stanju da grad zadrže porušili su utvrdu i tako dobijeni materijal su iskoristili za utvrđivanje Zemunskog Grada.Za vreme vladavine Manojla Komnina (1143-1180) Vizantinci zauzimaju Zemun,a kamen koji je tri decenije ranije prešao Savu,vraćen je i ugrađen nazad u Beogradsku tvrđavu koja tada biva obnovljena,a u okviru nje biva podignut i kastel u obliku deltoida dimenzija oko 135m sa oko 60m.
Grad 1183. ili 1184.godine pada u ruke Mađara koji vladaju njime sve do početka XV veka sa malim prekidom od 1284.godine je njime upravljao prvo tzv. sremski kralj Dragutin (kralj Srbije 1276-1282, kralj Srema 1282-1316),a potom i njegov brat Milutin (1282-1321),da bi ga Mađari ponovo povratili 1319.godine.Tokom svoje vladavine Milutin je proširio utvrdu na zapad,spustivši bedeme do Save(tzv. Zapadno Podgrađe).Srpski car Dušan (1331-1355) i kasnije knez Lazar (1371-1389) su pokušali da zauzmu tvrđavu,ali bez uspeha.
Vazalnim ugovor koji je sa mađarskim kraljem Žigmundom (1387-1437) zaključio 1403.godine srpski despot Stefan Lazarević (1389-1427) srpska despotovina je dobila Beograd i još neke oblasti.Tokom njegove uprave gradom,tvrđava koju su Osmanlije 1397.godine razrušile je obnovljena i značajno proširena u periodu od 1403. do 1407.godine,kao i 1427.godine,a od 1405.godine se u njoj nalazi prestonica Srbije koja je do tada bila u Kruševcu(vidi Grad cara Lazara).
- Gornji Grad je opasan sistemom dvostrukih bedema,poput niskog i zadnjeg bedema u carigradskim Teodosijevim bedemima.
- Ispred Gornjeg grada sa kopnene strane je iskopan duboki suvi šanac
- Na prostoru Manojlovog kastela je despot podigao svoj utvrđeni dvorac sa prvobitnom kulom Nebojša kao donžonom
- Gradsko pristanište je dograđeno i prošireno za veće ratne brodove
Posle Stefanove smrti,Beograd biva vraćen Mađarima koji ga dodatno ojačavaju zbog sve veće opasnosti od Osmanlija,koje su ga tri puta opsedale:
- 1440. - prva opsada pod vođstvom Murata II (1421-1451)
- 1456. - druga opsada pod vođstvom Mehmeda II Osvajača (1451-1481) koji je 1453.godine zauzeo Carigrad i srušio Vizantiju
- 1521. - treća opsada pod vođstvom Sulejmana II Veličanstvenog (1520-1566) koji zauzima Beograd na svom pohodu ka Beču(1529) preko Mohačkog polja(1526).
Austrijanci osvajaju tvrđavu 1688.godine i počinju sa opsežnom obnovom i preradom iz srednjevekovnog u artiljerijsko utvrđenje.Posao je poveren Andreju Kornaru koji ga je završio 1696.godine pod Osmanlijama koje su u međuvremenu povratile grad.Tom prilikom je tokom bombardovanja pogođen barutni magacin smešten u Despotovom Gradu što je izazvalo veliku eksploziju u kojoj je stradao gotovo ceo Despotov
Grad.
Austrijanci zauzimaju 1717.godine Beograd i u periodu od 1723. do 1736.godine Švajcarac Nikola Mores fon Doksat izvodi velike prepravke i dograđivanja tvrđave.Međutim tvrđava je Beogradskim mirom iz 1739.godine bez borbe vraćena Osmanlijama,a Austrijanci su bili primorani da poruše novoizgrađene bedeme.
Beogradska tvrđava oktobra 1789.godine ponovo pada u austrijske ruke,ali već 1791.godine biva vraćena Osmanlijama prema odredbama Svištovskog mira.
Srpski ustanici pod Karađorđem osvajaju tvrđavu 1807.godine i ona ostaje u sastavu ustaničke Srbije sve do propasti prvog srpskog ustanka 1813.godine.Prema ugovoru o Osmanlijskom napuštanju Srbije knezu Mihajlu Obrenoviću (1839-1842,1860-1868) 19.04.1867.godine bivaju simbolično predati ključevi Beogradskog grada.Neposredno posle ovoga utvrda gubi svoj vojni karakter,a od 1869.godine ceo prostor nekadašnje tvrđave i njene okoline počinje da se pretvara u Kalemegdanski park.
Prostor tvrđave je stradao tokom bombardovanja za vreme prvog svetskog rata i tom prilikom su uništene skoro sve zgrade u njenoj unutrašnjosti,a sami bedemi su pretrpeli teška oštećenja.Tokom drugog svetskog rata u sklopu tvrđave su bile stacionirane nemačke okupacione snage,da bi se posle oslobođenja Beograda 20.10.1944.godine u nju smestile trupe JNA,koje su je napustile 1946.godine kada je ceo prostor tvđave i parka stavljen pod zaštitu države.
- 6. ili 11. - Prva utvrda od palisada i zemljanih bedema
- II vek - Rimski kastrum
- 441. - Huni osvaju i ruše utvrdu
- pre 535.godine - Justinijan I podiže ranovizantijsku utvrdu
- VIII vek - Obri ruše tvrđavu i ona biva napuštena
- Sredina XII veka - Manojlo Komnin obnovlja utvrdu i podiže kastel kamenjem iz Zemunske tvrđave
- 1316-1319. - Milutin proširuje utvrdu i spušta je ka Savi (Zapadno Podgrađe)
- 1403.-1407. - Despot Stefan proširuje tvrđavu
- 1427. - Dodatna ojačanja pod despotom Stefanom
- prva polovina XV veka - Mađari ojačavaju utvrdu(kula Nebojša)
- 1688.-1696 - Kornar pretvara srednjevekovno u artiljerijsko utvrđenje
- oko 1690. - Tokom Osmanlijskog napada celokupan Despotov Grad biva dignut eksplozijom u vazduh
- 1717.-1736. - Doksat ojačava utvrdu
- 1739. - Doksatova ojačanja bivaju porušena prema Beogradskom miru
- 1869. - Veći deo tvrđave počinje da se pretvara u Kalemegdanski park
- 1946. - Tvrđava je stavljena pod zaštitu države
- 441. - Huni osvaju i ruše utvrdu
- 471. - Teodorik osvaja utvrdu
- 489. - Ostrogoti napuštaju grad
- VIII vek - Obri ruše tvrđavu i ona biva napuštena
- 1112. - Mađari osvajaju i ruše tvrđavu,a materijal ugrađuju u Zemunski Grad
- 1183.-1184. - Mađari zauzimaju utvrdu
- 1284. - Dragutin dobija Beograd
- 1319. - Mađari osvajuju utvrdu
- 1403. - Stefan Lazarević dobija Beograd na upravu
- 1427. - Posle smrti despota Stefana utvrda je vraćena Mađarima
- 1440. - Prva Osmanlijska opsada grada pod Muratom II
- 1456. - Druga Osmanlijska opsada grada pod Mehmedom II
- 1521. - Osmanlije pod Sulejmanom II osvajaju grad
- 1688. - Austrijanci zauzimaju tvrđavu
- oko 1690. - Osmanlije osvajaju utvrdu
- 1717. - Austrijanci zauzimaju utvrđenje
- 1739. - Beogradskim mirom je tvrđava vraćena Osmanlijama,a Doksatova proširenja uništena
- 1789. - Austrijanci osvajaju utvrdu
- 1791. - Svištovskim mirom je tvrđava vraćena Osmanlijama
- 1807. - Srpski ustanici oslobađaju tvrđavu
- 1813. - Osmanlije preuzimaju utvrdu posle sloma Prvog srpskog ustanka
- 1867. - Osmanlije predaju Srbima tvrđavu i napuštaju Srbiju
- 1914.-1918. - Tvrđava biva teško oštećena tokom bombardovanja
- prva polovina XX veka - Poslednja stalna mirnodopska vojna postava napušta tvrđavu
- 1941.-1944. - Nemačke okupacione trupe su stacionirane u tvrđavi
- 1944.-1946. - JNA drži svoje jedinice u sklopu utvrde
Beogradska tvrđava danas predstavlja pretežno tipično artiljerisjko utvrđenje,poput Petrovaradina,ali su u njoj vidljivi ostaci i prethodnih epoha.Ta razlika se najbolje vidi u materijalu gradnje:
- Beli delovi predstavljaju vizantijski i srpski odnosno srednjevekovni sloj gradnje po kome je i ceo grad dobio naziv
- Crveni delovi predstavljaju austrijski i turski odnosno artiljerijski sloj gradnje
Tvrđava je danas vlasništvo države Srbije i pod njenom je zaštitom,a direktnu upravu nad njom ima JP Beogradska tvrđava.Ona je stalno otvorena za posetioce,a u njenom sklopu se nalaze:
- Vojni muzej
- Zavod za zaštitu spomenika
- Narodna opservatorija
- Prirodnjački muzej
- crkva Ružica
- crkva svete Petke
- Pobednik
- Beogradski zoološki vrt
U sklopu tvrđave se stalno izvode kako mala arheološka istraživanja,tako i konzervatorski i rekonstrukcioni radovi.
Tragovi rimskog kastruma mogu se danas u tragovima videti u osnovi severnog i zapadnog bedema Gornjeg Grada i čine ih veliki pravilni tesanici.
Najočuvaniji deo nekadašnjeg Despotovog Beograd predstavlja severoistočni deo Gornjeg Grada koji čini:
- Despotova kapija sa kulom pored koje se mogu videti ostaci sistema dva bedema koji je opasivao Gornji Grad
- Zindan kapija sa cvingerom(barbikanom)
Pored toga značajni ostatak predstavlja i ceo istočni bedem Gornjeg i Donjeg Grada sa ostacima Istočne kapije Donjeg Grada,kao i severni bedem Gornjeg Grada.
Nedaleko od Defterdareve kapije se mogu videti temelji ulazne kule i bedema Despotovog Grada sa stubovima nosačima mosta kojim se nekada ulazilo u njega.Na padini između severnog bedema Gornjeg Grada i platoa Malog Grada prostiru su se ostaci mitropolijskog dvora u okviru koga se nalazila i crkva posvećena Bogoridici.
- Stambol kapija (spoljašnja)
- Stambol kapija (unutrašnja)
- Karađorđeva kapija
- Sahat kapija
- Leopoldova kapija
- Zindan kapija
- Despotova kapija ili Dizdareva kapija
- Defterderova kapija
- Kralj kapija ili Zapadna kapija
- Vidin kapija
- Mračna kapija
- Kapija Karla VI pogrešno nazivana Kapija Eugena Savojskog
- Kornarova kapija - zazidana kapija
- Žrnov
- Kula Sibinjanin Janka
- Damad Ali-pašino turbe u kojem je sahranjen Damad Ali-paša
- Aleksandar Deroko, „Srednjevekovni gradovi u Srbiji,Crnoj Gori i Makedoniji“, Beograd 1950.
- Aleksandar Deroko, „Medieval Castles on the Danube“, Beograd 1964. (en)
- Grupa autora, „Sedam hiljada godina Beograda“ , Beograd 1975.
- JP Beogradska tvrđava
- Beogradska tvrđava na dlanu
- Beogradska tvrđava (www.bgonline.co.rs)[mrtav link]
- Članci iz Godišnjaka[mrtav link] Muzeja grada Beograda (ćirilica):
- Мила Вуловић, Капије Београдске тврђаве Arhivirano 2011-01-24 na Wayback Machine-u (1972)
- Гордана Марјановић-Вујовић, Девојачко турбе[mrtav link], (1968)
- Радмила Тричковић, Београдска тврђава и варош 1739-1789. године Arhivirano 2011-01-26 na Wayback Machine-u (1973)
- Марко Поповић, Реконструкција плана фортификација Београдске тврђаве 1717. године Arhivirano 2011-01-25 na Wayback Machine-u (1973)
- Марија Бајаловић – Хаџи-Пешић, Најновији резултати археолошко-конзерваторских радова на Београдској тврђави[mrtav link] (1971)
