Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija
„Federativna Jugoslavija” preusmjerava ovdje. Za razdoblje Jugoslavije tokom Drugog svjetskog rata, v. Demokratska Federativna Jugoslavija.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
.svg)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Jugoslavija (službeno Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija, makedonski: Социјалистичка Федеративна Република Југославија, slovenski: Socialistična federativna republika Jugoslavija; skraćeno SFR Jugoslavija ili SFRJ), jugoslavenska država koja je postojala od kraja drugog svjetskog rata (1945) do raspada 1992. godine. Bila je socijalistička država koju su kao federaciju činile današnje nezavisne republike Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska, Makedonija, Slovenija i Srbija.
Proglašena je godine 1943. na teritoriji Kraljevine Jugoslavije pod nazivom »Demokratska Federativna Jugoslavija«, te je međunarodno priznata kao pravni nasljednik Kraljevine. Godine 1946. je dobila službeni naziv »Federativna Narodna Republika Jugoslavija«, a Ustavom 1963. dobila svoj posljednji naziv »Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija«.
S obzirom da je najveći dio postojanja bila pod vlašću Komunističke partije Jugoslavije, odnosno kao službenu ideologiju i društveno-ekonomski sistem koristila socijalističko samoupravljanje, za SFRJ se koriste izrazi »socijalistička« ili »komunistička Jugoslavija«, a po usporedbi s prethodećim sistemom »druga Jugoslavija«. Zbog dugogodišnje vlasti Josipa Broza Tita, također je uvriježen i kolokvijalni naziv »Titova Jugoslavija«. Od raspada do danas se, pak, najčešće kao alternativni naziv koristi izraz »bivša Jugoslavija«, djelomično zato da bi je se razlikovalo od Savezne Republike Jugoslavije, formirane 1992. godine.
Jugoslavija je svojevremeno zaslužila međunarodno priznanje zahvaljujući borbi protiv fašizma, otporu staljinizmu, politici nesvrstanoga pokreta u kojem se okupilo više od milijarde stanovnika planete, među kojima je SFRJ imala doista značajno mjesto »važnije neko ikad u povijesti Južnih Slavena«.[1]
Geografija
.JPG)
Od ukupne dužine kopnene granice od 2.969 km, SFRJ se graničila 202 km (7% granice) na zapadu sa Italijom i 324 km (10% granice) sa Austrijom na severozapadu, 623 km (21% granice) sa Mađarskom i 557 km (19% granice) sa Rumunijom na severu, 536 km (19% granice) sa Bugarskom na istoku i 262 km (9% granice) sa Grčkom te 465 km (16% granice) sa Albanijom na jugu.[2] Zapadni deo republike je izlazio na Jadransko more.
Sa 255.804 km2 površine, Jugoslavija je bila deveta najveća država u Europi, iza SSSR-a, Francuske, Švedske, Norveške, Finske, Španjolske, Poljske i Italije, a ispred Zapadne Njemačke (248.577 km2) i Ujedinjenog Kraljevstva (243.610 km2).
Najviša planina bio je Triglav u Sloveniji sa 2.864 metara, a najduže rijeke Sava (945 km), Dunav (359 km, ili skoro 13% svoje ukupne europske dužine), Drina (346 km) i Drava (342 km).[3] Najveća jezera bila su Skadarsko (391 km2), Ohridsko (349 km2), Prespansko (274 km2) i Đerdapsko (253 km2).[3] U državi su prevladavale četiri različite klime: jadranskomediteranska (uz more), alpsko-dinarska (na sjeveru i uz Dinaride), panonska (Slavonija i Vojvodina) te egejskomediteranski s kontinentskim utjecajima (Makedonija, Kosovo).[4]
Najveći otoci (danas gotovo isključivo u Hrvatskoj) bili su Krk, Cres (oboje 409 km2), Brač (395 km2) i Hvar (300 km2).[5] SFRJ je 1985. imala 22 nacionalna parka, od toga sedam u Hrvatskoj, 31 prirodni rezervat kao i 495 spomenika prirode, od toga 321 u Srbiji.[6]
Socijalističke republike i autonomne pokrajine
SFR Jugoslavija je bila podeljena na šest socijalističkih republika i na dve socijalističke autonomne pokrajine koje su bile deo SR Srbije. Glavni grad je bio Beograd. SFRJ su sačinjavale sledeće republike i pokrajine:
_(SH_labels).png)
- Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina – glavni grad Sarajevo;
- Socijalistička Republika Hrvatska – glavni grad Zagreb;
- Socijalistička Republika Makedonija – glavni grad Skoplje (Skopje);
- Socijalistička Republika Crna Gora – glavni grad Titograd (Sadašnje ime je Podgorica);
- Socijalistička Republika Srbija – glavni grad Beograd, u kojoj su se nalazile:
5a. Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo – glavni grad Priština i
5b. Socijalistička Autonomna Pokrajina Vojvodina – glavni grad Novi Sad; - Socijalistička Republika Slovenija – glavni grad Ljubljana.
Povijest
Demokratska Federativna Jugoslavija je rekonstituisana na konferenciji AVNOJa u Jajcu, (od 29. novembra do 4. decembra 1943.), dok su se pregovori sa Kraljevskom Vladom u izgnanstvu nastavili. 29. novembra 1945., nakon pobjede nad silama Osovine u Drugom svjetskom ratu, Federativna Narodna Republika Jugoslavija je konstituisana kao komunistička zemlja (takođe na zasedanju AVNOJa u Jajcu). Prvi predsednik posleratne Jugoslavije je bio Ivan Ribar, a predsednik Vlade je bio Josip Broz Tito. 1953. godine, Tito je postao predsednik, a 1974. godine je proglašen za doživotnog predsednika.
Jugoslavija nije kao ostale države istočne i centralne Evrope izabrala kurs zavisnosti od Sovjetskog Saveza, i nije bila član Varšavskog pakta niti NATOa, što ju je činilo specifičnom u odnosu na druge države.[7] Upravo zbog tog balansa između istoka i zapada, uživala je visoki ugled u svetu.
Vanjska politika
Odnosi sa SAD
Odnosi Jugoslavije sa SAD-om nakon II. svjetskog rata bili su definirani uvjerenjem SAD-a da je Jugoslavija „sovjetski satelit“, pa je bilo nemoguće, postići veće razumijevanje za interese Jugoslavije i njezine zahtjeve. Istovremeno, američka vanjska politika otvoreno je iskazivala antikomunističku orijentaciji te velike sile. Kulminacija u pogoršavanju odnosa u tom periodu bila je Tripartitna deklaracija potpisana u Londonu 20. marta 1948. Tim dokumentom su SAD, Francuska i Velika Britanija predali Italiji upravu nad čitavom Slobodnom teritorijom Trsta.
U tom periodu, 9. jula 1947., Jugoslavija je odbila poziv na konferenciju koju su zajedničke sazvale vlade Francuske i Velike Britanije s ciljem da se postigne sporazum o provedbi američkog plana ekonomske pomoći poznatog pod nazivom Maršalov plan. Bio je to odraz solidarnosti sa zemljama Istočne Europe, i iskazivanje nepovjerenja u zapadne sile.
Pomoć u hrani zbog suše 1950., koja je formalno dogovorena u suradnji s Velikom Britanijom i Francuskom, iako je gotovo sav teret pao na SAD, bio je prvi akt dobre volje prema Jugoslaviji. U području politike, SAD-u je ostala jedina moguća opcija: spriječiti da na tom geografski značajnom području ne dođe do dominacije druge strane.[8]
Početkom 1960-ih, američka je vlada smatrala da su glavni dugoročni ciljevi u Jugoslaviji i dalje neugroženi: država je neovisna, utječe na komunistički dio svijeta te da unutarnjopolitički razvoj ima pozitivan smjer. Tada dolazi i do realizacije službenog posjeta Tita SAD-u, od 16. do 25. oktobra 1963. i susreta sa Kenedijem (njegov posljednji susret sa nekim državnikom). Predsjednik Nikson posjetio je Jugoslaviju, 1970. godine. SAD su, nakon susreta Tita i Kartera 1977. godine, počele posve drugačije procjenjivati jugoslavensku politiku. Došlo se do zaključka da je Jugoslavija, uz SAD i SSSR, jedina zemlja koja se afirmirala kao faktor na globalnom svjetskom planu.[9]
Odnosi sa SSSR-om
Jugoslavija je odmah po završetku rata tijesno sarađivala sa Sovjetskim Savezom koji pokušava da se Jugoslaviji nametne sovjetski model socijalizma. Došlo je do sve češćih nesuglasica i sporova.
Na sastanaku Informbiroa, organizacije koju je Staljin stvorio kako bi ostvario jači politički i ekonomski utjecaj SSSR-a na zemlje u kojima su bili uspostavljeni komunistički režimi, održanom u junu 1948. u Bukureštu, KPJ je isključena iz porodice komunističkih partija. Otkazani su svi ugovori članica Informbiroa s Jugoslavijom i ona je potpuno ekonomski blokirana.
Period jugoslavensko-sovjetskog približavanja započeo je Hruščovljevom posjetom 1955. u Beogradu. Na kraju posjeta potpisan je dokument poznat pod nazivom Beogradska deklaracija. Sredinom sljedeće godine uslijedio je Titov posjet SSSR-u, pa je tom prilikom potpisana Moskovska deklaracija. U tim je deklaraciji posebno naglašena mogućnost različitih puteva u socijalizam, jer su – kako je navedeno – putevi socijalističkog razvoja u raznim zemljama i uvjetima različiti.[9]
Od 468.175 članova KPJ i 51.612 kandidata za člana KPJ, kao pristalice staljinizma nakon raskola Tita i Staljina, izjasnilo se 55.000 komunista. Svi "informbirovci" su bili isključeni iz partije, a 16.312 lica su bila podvrgnuta represalijama i zatvoreni u specijalne koncentracione logore na ostrvima Jadranskog mora - Goli otok i Grgur.[10] U Golom otoku je izgubilo život 413 ljudi, usljed raznih razloga.
Pokret nesvrstanih
U vremenu kada su dvije velesile, SAD i SSSR, vodile glavnu riječ u svjetskoj politici, Jugoslavija je odbacila mogućnost povezivanja s bilo kojim blokom te je krenula „trećim putem“. Jugoslavenski predsjednik Josip Broz Tito je zajedno s indijskim premijerom Jawaharlalom Nehruom te egipatskim predsjednikom Gamelom Abdelom Nasserom stvorio organizaciju koja je trebala biti oslonac svim zemljama koje nisu prihvatale blokovsku politiku.
Stvaranjem Pokreta nesvrstanih i svojom ulogom u njemu, Jugoslavija je postala važan faktor na svjetskoj političkoj sceni te je sudjelovala, posredno i neposredno, u brojnim svjetskim događanjima.[9]
Pokret nesvrstanosti je želio osigurati nacionalnu neovisnost, suverenitet i teritorijalni integritet zemalja pripadnica pokreta, boriti se protiv imperijalizma, kolonijalizma, apartheida, rasizma, cionizma i svih oblike strane agresije, okupacije, dominacije, miješanja i hegemonije, kao i protiv blokovske politike.[11]
Prva konferencija nesvrstanih je održana u Beogradu 1961. godine. Na njoj su bili predstavnici 25 zemalja, po 11 iz Azije i Afrike, Jugoslavija, Kuba i Kipar.
Privreda
Uprkos zajedničkom početku, privreda socijalističke Jugoslavije je bila mnogo drugačija od privreda Sovjetskog Saveza i drugih istočnoevropskih socijalističkih država, posebno nakon jugoslovensko-sovjetskog razlaza. Preduzeća nisu bila državno, već društveno vlasništvo i njima su upravljali radnici putem samoupravljanja. Tokom Drugog svetskog rata infrastruktura Jugoslavije je bila uništena. Čak su i najrazvijeniji delovi države bili uveliko ruralni, a ono malo industrije u državi je bili uglavnom oštećeno ili uništeno.
Početkom pedesetih godina dvadesetog veka počinje eksplozivna modernizacija Jugoslavije čiju osnovu je činilo radničko samoupravljanja. Zbog Jugoslavenske neutralnosti i vodeće uloge u Pokretu nesvrstanih, jugoslovenska preduzeća su izvozila i na zapadna i na istočna tržišta. Jugoslovenske kompanije su vršile građevinske radove u brojnim velikim infrastrukturnim i industrijskim projektima u Afrika, Evropi i Aziji.
Činjenica da je Jugoslovenima bilo dopušteno da slobodno emigriraju od šezdesetih je omogućilo mnogima da nađu posao u zapadnoj Evropi, uglavnom u Nemačkoj. Ovo je doprinelo da nezaposlenost bude pod kontrolom i takođe je delovalo kao izvor kapitala i stranih valuta. 1981. bilo je 625.069 radnika na privremenom radu u inozemstvu, od toga 299.975 iz Srbije (48%), 151.619 iz Hrvatske (24%), 133.902 iz BiH (21%), 57.966 iz Makedonije (9%), 41.826 iz Slovenije (7%) te 9.781 iz Crne Gore (2%).[12]
Tokom sedamdesetih privreda je reorganizovana prema teoriji Edvarda Kardelja o udruženom radu, u kojoj je pravo na donošenje odluka i raspodeli profita u društvenim preduzećima zasnovano na uloženom radu. Najmanje osnovne organizacije udruženog rada su približno odgovarale malim preduzećima ili odeljenjima u velikim kompanijama. One su bile organizovane u preduzeća koja su se organizovala u kompozitne organizacije udruženog rada, koje su mogle biti velike kompanije ili čak celokupna grana industrije na određenoj teritoriji. Najviše izvršnih odluka je ostavljeno preduzećima, tako da su one moglo nastaviti da se takmiče iako su bile deo iste kompozitne organizacije. Imenovanje direktora i strateška politika kompozitne organizacije su u praksi, u zavinosti od svoje veličine i važnosti, često bile predmet političkih i ličnih upliva.
U cilju da se svim zaposlenima da isti udeo u donošenju uloga, osnovne organizacije udruženog rada su takođe uvedene u javne servise, kao što su zdravstvo i obrazovanje. Osnovne organizacije su obično bile sastavljene od ne više od nekoliko desetina ljudi i imala su svoje radničke savete, čiji je pristanak bio potreban za strateške odluke i imenovanje direktora preduzeća ili javnih ustanova.
Državnici SFRJ su sa predstavnicima Evropske ekonomske zajednice potpisali dva trgovinska sporazuma: Sporazum o saradnji i Protokol o trgovini kao i dva finansijska protokola, a organizovano je i devet sastanka saveta za saradnju SFRJ i EEZ na ministarskom nivou.[13]
1984. zabilježen je izvoz robe od 2.643.333 milijuna dinara, od toga najviše u SSSR (739.655 milijuna dinara), Zapadnu Njemačku (219.410 milijuna dinara), Italiju (222.739 milijuna dinara), Čehoslovačku (145.675 milijuna dinara) i SAD (113.938 milijuna dinara). Ipak, uvoz je bio veći, 3.080.197 milijuna dinara. Najviše se uvozilo robe iz SSSR-a (519.595 milijuna dinara), Zapadne Njemačke (386.743 milijuna dinara), Iraka (317.197 milijuna dinara), Italije (231.585 milijuna dinara), Čehoslovačke (173.513 milijuna dinara) i SAD-a (163.266 milijuna dinara).[14]
Jugoslovenski ratovi, naknadni gubitak tržišta i privatizacijska pljačka su donele ekonomske probleme svim bivšim jugoslovenskim republikama tokom devedesetih. U tom razdoblju samo je Slovenija zadržala ekonomski rast do početka 21 veka kada se i kod nje počela provoditi privatizacijska pljačka.
Valuta SFRJ je bio jugoslovenski dinar.
Obrazovanje
Nepismenost u državi spala je sa 50 % 1921. na manje od 10 % 1981. Iste godine, oko trećina stanovništva završila je sekundarno obrazovanje a 6 % završilo sveučilište ili steklo visoku stručnu spremu.[15] Do 1945. na teritoriji Jugoslavije postojala su tri univerzitetea: Univerzitet u Zagrebu (osnovan 1669), Univerzitet u Beogradu (osnovan 1808.) i univerzitet u Ljubljani (osnovan 1919, kao prvi u Jugoslaviji). Do 1980-ih, broj sveučilišta u zemlji porastao je na 17, dok je prosječan godišnji broj polaznika visokog obrazovanja dosegnuo 400.000 studenata, od kojih su preko 45 % bili žene.[15] 1981., udio aktivnog stanovništva bio je 8.779.735 ili 43,4 %,[16] a od toga je 2.602.122 radilo u poljoprivredi i ribarstvu, 2.209.698 u industriji i rudarstvu, 689.297 u građevinarstvu, 589.169 u trgovini a 445.367 u prometu i vezama.[17]
Univerziteti
U SFRJ su osnovani:[18]
- Sarajevski univerzitet (1949)
- Univerzitet u Skoplju (1949)
- Novosadski univerzitet (1960)
- Niški univerzitet (1965)
- Prištinski univerzitet (1970)
- Univerzitet umetnosti u Beogradu (1973)
- Riječki univerzitet (1973)
- Splitskiuniverzitet (1974)
- Titogradski univerzitet (1974
- Banjalučki univerzitet (1975)
- Mariborski univerzitet (1975)
- Osiječki univerzitet (1975)
- Kragujevački univerzitet (1976)
- Tuzlanski univerzitet (1976)
- Bitoljski univerzitet (1979)
Umjetnost
Sve do raspada devedesetih godina XX vijeka, Jugoslavija je bila moderno multikulturno društvo, bazirano na konceptu Bratstva i jedinstva. Društvo je njegovalo sjećanje na Narodnooslobodilačku borbu i pobjedu nad fašistima (Sile Osovine) i nacionalistima (ustaše, četnici,...),[19] ali to nije sprječavalo razvoj kulture i na drugim osnovama. Jugoslavija se predstavljala kao lider Pokreta nesvrstanih, ali i kao kreator novog, marksističkog svijeta.[20]
Umjetnici iz različitih nacionalnih sredina bili su popularni na cijeloj teritoriji SFRJ. Jugoslavija je bila tolerantna za sve vrste umjetnosti, čak i one kritične, što je činilo Jugoslaviju slobodnom zemljom, bez obzira na jednopartiski sistem.[21]
.
Literatura
Najpoznatiji Jugoslavenski pisci su: Ivo Andrić, dobitnik Nobelove nagrada, Miroslav Krleža, Meša Selimović, Branko Ćopić, Mak Dizdar, Dobrica Ćosić, Oskar Davičo i mnogi drugi.
Muzika
Narodna muzika
Najpopularniji muzički žanr u Jugoslaviji bila je narodna muzika. Njegovanje i očuvanje bogate folklorne tradicije bili su osnov rada velikog broja kulturno-umjetničkih društava (KUD). Mladi ljudi su učeni da prihvataju vrijednosti tradicionalnog u novom načinu života. Društva su imala plesne grupe, orkestre i vrsne soliste čije se izvođenje zasnivalo na običajima, pjesmama, plesovima i živopisnoj izvornoj nošnji. Muzika je izvođena na tradicionalnim instrumentima pojedinih područja Jugoslavije. Vremenom se folk muzika obogaćivala novokomponovanom muzikom i kontraverznim turbo folkom.
Zabavna muzika
Kao član Pokreta nesvrstanih, Jugoslavija je bila otvorena za Zapadnu kulturu, pogotovo za zabavnu muziku putem različitih medija, uključujući brojne koncerte, muzičke magazine, radio i TV. Postojali su brojni festivali, po uzoru na Festival u San Remu: Opatijski, Zagrebački, Split, Vaš šlager sezone u Sarajevu, Beogradsko proljeće. Poznati solisti su: Gabi Novak, Arsen Dedić, Tereza Kesovija, Zdravko Čolić, Neda Ukraden, Josipa Lisac, Đorđe Balašević
Rok scena u Jugoslaviji bila je među najraširenijom i najraznovrsnijom u cijeloj Evropi. Poznati rok sastavi su: Atomsko Sklonište, Azra, Bajaga i Instruktori, Bijelo Dugme, Buldožer, Crvena Jabuka, , Divlje Jagode, Ekatarina Velika, Električni Orgazam, Film, Galija, Haustor, Idoli, Indexi, Korni Grupa, KUD Idijoti, Laboratorija Zvuka, Lačni Franz, Laibach, Leb i Sol, , Pankrti, Paraf, Parni Valjak, Partibrejkers, Pekinška Patka, Plavi Orkestar, Prljavo Kazalište, Psihomodo Pop, Riblja Čorba, Smak, Time, YU Grupa, Zabranjeno Pušenje, i drugi.
SFRJ je bila jedina socijalistička zemlja učesnica Pjesme Evrovizije, počevši od 1961, mnogo prije mnogih zapadnih zemalja. Grupa Riva bila je pobjednik ovog festivala 1989.
Klasična muzika
Pianist Ivo Pogorelić i violinista Stefan Milenković bili su međunarodno priznati izvođači klasične muzike. Jakov Gotovac was a prominent composer and a conductor.
Arhitektura
SFR Jugoslavija je u umjetničkom i arhitektonskom smislu bila snažno orijentirana na modernizam, koji se primjenjuje u projektiranju dispanzera, bolnica, škola, javnih ustanova, a prvenstveno objekata kolektivnog stanovanja.
Tokom pedesetih pa do kraja sedamdeseti godina XX vijeka trebalo je izgraditi ogroman broj objekata, a da to bude efikasno i jeftino. Glavni finansijer bila je država, čiji se interes zasnivao na jeftinoj gradnji. U ono vrijeme nije se mnogo mislilo na termiku, energija je bila pristupačna i jeftina. Te je uslove najbolje ispunjavao beton kojim su izgrađena brojna naselja i novi gradovi (Novi Beograd, Novi Zagreb). Primjena betona nije bila posljedica neke filozofije ili ideologije, već iz krajnje praktičnih razloga. Armirani beton je primijenjen u 95% slučajeva.[22] Zbog toga je Brutalna arhitektura, kao dio moderne, bila vodeći stil, kada je tokom sedamdesetih i osamdesetih u dobrom dijelu zamjenjuje Postmoderna arhitektura.
Socrealizam u arhitekturi primijenjivan je isključivo u izgradnji spomenika Narodnooslobodilačke borbe. Izgrađeno ih je oko 15 000. Tokom Raspada Jugoslavije, uništeno je ili izmešteno na hiljade spomenika.[23]
Filmska umjetnost
SFRJ je razvijala kinematografiju počevši od 1950-ih. Najznačajniji filmski studiji bili su Jadran film u Zagrebu i Avala film u Beogradu. Najslavniji glumci bili su Danilo 'Bata' Stojković, Ljuba Tadić, Bekim Fehmiu, Fabijan Šovagović, Mustafa Nadarević, Bata Živojinović, Boris Dvornik, Pavle Vujisić, Ljubiša Samardžić, Miodrag Petrović Čkalja, Dragomir Bojanić Gidra, Nikola Simić, Dragan Nikolić i Rade Šerbedžija, a najslavnije glumice Milena Dravić, Neda Arnerić, Mira Furlan i Ena Begović.
Tito je također bio filmofil i često imao privatne projekcije najnovijih filmova, ne samo iz SFRJ nego i iz svijeta.
Prvi jugoslavenski film 1959. nominiran za Oscara za najbolji film na stranome jeziku, bio je Cesta duga godinu dana, jedan od samo šestero filmova iz SFRJ kojima je to uspijelo (ostali su Deveti krug, Tri, Skupljači perja, Bitka na Neretvi i Otac na službenom putu). Skupljači perja osvojio je 1967. Gran pri žirija Filmskog festivala u Kanu.
Najpopularniji žanr je neko vrijeme bio partizanski film. Slavica je prvi cjelovečernji igrani film u novonastaloj državi DF Jugoslaviji, nastao 1946. Ostali poznati partizanski filmovi: Deveti krug, Kozara, Ne okreći se sine, Valter brani Sarajevo, U gori raste zelen bor ili Abeceda straha, među kojima su bili i vrlo skupi filmovi sa međunarodnim glumcima, kao što je Sutjeska u kojoj je Richard Burton glumio Tita, i Bitka na Neretvi u kojoj su glumili Orson Welles i Yul Brynner. Međutim, takav se žanr s vremenom zasitio te su se javljali drugačiji filmovi o Drugom svjetskom ratu, kao što je kontroverzna Okupacija u 26 slika. 1980-ih kinematografija SFRJ je doživjela malu renesansu popularnim komedijama Ko to tamo peva, Maratonci trče počasni krug i Balkanski špijun, u sva tri koja je glumio Danilo Stojković, kao i primjerom iz ZF žanra - Gosti iz galaksije - i prvim dugometražnim animiranim filmom, Čudesna šuma. Također, mladi redatelj Emir Kusturica počeo je snimati zapažene filmove, među kojima su i Sjećaš li se Dolly Bell? te Otac na službenom putu, koji je 1985. osvojio Zlatnu palmu.
Dušan Vukotić, za crtani film Surogat, dobio je Oscara 1962. godine.
Festival jugoslavenskog igranog filma u Puli utemeljen je 1954. godine. Na festivalu je dodijeljivano 16 Zlatnih arena, koje su pandan američkom Oskaru.[24]
FEST je međunarodni filmski festival koji se od 1971. održavao svake godine u Beogradu. Bio je to jedini festival u socijalističkim zemljama sa atraktivnim holivudskim zvjezdama kao što su: Jack Nicholson, Kirk Douglas, Robert De Niro, Dennis Hopper, Peter Fonda i poznati redatelji poput: Miloš Forman, Francis Ford Coppola, Roman Polanski, Sam Peckinpah, Pier Paolo Pasolini.[25]
Sport
Individualni sportovi
Gimnastika
Gimnastičar Miroslav Cerar na Olimpijskim igrama (OI), Svjetskim prvenstvima (SP) i Evropskim prvenstvima (EP) osvojio je: 16 zlatnih, 5 srebrne i 9 bronzanih medalja, od toga 9 na konju sa hvataljkama. Na ovoj spravi poražen je samo dva puta. Dvostruki je prvak Evrope u višeboju.[26]
Rvanje
Najviše medalja na Olimpijskim igrama osvojili su rvači, ukupno 16, od kojih četiri zlatne, šest srebrnih i šest bronzanih medalja. Najuspješniji hrvači bili su Šaban Trstena, sa jednom zlatnom i jednom srebrnom, i Branislav Simić sa jednom zlatnom i jednom bronzanom medaljom. Ostali osvajači medalja bili su: Branislav Martinović, Stevan Horvat, Josip Čorak, Milovan Nenadić, Momir Petković, Ivan Frgić, Vlado Lisjak, Refik Memišević, Jožef Tertei i Šaban Sejdiu.
Streljaštvo
Svoju blistavu karijeru u streljaštvu (vazdušni pištolj, malokalibarski pištolj) Jasna Šekarić počela je osvajanjem zlatne medalje na Evropskom prvenstvu 1986. Ukupno je osvojila 29 medalja na prestižnim takmičenjima, računajući i Mediteranske igre. Tri puta je bila svjetska prvakinja (Budimpešta 1987, Sarajevo 1989. i Milano 1994.), a četiri puta evropska šampionka (Espo 1986, Mančester 1991, Budimpešta 1992, Budimpešta 1996, Beograd 2005).[27] Tri puta, 1990, 1995. i 2005. je proglašavana za najboljeg strelca u svetu, a 2000. godine Međunarodna sportska streljačka federacija (ISSF) ju je proglasila za najboljeg strijelca svijeta 20. vijeka. Nastupala je na 7 Olimpijada: SFRJ (1 zlatna u Seulu 1988.), SR Jugoslavija, Srbija i Crna Gora i Srbija.
Stoni tenis
Jugoslavenski stonoteniseri, po broju osvojenih medalja na Olimpijskim igrama, svjetskim i evropskim prvenstvima, ubrajani su među najbolje sportiste na svijetu i Evropi. Najbolji stonoteniser Jugoslavije bio je Dragutin Šurbek, koji je osvojio 10 zlatnih, 7 srebrnih i 17 bronzanih medalja na Svjetskim i Evropskim prvenstvima. U njegovo vrijeme stoni tenis nije bio olimpijski sport. Nakon uvođenja na olimpijske igre 1988. godine, stonoteniseri Jugoslavije osvojili su jednu srebrnu medalju na OI 1988. u Seulu (muški parovi).
Na SP u stonom tenisu osvojene su dvije srebrne medalje u ekipnom takmičenju,1975. i 1991. i tri bronzane medalje, 1951, 1969 i 1971. U pojedinačnoj konkurenciji osvojene su dvije srebrne, 1955. i 1975. i četiri bronzane, 1971, 1973 i 1981. U takmičenju parova osvojene su dvije zlatne, dvije srebrne i tri bronzane.
Na Evropskim prvenstvima u ekipnoj konkurenciji jugoslavenski stonoteniseri osvojili su dva puta zlatnu medalju, tri puta srebrnu i tri puta bronzanu medalju. Zlatna medalja osvojena je u pojedinačnoj konkurenciji 1968. i šest puta u parovima.
Najuspješni stonoteniseri bi su: Dragutin Šurbek, Antun Stipančić, Vojislav Marković, Janez Teran, Žarko Dolinar, Vilim Harangozo, Zoran Kalinić, Ilija Lupulesku, Edvard Vecko, Ištvan Korpa, Milivoj Karakašević. Jugoslavija je bila tri puta organizator Svjetskog prvenstva u stonom tenisu: 1965. u Ljubljani, 1973. u Sarajevu i 1981. u Novom Sadu i dva puta domaćin Evropskim prvenstvima: 1960. u Zagrebu i 1974. u Novom Sadu.
Tenis
Mima Jaušovec je u tenisu prva osvojila jedan Grand Slam turnir, Rolan Garos, 1977. Na istom turniru slijedeće, 1978 godine bila je pobjednik u dubl konkurenciji. Za vrijeme svoje karijere Monika Seleš osvojila je 9 Grand Slam turnira, (od toga 5 kao reprezentativka SFRJ), postavši najmlađa teniserka koja je osvojila Otvoreno prvenstvo Francuske 1990. godine (16,5 godina). Bila je dominantna teniserka 1991. i 1992. Sa reprezentacijom je 1991. god osvojila Hopman Kup. U muškom tenisu, Jugoslavija je imala dvojicu finalista, Željko Franulović 1970. u Parizu i Nikola Pilić 1973. takođe u Parizu.[28]
Tokom sedamdesetih godina dvojica jugoslavenskih boksera, Mate Parlov i Marijan Beneš, bili su višestruki svjetski i evropski prvaci. Mate Parlov osvojio je 1972. god. zlatnu medalju na Olimpijadi u Meksiku, Svjetskom prvenstvu 1974 u Havani i dvije titule evropskog prvaka u Madridu 1971. i Beogradu 1973. Beneš je prvak Evrope bio u Beogradu 1973. Profesionalni prvak Evrope postao je 1979. a titulu je odbranio 4 puta. Kasnije su zlatne medalje na OI osvojili Slobodan Kačar u poluteškoj kategoriji (Moskva 1980.). i Anton Josipović u Los Anđelesu 1984. Tadija Kačar osvoji je 4 srebrne medalje na OI, SP i EP. Miodrag Perunović bio je prvak Balkana 1980. prvak Mediterana i prvak Evrope 1979., vicešampion svijeta 1978. i vicešampion Evrope 1981. kao i interkontinentalni šampion u IBF verziji u profesionalnom boksu od 1989. do 1992.
Kolektivni sportovi
Šah
Jugoslavenski šahisti su kao reprezentacija 1950 godine na Olimpijadi u Dubrovniku osvojili osvojili zlatnu medalju. U narednom periodu do 1974. godine osvajali su 6 srebrnih i 5 bronzananih medalje. Reprezentaciju je na prvoj ploči 13 puta predvodio Svetozar Gligorić.[29] Mladi Borislav Ivkov i Bojan Kurajica bili su omladinski prvaci svijeta.
Vaterpolo
Vaterpolo reprezentacija Jugoslavije je osvojila tri zlatne olimpijske medalje (Meksiko 1968, Los Anđeles 1984, Seul 1988), i četiri srebrne medalje (Helsinki 1952, Melburn 1956, Tokio 1964, Moskva 1980.) Osvojila je dva Svjetska prvenstva (Madrid 1986, Pert 1991) i dva treća (Beograd 1973, Berlin 1978.). Evropski prvaci bili su 1991. god., drugo mjesto osvajali su 7 puta i treće mjesto 4 puta. Vaterpololo klub Mladost i VK Partizan bili su po 7 puta prvaci Evrope. Poznati igrači: Ozren Bonačić, Ivo Trumbić, Mirko Sandić, Zoran Janković, Igor Milanović. Reprezentativac Ratko Rudić imao je blistavu trenersku karijeru.
Košarka
Košarkaška reprezentacija Jugoslavije svoju prvu medalju na SP osvojila je 1963. Nakon toga na SP do 1990. redovno su osvajali neku od medalja. Prvi put postala je prvak svijeta 1970. u Ljubljani, a zbog rezultata postignutih do 1992, smatrala se drugom velesilom u međunarodnoj košarci, odmah iza Sjedinjenih Američkih Država. Osvojila je 4 olimpijske medalje i 13 na Evropskim prvenstvima (5 puta prvaci). Poznati igrači: Dražen Dalipagić, Dragan Kićanović. Krešimir Ćosić, Radivoj Korać, Dražen Petrović, Vinko Jelovac, Ivo Daneu (prema broju postignutih koševa), zatim Rato Tvrdić, Nikola Plećaš, Zoran Slavnić, Mirza Delibašić te Vlade Divac, Dino Rađa i Toni Kukoč koji su karijeru nastavili u NBA ligi.
Klupski prvaci Evrope bili su: KK Bosna (1979), KK Cibona (1985, 1986), KK Jugoplastika (1989, 1990, 1991), i KK Partizan (1992).
Rukomet
Prvi nastup reprezentacije bio je na OI 1972. u Minhenu, kada je reprezentacija osvojila zlatnu medalju. Nastupila je i na slijedeće četiri Olimpijade, a na OI 1984. godine u Los Anđelesu po drugi put je osvojila zlatnu medalju.
Na Svjetskim rukometnim prvenstvima reprezentacija je nastupila ukupno 10 puta. Najbolji plasman je bilo prvo mjesto na SP 1986. godine.
Najviše pobjeda u prvenstvu imao je bjelovarski RK Partizan (9), RK Borac Banja Luka i RK Metaloplastika Šabac (7). Ove tri ekipe bile su klupski i prvaci Evrope. Poznati igrači bili su: Hrvoje Horvat, Abas Arslanagić, Nebojša Popović, Veselin Vujović, Mile Isaković.
Jugoslavenska ženska rukometna reprezentacija nastupila je tri puta na OI. Najbolji rezultat je zlatna medalja na OI 1984. održanim u Los Angelesu. Na Svjetskim rukometnim prvenstvima od ukupo deset nastupa najbolji rezultat rukometašica bila je zlatna medalja na SP održanom u Jugoslaviji 1973.
RK Radnički je najtrofejniji ženski rukometni klub u SFRJ: 3 puta je osvajao Kup evropskih šampiona i 4 puta bio finalista, a 3 puta je osvajao i Kup pobjednika kupova. Prvaci države bili su 14 puta. Na osnovu glasova u anketi Svetske rukometne federacije (avgust 2010), Svjetlana Kitić je ubedljivo, sa čak 84.1 % glasova, proglašena za najbolju rukometašicu svih vremena.[30]
Nogomet
Nogometna reprezentacija Jugoslavije postigla je najbolje rezultate 1960. i 1968: dva puta drugo mjesto na prvenstvima Evrope (porazi u finalima od SSSR i Italije) i četvrto mjesto na prvenstvu svijeta u Čileu 1962. Iz toga vremena su: Dragoslav Šekularac, Milan Galić, Velibor Vasović, Josip Skoblar, Dragan Džajić, Ivica Osim.
Omladinska reprezentacija bila je prvak svijeta 1987. u Čileu. U toj reprezentaciji igrali su: Robert Jarni, Siniša Mihajlović, Zvonimir Boban, Robert Prosinečki, Predrag Mijatović.
Najveće simpatije u Jugoslaviji uživao je Olimpijski tim, osvajač tri srebrne, jedne zlatne i jedne bronzane medalje. U istoriju su ušle dvije utakmice protiv SSSR-a na Olimpijadi u Helsinkiju 1952. U prvoj utakmici Jugoslaveni su 15 minuta prije kraja vodili sa 5:1, a Sovjeti su izjednačili na 5:5. U ponovljenoj utakmici u Tampereu Jugoslavija je pobijedila 3:1. Sastav Jugoslavije: Vladimir Beara, Branko Stanković, Tomislav Crnković, Zlatko Čajkovski, Ivica Horvat, Vujadin Boškov, Tihomir Ognjanov, Rajko Mitić, Bernard Vukas, Stjepan Bobek, Branko Zebec. Radio prenose ovih utakmica preko zvučnika montiranih na na stubove javne rasvjete u čitavoj Jugoslaviji vodio je Radivoje Marković. Najveći klupski uspjeh ostvarila je FK Crvena Zvezda 1991. Osvajajući prvo mjesto u Liga prvakaKupu Evrope. Krajem godine, pobjedom nad čileanskim Kolo-Kolo postala je prvak svijeta. FK Partizan je 1966. bio finalista Kupa Evrope i izgubio od Reala 2:1. Zagrebački Dinamo je 1967. Osvojio Kup sajamskih gradova (kasnije Kup kupova, današnja Liga Evrope). Jugoslavija je 1976. bila domaćin UEFA Lige nacija, kao prva zemlja van Zapadne Evrope.
Alpinizam
Nakon priprema oko dvadest godina i slanja šest ekspedicija na Himalaje, jugoslavenski alpinisti su 1979. god. osvojili Mont Everest, najviši planinski vrh na svijetu.[31]
Raspad SFRJ
| Države nastale raspadomSFR Jugoslavije: |
| Bosna i Hercegovina |
| Hrvatska |
| Makedonija |
| Slovenija |
| Crna Gora |
| Srbija |
Posle Titove smrti (1980), tenzije između političkih elita u Jugoslaviji su rasle, da bi prerasle u ustavnu krizu, koja je 1990. godine dovela do raspada vladajuće partije, a 1991. i proglašenja nezavisnosti Slovenije i Hrvatske.[32] 1992. su nezavisnost proglasile Makedonije i Bosna i Hercegovina, a Srbija i Crna Gora su formirale Saveznu Republiku Jugoslaviju, koja je 2002. reformisana i preimenovana u Državnu zajednicu Srbija i Crna Gora. Nakon referenduma o nezavisnosti i razvrgavanja te zajednice pravni naslednik je 2006. postala Srbija.
U godinama nakon završetka ratova novonastale države kojima je do tada bilo onemogućeno zaduživanju su počele s ogromnim uzimanjem stranih kredita što će rezultirati njihovih sveukupnim dugom 2012. godine većim od 60 milijardi eura (Hrvatska - 27, Slovenija - 16, Srbija - 14.6, Bosna i Hercegovina - 5, Makedonija - 2.2 i Crna Gora - 1.64) [33] to jest oko 80 milijardi dolara dok je dug Jugoslavije 1989. iznosio 17 milijardi dolara.
Demografija
Prema zadnjem popisu stanovništva iz 1991., SFRJ je brojala 23.528.230 stanovnika,[15] čime je bila deseta najmnogoljudnija država u Europi. Podaci sa popisa održanih 1971. i 1981.
| Nacionalnost | 1971 | % | 1981 | % |
|---|---|---|---|---|
| Albanci | 1.309.523 | 6,4 | 1.731.252 | 7,7 |
| Bugari | 58.627 | 0,3 | 36.642 | 0,2 |
| Hrvati | 4.526.782 | 22,1 | 4.428.135 | 19,7 |
| Italijani | 21.791 | 0,1 | 15.116 | 0,1 |
| Makedonci | 1.194.784 | 5,8 | 1.341.420 | 6,0 |
| Mađari | 477.374 | 2,3 | 426.865 | 1,9 |
| Crnogorci | 508.843 | 2,5 | 570,298 | 2,6 |
| Muslimani | 1.729.932 | 8,4 | 2.000.034 | 8,9 |
| Srbi | 8.143.246 | 39,7 | 8.136.578 | 36,3 |
| Slovaci | 83.656 | 0,4 | 80.300 | 0,4 |
| Slovenci | 1.678.032 | 8,2 | 1.753.605 | 7,8 |
| Romi | 78.485 | 0,4 | 148.604 | 0,7 |
| Rumuni | 58.570 | 0,3 | 54.721 | 0,2 |
| Turci | 127.920 | 0,6 | 101.328 | 0,5 |
| Jugoslaveni | 273.077 | 1,3 | 1.216.463 | 5,4 |
| ostali/neizjašnjeni | 252.330 | 1,2 | 389.970 | 1,7 |
| Ukupno | 20.522.972 | 100 | 22.438.331 | 100 |
Republike i pokrajine po broju stanovnika
Podaci sa popisa iz 1991.
| Rang | Republika/pokrajina | Stanovništvo | % | Gustina naseljenosti |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Srbija | 9.506.174 | 40.9% | 114,0 |
| --- | Centralna Srbija | 5.582.611 | 24,0% | 99,4 |
| 2 | Hrvatska | 4,784,265 | 20.6% | 84.6 |
| 3 | Bosna i Hercegovina | 4,377,053 | 18.8% | 85.6 |
| 4 | Makedonija | 2,033,964 | 8.8% | 79.1 |
| --- | Vojvodina | 1,996,367 | 8.6% | 92.8 |
| --- | Kosovo i Metohija | 1,956,196 | 8.4% | 183.1 |
| 5 | Slovenija | 1,913,355 | 8.2% | 94.5 |
| 6 | Crna Gora | 615,035 | 2.6% | 44.5 |
| SFR Jugoslavija | 23,229,846 | 100% | 92.6 |
Republike i pokrajine po površini
| Rang | Republika/pokrajina | Površina (km²) | % | Gustina naseljenosti |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Srbija | 83,361 | 33.2% | 114.0 |
| 2 | Hrvatska | 56,863 | 22.5% | 84.6 |
| --- | Centralna Srbija | 56,169 | 22.4% | 99.4 |
| 3 | Bosna i Hercegovina | 51,129 | 20.4% | 85.6 |
| 4 | Makedonija | 25,720 | 10.3% | 79.1 |
| --- | Vojvodina | 21,506 | 8.6% | 92.8 |
| 5 | Slovenija | 20,246 | 8.1% | 94.5 |
| 6 | Crna Gora | 13,810 | 5.5% | 44.5 |
| --- | Kosovo i Metohija | 10,686 | 4.3% | 183.1 |
| SFR Jugoslavija | 250,790 | 100% | 92.6 |
Republike i pokrajine po gustini naseljenosti
| Rang | Republika/pokrajina | Stanovništvo | Površina (km²) | Gustina naseljenosti |
|---|---|---|---|---|
| --- | Kosovo i Metohija | 1,956,196 | 10,686 | 183.1 |
| 1 | Srbija | 9,506,174 | 83,362 | 114.0 |
| --- | Centralna Srbija | 5,582,611 | 56,169 | 99.4 |
| 2 | Slovenija | 1,913,355 | 20,246 | 94.5 |
| --- | Vojvodina | 1,996,367 | 21,506 | 92.8 |
| 3 | Bosna i Hercegovina | 4,377,053 | 51,129 | 85.6 |
| 4 | Hrvatska | 4,784,265 | 56,524 | 84.6 |
| 5 | Makedonija | 2,033,964 | 25,720 | 79.1 |
| 6 | Crna Gora | 615,035 | 13,810 | 44.5 |
| SFR Jugoslavija | 23,229,846 | 250,790 | 92.6 |
Povezano
Izvori
- Bilandžić, Dušan, Historija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: glavni procesi 1919-1988., Školska knjiga, Zagreb 1985.
- Bilandćić, Dušan, Osnovne društvene promjene u Jugoslaviji i svijetu nakon drugoga svjetskog rata: 1945-1973., Školska knjiga, Zagreb 1973.
- Bogetić, Olivera, Nastanak i razvoj pokreta nesvrstanosti, Export-press, Beograd 1981.
- Jakovina, Tvrtko, Treća strana Hladnog rata, Fraktura, Zaprešić 2011.
- Jakovina, Tvrtko, Trenuci katarze: prijelomni događaji XX. stoljeća, Fraktura, Zaprešić 2013.
- Klasić, Hrvoje, Jugoslavija i svijet 1968., Naklada Ljevak, Zagreb 2012.
- Mates, Leo, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, Nolit, Beograd 1976.
- Matković, Hrvoje, Povijest Jugoslavije: 1918-1988., hrvatski pogled, Naklada Pavičić, Zagreb 1988
- Feldbauer, Božidar (1988). Atlas svijeta. Zagreb: Leksikografski zavod Miroslav Krleža. ISBN 8670530041.
Reference
- ↑ Predrag Matvejević (18. ožujka 2013). „Jugoslavenstvo prije i poslije Jugoslavije”. E-novine. Arhivirano iz originala na datum 2017-11-13. Pristupljeno 6. svibnja 2013.
- ↑ Feldbauer 1988., str. 99-101
- ↑ 3,0 3,1 Feldbauer 1988., str. 110
- ↑ Feldbauer 1988., str. 106
- ↑ Feldbauer 1988., str. 111
- ↑ Feldbauer 1988., str. 112
- ↑ Tim Judah (17. veljače 2011). „Yugoslavia: 1918 - 2003”. BBC. Pristupljeno 6. svibnja 2013.
- ↑ Tvrtko Jakovina - Socijalizam na američkoj pšenici[mrtav link]
- ↑ 9,0 9,1 9,2 „Vanjska politika Jugoslavije 1960-ih i 1970-ih godina”. Sveučilište J. J. Strossmayera u Osijeku Filozofski fakultet. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ DRAGOLJUB MIĆUNOVIĆ, ZALAZAK SUNCA NA GOLOM OTOKU
- ↑ „Principi nesvrstanosti”. International progress organisation. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ Feldbauer 1988., str. 120
- ↑ Mr Vladimir Pavićević: Dvadeset godina od pada Berlinskog zida, strana 3[mrtav link]
- ↑ Feldbauer 1988., str. 171
- ↑ 15,0 15,1 15,2 „The Land, The People of Yugoslavia”. countriesquest.com. Arhivirano iz originala na datum 2013-07-21. Pristupljeno 6. svibnja 2013.
- ↑ Feldbauer 1988., str. 117
- ↑ Feldbauer 1988., str. 121
- ↑ Enciklopedija Jugoslavije, Jugoslavija, Nauka, S. 510
- ↑ Flere, Sergej. "The Broken Covenant of Tito's People: The Problem of Civil Religion in Communist Yugoslavia". East European Politics & Societies, vol. 21, no. 4, November 2007. Sage, California: SAGE Publications. P. 685
- ↑ Flere, Sergej. P. 685
- ↑ Lampe, John R. P. 342
- ↑ Razgovor o brutalizmu - Razgovor sa arhitektom Ljupkom Ćurčićem
- ↑ „Donald Nyebil: Partisan Memorial Cemetery in Mostar (Partizansko Groblje u Mostaru)”. Spomenik Database. Pristupljeno 12. 9. 2017.
- ↑ Službene stranice Pulskog filmskog festivala
- ↑ Zvanični sajt FEST-a
- ↑ „Miroslav Cerar”. International Gymnastics Hall of Fame. Pristupljeno 15. 2. 2018.
- ↑ „Jasna Šekarić”. Arhivirano iz originala na datum 2020-10-27. Pristupljeno 15. 2. 2018.
- ↑ Deutsche Welle Croatian language service 19 July 2010 Nikola Pilić – 'Prus sa Balkana'
- ↑ Svetozar Gligorić: 2 February 1923 – 14 August 2012. Chessbase. Retrieved on 2012-11-10.
- ↑ Ceca Kitić najbolja svih vremena
- ↑ „35 godina od prvog jugoslovenskog uspona na Everest”. Visokogorci Crne Gore. Arhivirano iz originala na datum 2020-02-17. Pristupljeno 15. 2. 2020.
- ↑ BBC News (22. svibnja 2006). „Timeline: Break-up of Yugoslavia”. bbc.co.uk. Pristupljeno 6. svibnja 2013.
- ↑ „Pogledajte koja Ex Yu država prednjači u zaduživanju”. Arhivirano iz originala na datum 2012-08-15. Pristupljeno 2012-09-20.
Vanjske veze
- (en) Leaders of the Socialist Federative Republic of Yugoslavia (1945-1992)
- (en) Lideri republika i pokrajina Arhivirano 2012-07-14 na Archive.is-u
- (en) The Tito Era in Yugoslavia Arhivirano 2016-03-10 na Wayback Machine-u, Radio Free Europe Research (1980)
