Wikipedija

Republika Arcah

„NKR” preusmjerava ovdje. Za druge upotrebe, v. Nuklearna kvadrupolna rezonancija.

Arcah (jer. Արցախ), zvanično Republika Arcah (jer. Արցախի Հանրապետություն), poznata i kao Nagornokarabaška Republika (skraćeno NKR; jer. Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն) bila je samoproglašena, nepriznata država na južnom Kavkazu, koju je Azerbejdžan smatrao delom svoje teritorije. Oblast je imala jermensku etničku većinu i nalazila se pod delimičnom vojnom i političkom kontrolom mesnog jermenskog stanovništva.

Արցախի Հանրապետություն
Arts’akhi Hanrapetut’yun
Republika Arcah
Grb Arcaha
Grb
Himna: "Slobodni i neovisni Arcah
"
Lokacija Arcaha
Glavni gradStepanakert
Službeni jezicijermenski
Leaders
Utemeljenje
2. septembar 1991.
• Dezolucija i vraćanje pod kontrolu Azerbejdžana
1. januar 2024.
Površina
• Vode (%)
0
Stanovništvo
• Popis iz 2015
150,932
• Gustoća
13 /km2
BDP (PPP)procjena za 2010. 
• Ukupno
1.6 milijardi $
• Per capita
3,657 $ (procena za 2015)
ValutaArcaški i
jermeski dram (AMD)
Vremenska zona 4
Pozivni broj 374 47
ISO 3166 kod[[ISO 3166-2:Šablon:ISO 3166 kod|Šablon:ISO 3166 kod]]
Veb-domena.am, .հայ (de fakto)
Mapa Arcaha. Crvenom linijom je uokvirena teritorija pod de fakto kontrolom Republike Arcah od 1994. do 2020. Žuto predstavlja oblast Nagorno-Karabah iz Sovjetskog doba, dok su žutom prugastom obeležene teritorije kontroliše Azerbejdžan, ali ih Arcah smatra delom svoje teritorije. Zelenom prugastom su označene teritorije izvan sovjetske oblasti Nagorno-Karabah koje je Arcah kontrolisao do kraja rata za Nagorno-Karabah 2020.

Dekretom predsednika Arcaha 28. septembra 2023, samoproglašena država najavila je svoj prestanak, koji je na snagu stupio 1. januara 2024, kada su sve državne institucije bile ukinute.

Istorija

uredi

Tokom istorije, područje današnjeg Nagorno-Karabaha nalazilo se u sastavu Persijskog carstva, Jermenije, Rimskog carstva, Omejadskog halifata, Abasidskog halifata, Seldžučke države, Ilkanata, Džalajridske države, države Kara Kojunlu, države Ak Kojunlu, Ruskog carstva i Sovjetskog Saveza.

U antičko doba region je bio poznat pod imenom Arcah i predstavljao je provinciju Kraljevine Jermenije. U 16. veku je na području današnjeg Nagorno-Karabaha postojalo pet jermenskih kneževina, koje su predstavljale poslednji vid jermenske državnosti pre konačnog pada pod tuđinsku vlast.

U vreme sovjetske uprave (1923—1991. godine), Nagorno-Karabah je bio autonomna oblast u okviru sovjetskog Azerbejdžana. Ova oblast je bila fizički odvojena od Jermenske sovjetske republike, jer se između njih nalazio autonomni Crveni Kurdistan, nastanjen etničkim Kurdima. Posle definitivnog ukidanja Crvenog Kurdistana (1930. godine), prostor između Nagorno-Karabaha i jermenske sovjetske republike postaje deo užeg područja Azerbejdžana pod direktnom kontrolom vlasti u Bakuu.

U vreme raspada Sovjetskog Saveza, lokalno jermensko stanovništvo Nagorno-Karabaha je 10. decembra 1991. proglasilo nezavisnost od Azerbejdžana i osnivanje Republike Nagorno-Karabah. Novoproglašena republika je predstavljala enklavu fizički odvojenu od Jermenije i potpuno okruženu teritorijom Azerbejdžana, ali su, tokom oružanog konflikta koji je izbio u regionu, jermenske oružane snage uspostavile kontrolu nad teritorijama koje su se nalazile između Jermenije i Nagorno-Karabaha (odnosno nad područjem nekadašnjeg Crvenog Kurdistana). Ove teritorije su danas pod kontrolom Republike Nagorno-Karabah, dok Azerbejdžan kontroliše neke rubne delove istorijske autonomne oblasti Nagorno-Karabah.

  •  
    Istorijska oblast Arcah do 9. veka.
  •  
    Pet kneževina Karabaha, poslednji ostatak jermenske državnosti u 16. veku
  •  
    Geopolitička karta Kavkaza; Jermenija je obeležena rozom, a Azerbejdžan (sa Arcahom) žutom bojom. Takođe je Rusija obeležena bordo, a Gruzija zelenom bojom

Ratovi za Nagorno-Karabah

uredi

Prvi

uredi
Glavni članak: Prvi rat za Nagorno-Karabah

Prvi rat za Nagorno-Karabah je bio oružani sukob koji je trajao od februara 1988. do maja 1994, u ovoj enklavi u jugozapadnom Azerbejdžanu, između Republike Azerbejdžan i većinskih Jermena iz Nagorno-Karabaha uz podršku Republike Jermenije. Na referendumu koji je održan u Nagorno-Karabahu većina glasača je glasala za pripajanje Jermeniji, dok su referendum bojkotovali azerbejdžanski stanovnici Nagorno-Karabaha. Kako se raspad Sovjetskog Saveza približavao, počeli su sve nasilniji sukobi između Jermena i Azera, što je dovelo do etničkog čišćenja sa obe strane.[1][2]

Proglašenje nezavisnosti Azerbejdžana od Sovjetskog Saveza uvelo je ovaj region u još veći konflikt.[3] Kao što je Azerbejdžan proglasio nezavisnost od Sovjetskog Saveza, jermenska većina u Nagorno-Karabahu glasala je da se otcepe od Azerbejdžana i proglasila nepriznatu Republiku Nagorno-Karabah.

Čak 230.000 Jermena iz Azerbejdžana i 800.000 Azera iz Jermenije i Karabaha su raseljeni kao rezultat sukoba.[4] Ruskim posredovanjem potpisano je primirje u maju 1994. godine.

Drugi

uredi

Tokom azersko-jermenskog rata 2020. Azerbejdžan je osvojio južne delove Arcaha, uključujući i gradi Šuši, drugi po veličini grad u Arcahu. Za vreme i nakon rata, azerske snage su izvršile etničko čišćenje jermenskog stanovništa u osvojenim područjima. Nakon potpisanog primirja, jermenske snage su morale da su povuku iz područja oko Arcaha i prepuste ih Azerbejdžanu. Ruski mirovnjaci su raspoređeni duž Lačinskog koridora.

Nakon azerbejdžanske ofanzive 19. septembra 2023. vlada Republike Arcah se složila da se razoruža i ušla je u pregovore sa Azerbejdžanom, što je dovelo do egzodusa Jermena iz oblasti. Dana 28. septembra 2023, predsednik Arcaha je potpisao dekret kojim će država i sve njene institucije prestati da postoje 1. januara 2024. godine.[5]

Stanovništvo

uredi

Stanovništvo Arcaha čine Jermeni (preko 95%) i 5% ostalih.

Politički status

uredi

Tokom svog postojanja, suverenost Republike Nagorno-Karabah nije priznala nijedna suverena država ili međunarodna organizacija (uključujući i samu Jermeniju).

Upravna podela

uredi

Republika Nagorno-Karabah je ustanovila nekoliko teritorijalnih jedinica. Neke od njih odgovaraju Azerbejdžanskim rejonima, dok druge imaju različite granice. Sledi komparativna tabela trenutne teritorijalne podele koju je napravila vlada Republike Nagorno-Karabah i odgovarajućih rejona Azerbejdžana.[6]

Podela Nagorno-Karabaha Azerbejdžanski rejon
Askeran Hankendi (grad), Hodžali
Hadrut južni Hodžavend
Mardakert istočni Kelbadžar i zapadni Tartar
Martuni severni Hodžavend
Šahumijan* Naftalan (grad), južni Goranboj
Šuša Šuša (grad), Šuša

Republika Nagorno-Karabah prisvaja oblast Šahumijan, koja nije bila deo istorijske Autonomne oblasti Nagorno-Karabah. Predstavnici Šahumijana su proglasili nezavisnost zajedno sa Nagorno-Karabahom odnosno Republika Nagorno-Karabah je proglašena sa Šahumijanom unutar svojih granica.[7] Za razliku od ostatka Nagorno-Karabaha, Šahumijan je ostao pod azerbejdžanskom kontrolom. Glavni grad Nagorno-Karabaha je Stepanakert.

Mape

uredi
  •  
    Nagorno-Karabah i Kurdistanski okrug (Crveni Kurdistan) 1930. godine.
  •  
    Granice sovjetske autonomne oblasti Nagorno-Karabah u sastavu sovjetskog Azerbejdžana (1930—1991. godine).
  •  
    Sovjetska autonomna oblast Nagorno-Karabah sa prikazanom lokacijom većih gradova.
  •  
    Mapa administrativne podele Republike Nagorno-Karabah (u proklamovanim granicama posle 1991. godine) i nekih okolnih oblasti Azerbejdžana.
  •  
    Granice istorijske autonomne oblasti Nagorno-Karabah, proklamovane granice nezavisnog Nagorno-Karabaha i teritorija pod faktičkom kontrolom nezavisnog Nagorno-Karabaha.
  •  
    Granice istorijske autonomne oblasti Nagorno-Karabah, proklamovane granice nezavisnog Nagorno-Karabaha i teritorija pod faktičkom kontrolom nezavisnog Nagorno-Karabaha.
  •  
    Bivše granice Republike Nagorno-Karabah.
  •  
    Mapa regiona.
  •  
    Promene granica oblasti nakon prvog i drugog rata, a pre aneksacije od strane Azerbejdžana.

Povezano

uredi

Reference

uredi
  1. ↑ Rieff, David (june 1997). „Without Rules or Pity”. Foreign Affairs (Council on Foreign Relations) 76 (2). Arhivirano iz originala na datum 20. 07. 2008. Pristupljeno 29. 10. 2011. 
  2. ↑ Lieberman 2006: str. 284–292
  3. ↑ Croissant 1998
  4. ↑ The Central Intelligence Agency. „The CIA World Factbook: Transnational Issues in Country Profile of Azerbaijan”. Arhivirano iz originala na datum 9. 7. 2016.. Pristupljeno 29. 10. 2011.  Military involvement denied by the Armenian government.
  5. ↑ „Nagorno-Karabakh Republic will cease to exist from Jan 1 2024 - Nagorno-Karabakh authorities” (en). Reuters. 2023-09-28. Pristupljeno 2023-09-28. 
  6. ↑ Azerb.com — Regioni, Pristupljeno 13. 4. 2013.
  7. ↑ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala na datum 9. 7. 2006. Pristupljeno 22. 10. 2006. 

Literatura

uredi

Spoljašnje veze

uredi
 U Wikimedijinoj ostavi nalazi se članak na temu: Nagorno-Karabakh
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Republika_Arcah&oldid=41753124