Peko Dapčević

Petar "Peko" Dapčević (1913 — 1999) je bio čuveni partizanski vojskovođa iz Drugog svetskog rata, zapovednik Druge proleterske divizije.

PEKO DAPČEVIĆ
Peko Dapčević oktobra 1944. u oslobođenom Beogradu.
Datum rođenja	(1913-06-25)25. 6. 1913.
Mesto rođenja	Ljubotinj kod Cetinja Kraljevina Crna Gora
Datum smrti	10. 2. 1999. (dob: 85)
Mesto smrti	Beograd, Srbija SR Jugoslavija
Supruga	Milena Dapčević
Profesija	vojno lice
Član KPJ od	1933.
Učešće u ratovima	Španski građanski rat Narodnooslobodilačka borba
U toku NOB-a	komandant Četvrte proleterske brigade komandant Drugog udarnog korpusa NOVJ komandant Druge proleterske divizije komandant Prve armije JA
Služba	Španska republikanska armija NOV i PO Jugoslavije Jugoslovenska narodna armija 1937 — 1939. i 1941 — 1955.
Čin	General-pukovnik
Načelnik Generalštaba JNA
Period	1953 — 1955.
Prethodnik	Koča Popović
Naslednik	Ljubo Vučković
Narodni heroj od	22. oktobra 1945.
Odlikovanja	jugoslovenska odlikovanja: Orden slobode Orden narodnog heroja Orden junaka socijalističkog rada Orden narodnog oslobođenja Orden ratne zastave Orden ratne zastave Orden partizanske zvezde Orden za hrabrost Partizanska spomenica 1941. sovjetska odlikovanja: Orden Suvorova prvog stepena Orden Kutuzova prvog stepena

Pre rata se kao dobrovoljac borio protiv fašizma u Španiji. Tokom oslobodilačke borbe imao je istaknutu ulogu u bitkama na Neretvi, Sutjesci i u oslobođenju Beograda. Nakon rata je bio general-pukovnik JNA, društveno-politički radnik i ambasador SFRJ. U periodu od 1953. do 1955. godine obavljao je funkciju Načelnika Generalštaba Jugoslovenske narodne armije.

Nosilac je mnogih prestižnih jugoslovenskih odlikovanja. Proglašen je narodnim herojem Jugoslavije.

Biografija

Rođen je 25. juna 1913. godine u selu Ljubotinj, kod Cetinja. Potiče iz svešteničke porodice Jovana Dapčevića. Imao je tri brata — Vlada, Draga i Milutina i sestru Danicu. Još kao gimnazijalac na Cetinju učestvovao je u dva štrajka, a kao učenik osmog razreda bio je uhapšen zbog aktivnog učešća u manifestacijama omladine i zbog toga je bio hapšen.

Po završetku gimnazije upisao se na Pravni fakultet u Beogradu i ubrzo, u svojoj dvadesetoj godini, 1933. postao član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). Tri godine kasnije kasnije vratio se u svoj rodni kraj i kao član Okružnog komiteta KPJ za Cetinje radio je na stvaranju i jačanju partijskih organizacija.

Španski građanski rat

Bataljon "Divizionario" 45. divizije. S leva na desno: komandir voda Miha Počervina, komandir 1. čete Kosta Nađ i zamenik komandira Peko Dapčević.

U maju 1937. godine Peko je otišao u Španiju, kako bi se u Španskom građanskom ratu borio protiv Frankovih fašističkih snaga. Posle kraće obuke on je, kao borac-mitraljezac, bio u bataljonu „Dimitrov” 15. internacionalne brigade. Na frontu Brunete kod Madrida ranjen je u glavu. Posle izlaska iz bolnice postao je politički delegat voda i ubrzo politički komesar čete.

Uskoro je u borbama ispoljilo svoje vojničke sposobnosti i postao komandir čete. Na frontu kod Ebra ponovo je ranjen u glavu, a 1938. godine ranjen je treći put u ruku. U raznim borbama (Kinto, Belčite i Katalonija) ispoljio je visoke ratničke sposobnosti. Za kratko vreme napredovao je od desetara do poručnika Španske republikanske armije. Konačno, imao je čin kapetana.

Kada je februara 1939. godine posle poraza Španske republikanske armije sa ostalim dobrovoljcima prešao francusku granicu, čekali su ga koncentracioni logori. Reakcija Francuske bacila ga je, zajedno sa ostalim borcima Internacionalnih brigada u koncentracioni logor u Arželesu (Argelès-sur-Mer). S grupom svojih prijatelja iz Španije, francuska policija ga je zatvorila u tvrđavu Koljur (Collioure). U logoru je ostao do oktobra 1940. godine. Tada su Peko Dapčević i Fadil Jahić Španac dobili zadatak da pobegnu iz logora i da organizuju bekstvo ostalih drugova. U vezi s tim Peko Dapčević je u aprilu 1941. godine otišao na rad u Austriju, odakle je organizovao bekstvo i prebacivanje drugova u Jugoslaviju.

Narodnooslobodilačka borba

Odmah posle povratka u Jugoslaviju uhapšen je u Somboru i sproveden za Crnu Goru, ali je uspeo da pobegne sa stanice u Nikšiću. Tu se povezao sa članovima Mesnog komiteta KPJ za Nikšić i aktivno učestvovao u pripremama za ustanak.

Ustanak u Crnoj Gori

Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji 1941. godine.

U prvim danima, Тrinaestojulskog ustanka nalazio se na funkciji člana Okružnog komiteta KPJ za Cetinje i komandanta Lovćenskog partizanskog odreda. U borbi na Košćelama (na putu Cetinje-Rijeka Crnojevića) 15. jula 1941. godine, pod njegovom komandom je najpre uništena motorizovana kolona, a potom i motorizovani bataljon italijanske divizije „Mesina”.

Bio je član, a izvesno vreme i zamenik komandanta, Glavnog štaba NOP odreda za Crnu Goru, od njegovog formiranja avgusta 1941. godine. Kao član Glavnog štaba i komandant Lovćenskog partizanskog odreda dao je veliki doprinos stvaranju i učvršćivanju partizanskih jedinica, izvođenju borbenih poduhvata i razvoju Narodnooslobodilačkog pokreta u Crnoj Gori.

U vreme krize ustanka na području Kolašina, u zimu i proleće 1942. godine, kao zamenik komandanta Glavnog štaba, objedinio je komandu na partizanskim udarnim bataljonima i odredima na ovoj teritoriji. Ove snage su na Sinjajevini, na području Morača-Kolašin, u Poljima, vodile duge i teške borbe sa znatno brojnijim četnicima, koje su pomagali Italijani.

Početkom aprila 1942. godine postavljen je za komandanta Glavnog štaba NOP odreda za Crnu Goru i Boku, a maja iste godine imenovan je za člana Vrhovnog štaba NOP i DVJ. Od tada do 10. juna, crnogorske jedinice su pod njegovom komandom vodile izuzetno teške borbe na širem području Crne Gore s nekoliko italijanskih divizija, brojnim četničkim jedinicama i snagama crnogorskih separatista. Borbe u poljima Kolašinskim, na Sinjajevini i Durmitoru, oko Nikšića, na putu Nikšić-Grahovo i Cetinje-Grahovo spadaju i po angažovanim snagama i po žestini u najteže borbe u Trećoj neprijateljskoj ofanzivi.

Pohod u Bosansku krajinu

Kada je, 11. juna 1942. godine formirana Četvrta proleterska crnogorska udarna brigada, Peko je imenovan za njenog komandanta. Pod njegovom komandom brigada je učestvovala u pohodu na Bosansku krajinu. Do sredine jula, zauzela je Hadžiće (na pruzi Sarajevo-Mostar), Gornji Vakuf i vodila borbe na sektoru Bugojna. U avgustu je izvršila dva snažna napada na jako utvrđeni Kupres i pretrpela teške gubitke. Posle ovoga vodila je borbe s jakim nemačkim snagama na Manjači, zatim je u septembru učestvovala u napadu na Jajce, a potom je učestvovala u žestokim borbama na pravcima Jajce-Donji Vakuf i Jajce-Travnik. U oktobru je učestvovala u oslobođenju Mrkonjić-Grada.

Kada su 1. novembra 1942. godine formirane prve divizije NOVJ, Peko Dapčević je postavljen za komandanta Druge proleterske divizije. Od tada do sredine septembra 1943. godine, pod njegovom komandom Druga divizija je učestvovala u najtežim borbama na jugoslovenskom ratištu. Od novembra 1942. do februara 1943. godine divizija je dejstvovala na širem graničnom pojasu između Bosne i Dalmacije. U novembru je razbila neprijateljske snage na sektoru Knin-Bosansko Grahovo, 14. decembra oslobodila Livno, potom napala Kupres, oslobodila Šujicu i Duvno i vodila borbe na pravcu Duvno-Imotski; krajem decembra 1942. i početkom januara 1943. godine divizija je izvela uspešna ofanzivna dejstva u Cetinskoj krajini.

Bitka na Neretvi

Peko Dapčević komandant 2. udarnog korpusa govori borcima italijanskog bataljona "Garibaldi", koji se priključio partizanima, Pljevlja, septembra 1943.

U vreme bitke na Neretvi Druga divizija, je imala veoma važnu ulogu. U februaru je učestvovala u oslobođenju Posušja i Imotskog, prodrla u dolinu Neretve, oslobodila Drežnicu i Jablanicu, i delom snaga učestvovala u napadima na Konjic. Heroizam njenih boraca i uspesi štaba i komandanta posebno su došli do izražaja u teškim borbama krajem februra i početkom marta 1943. godine. Glavnina snaga divizije učestvovala je u odbrambenim borbama na pravcu Gornji Vakuf-Prozor i u čuvenom protivudaru kod Gornjeg Vakufa, a drugi deo snaga je vodio teške odbrambene borbe na Neretvi. Druga proleterska divizija je prva forsirala Neretvu, marta 1943. godine i zadala snažan udar četnicima. Od tada su počela njena ofanzivna dejstva na istok, Glavina divizije je nastupala pravcem Čičevo-Glavatičevo-Kalinovik-Foča i učestvovala u više teških borbi i razbijanju snažnih četničkih grupacija, a drugi deo snaga je angažovan na borbama u Hercegovini.

Ovog momenta vratilo se 10 Crnogoraca nikšićke brigade koji su bih zarobljeni kod boljševika. Oni pričaju: zarobljenih je 90 u noćnom napadu... Od svih zarobljenika pušteno je 10 starih. Ostale su zadržali. Zarobljenike su vodili pred Peka Dapčevića koji ih je korio. Ubili nisu nikoga.

– Izveštaj četničkog komandanta generalu Mihailoviću

U saradnji sa Prvom divizijom, Druga divizija je forsirala Drinu, razbila italijansko-četničke snage jačine nekoliko hiljada, i oslobodila severnu Crnu Goru, a u saradnji sa Trećom divizijom u borbama na Javorku i Bioču razbila italijansko-četničke snage, takođe jačine nekoliko hiljada.

Bitka na Sutjesci

Smotra 2. proleterske divizije u Boanu neposredno uoči bitke na Sutjesci, maja 1943. godine. Pred strojem boraca je komandant divizije Peko Dapčević.

U vreme Pete neprijateljske ofanzive, Druga divizija je najpre vodila teške borbe sa Prvom nemačkom brdskom divizijom, na sektoru Mojkovca i Kolašina, potom učestvovala u stvaranju mostobrana na Vučevu i u teškim borbama na Javorku Pivskom. U borbama u dolini Sutjeske njene brigade su igrale odlučujuću ulogu u napadima na Košur i u odbrani na Barama. U vreme proboja na Zelengori izuzetno značajne su odbrambene borbe na Ljubinom grobu i Košuti, i prodor prema komunikaciji Foča-Kalinovik.

Oktobra 1943. godine Peko je postao komandant Drugog udarnog korpusa NOVJ. Pod njegovom komandom korpus je postao jedna od najjačih jedinica NOVJ. U jesen 1943. godine učestvovao je u oslobođenju većeg dela teritorije Crne Gore, Hercegovine i Sandžaka. Potom korpus je vodio teške borbe u Limsko-drinskoj operaciji.

Godine 1943. proizveden je u čin general-majora, 1944. u čin general-potpukovnika.

U proleće 1944. godine Pekov Drugi udarni korpus je izveo Mojkovačku operaciju i druge poduhvate za odbranu slobodne teritorije Crne Gore i Sandžaka, a tokom leta učestvovao u Andrijevičkoj operaciji.

Oslobođenje Beograda

Sovjetski general Vladimir Ždanov i Peko Dapčević oktobra 1944. u Beogradu.

Jula 1944. godine Peko je imenovan za komandanta Operativne grupe divizija, s kojom je prodro u Srbiju i oslobodio znatnu teritoriju u slivu Južne i Zapadne Morave. Septembra 1944. godine komandovao je Prvom armijskom grupom, koja je izvela operacije za oslobođenje zapadne Srbije i Šumadije i Beogradsku operaciju.

Proboj Sremskog fronta

Prvog januara 1945. godine Peko Dapčević je imenovan za komandanta Prve armije JA. Prva armija je vodila borbe na Sremskom frontu i 12. aprila izvršila proboj. U završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije armija je oslobodila deo Hrvatske, prodrla u Sloveniju i sa Trećom armijom na sektoru Celje-Maribor razbila i zarobila glavne njemačke i kolaboracionističke snage, pod komandom generala Aleksandra Lera (jačine oko 300.000 ljudi).

Period SFRJ

Peko Dapčević kao načelnik Generalštaba JNA, 1953.

Grob Peka Dapčevića na Novom groblju u Beogradu

Maja 1945. godine imenovan je za komandanta Četvrte armije i komandanta Vojne uprave u Istri. U toku rata bio je član Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) i član Predsedništva Crnogorske antifašističke skupštine narodnog oslobođenja (CASNO).

Od 1946. do 1948. godine završio je Višu vojnu akademiju „Vorošilov” u Moskvi. Posle povratka iz Sovjetskog Saveza do 1953. bio je zamenik, a od 1953. do 1955. godine načelnik Generalštaba JNA. Posle demobilisanja 1955. godine bio je član Saveznog izvršnog veća, kao sekretar za saobraćaj i veze, od 1955. do 1961. i ambasador u Grčkoj i učesnik velikog broja diplomatskih misija. Bio je potpredsednik Savezne skupštine.

Bio je poslanik Privremene narodne skupštine i Ustavotvorne skupštine DF Jugoslavije, a za poslanika Savezne skupštine i Republičke skupštine SR Crne Gore biran je više puta. Na Sedmom i Osmom kongresu SKJ biran je za člana Centralnog komiteta SKJ. Bio je član Predsedništva SSRN Jugoslavije, Glavnog odbora SUBNOR-a i Saveta federacije.

Godine 1947. proizveden je u čin general-pukovnika. Zajedno je sa Kočom Popovićem na četrdesetogodišnjicu oslobođenja 9. maja 1985. godine od strane Predsedništva SFRJ, predlagan za unapređenje u čin generala armije. To unapređenje je smatrano kao nagrada za njihovo izuzetno komandovanje armijskim jedinicama u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije. Od strane obojice ovaj predlog je odbijen.

Jedan je od osnivača sportskog društva Partizan iz Beograda. Umro je 10. februara 1999. godine u Beogradu, i sahranjen je na beogradskom Novom groblju.

Knjige i odlikovanja

Uniforma, Orden narodnog heroja i Partizanska spomenica 1941. general-pukovnika Peka Dapčevića, izložena u Vojnom muzeju u Beogradu

Napisao je knjige:

• „Rat u Koreji“, Beograd 1951;
• „Značaj i snaga manevra“, Beograd 1954;
• „Kako smo vodili rat“, Beograd 1956;
• „Taktika partizanskih odreda i brigada“, Beograd 1961;
• „Male ratne priče“, Beograd 1961;
• „Od Pirineja do Cetinja“, Beograd 1981. i
• „Kazivanja o Beogradskoj operaciji“
• „Za Beograd“ 1984;
• „Ogledi iz Vojne Misli“ 1986.

Oktobra 1945. godine na godišnjicu oslobođenja, proglašen je za prvog počasnog građanina Beograda. Dobitnik je Nagrade AVNOJ-a. Nosilac Partizanske spomenice 1941., Ordena slobode, Ordena junaka socijalističkog rada, kao i više drugih visokih jugoslovenskih odlikovanja. Ordenom narodnog heroja odlikovan je 22. oktobra 1945. godine.

Povodom obeležavanja 70. godišnjice oslobođenja Beograda, odlukom Gradske skupštine Beograda, deo Kumodraške ulice u opštini Voždovac od 18. septembra 2014. nosi ime Bulevar Peke Dapčevića.

Porodica

Čitava Pekova porodica je učestvovala u Narodnooslobodilačkoj borbi, ali su se posle sukoba KPJ i Informbiroa, Pekova braća - Vlado i Milutin, kao i sestra Danica izjasnili za Rezoluciju Informbiroa, zbog čega su bili uhapšeni i osuđeni na višegodišnje kazne zatvora.

Pekova supruga bila je glumica Milena Vrsjakov-Dapčević, sa kojom ima ćerku Milicu i sina Vuka.

Literatura

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga osma). „Jugoslovenski leksikografski zavod“, Zagreb 1956. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga druga), Beograd 1972. godina
• Narodni heroji Jugoslavije. „Mladost“, Beograd 1975. godina.

Spoljašnje veze

Peko Dapčević na Wikimedijinoj ostavi

• Peko Dapčević — prvi počasni građanin prestonice („Politika“, 12. januar 2010.)