Krim
Krim (ukrajinski: Кримський півострів, ruski: Крымский полуостров, krimskotatarski: Qırım yarımadası) je ime poluotoka na Crnom moru i istoimenih republika: Republike Krim (prema gledištu Rusije) i Autonomne Republike Krim (prema gledištu Ukrajine).
Krim
| |||
|---|---|---|---|
 | |||
|
|||
| Koordinate: 45°18′N 34°24′E / 45.300°N 34.400°E | |||
| Država |  Rusija? Ukrajina?
| ||
| Republika Autonomna republika |
 Republika Krim? Autonomna Republika Krim?
| ||
| Površina | |||
| - Ukupna | 27.000 km² | ||
| Stanovništvo (2013.) | |||
| - Područje utjecaja | 1,965.177[1] | ||
| Vremenska zona | UTC 2 (UTC 3) | ||
| Karta | |||
  Krim Karta Krima | |||
Geografija i klima
Krim ima površinu od oko 27.000 km², na njemu po procjenama iz 2013. živi 1,965.177 stanovnika[1], od kojih je oko 59% Rusa. Krim je poluotok trapezoidnog oblika, koji leži između Crnog i Azovskog mora.
Poluotok je spojen na sjeverozapadu sa ukrajinskim kopnom 8 km širokom prevlakom Perekop, koja je bila poprište brojnih bitaka za kontrolu nad Krimom. Između Krima i ukrajinskog kopna sa sjeveroistoka leži Sivaš ("Gnjilo more"), mreža plitkih uvala koja je od Azovskog mora odvojena Arabatskom prevlakom, 113 km dugim sprudom uz istočnu obalu Krima. Izuzetno slane vode Sivaša prerađuju se u kemijskim postrojenjima Krasnoperekopska na sjeverozapadu Krima.[2]
Geografski se Krim da podijeliti na tri područja. Prvo od njih, prostire se po sjevernom i centralnom dijelu Krima (na površini od oko 3/4 poluotoka). Ta regija se sastoji od serije ravnica koje se blago spuštaju od juga prema sjeveru. Taj inače stepski kraj, se danas intenzivno obrađuje, najviše se uzgaja; ozima pšenica, kukuruz, krumpir i suncokret. Klima u tom dijelu je suha i kontinentalna, a dodatne količine vode potrebne ljeti za navodnjavnje, dopremaju se kanalom od Nove Kahovke na rijeci Dnjepar.[2]
Poluotok Kerč kao druga regija prostire se na krajnjem istoku pored ruskog Krasnodarskog kraja. To je kraj niskih brežuljaka bogatih željeznom rudom. Brojni termalni izvori i lječilišta meka su za turiste. I tu prevladava stepa, ali poljoprivreda nije osobito razvijena zbog malih zemljišnih posjeda. Industrija osobito metalurška koncentrirana je u najvećem urbanom centru Kerču.[2]
Treća regija je planinski pojas koji se prostire na jugu poluotoka, on je formiran od tri masiva, koji se paralelno nižu duž južne obale. Ti masivi pokriveni ravnim vapnenačkim blokovima, poznati kao Krimske planine, postupno se uzdižu od sjevera prema jugu do najvišeg vrha na planinini Rimski-Koš od 1 545 metara. Sjeverne padine Krimskih planina su blage, dok je potpuna suprotna stvar na jugu, gdje se strmo spuštaju prema moru i uskom dobro razvedenom obalnom pojasu.
Količina oborina u toj regiji su znatno veće nego bilo gdje na Krimu. Prosječna godišnja količina oborina iznosi iznad 600 mm. Krimske planine imaju bujnu i raznoliku šumsku vegetaciju, počevši od hrasta, bukve, graba, javora i drugih vrsta drveća, po nižim dijelovima, do smreka i pojasa trava na višim nadmorskim visinama.
Klima južne obale, zaklonjene planinama od uticaja hladnih sjevernih struja, je mediteranska. Tu je uvezeno i posađeno brojno egzotično bilje; čempresi, oleandri, bademi, mirte, palme i druga suptropska flora. Niži planinski obronci na jugu zasađeni su vinogradima. Tu se sadi i dosta duhana i cvijeća za parfeme. Većina urbanih centara u tom pojasu, bavi se preradom poljoprivrednih proizvoda i podrumarstvom (vino). Na sjevernim padinama se nalazi i Simferopolj administrativni centar te autonomne republike. On je i glavni transportni centar sa mješovitom ekonomijom lake industrije i usluga. Kod naselja Naučnij nalazi se Krimska astrofizička opservatorija, jedna od najvećih astronomskih istraživačkih ustanova u Istočnoj Evropi. U toj regiji postoji velik broj kamenoloma, naročito krečnjaka i diorita. Za regiju je osobito važan turizam, u centrima; Jalta, Gurzuf, Alušta i Alupka. Lučki grad Sevastopolj služi kao baza i za ukrajinsku i rusku Crnomorsku flotu.[2]
Historija
| Historija Krima |
|
|
| Antičko doba |
| Bosporsko kraljevstvo (438 p.n.e.-370) |
| Skitija |
| Ostrogotska država (4. vek) |
| Srednji i novi vek |
| Tema Herson (833/840-1204) |
| Kneževina Teodoro (14. vek-1475) |
| Krimski kanat (1441-1783) |
| Kefski ejalet (1568-1774) |
| Tauridska oblast (1783-1796) |
| Novorosijska gubernija (1796-1802) |
| Tauridska gubernija (1802-1917) |
| Krimski rat (1853-1856) |
| Savremeno doba |
| Krimska Narodna Republika (1917-1918) |
| SSR Taurida (1918) |
| Prva krimska regionalna vlada (1918) |
| Druga krimska regionalna vlada (1918-1919) |
| Krimska SSR (1919) |
| Južnoruska vlada (1920) |
| Vlada Južne Rusije (1920) |
| Krimska ASSR (1921-1941) |
| Reichskommissariat Ukrajina (1941-1944) |
| Krimska ASSR (1944-1945) |
| Konferencija u Jalti (1945) |
| Krimska oblast (1945-1991) |
| Krimska ASSR (1991-1992) |
| Republika Krim (1992-1995) |
| Autonomna Republika Krim (od 1995) |
| Republika Krim (od 2014) |
Prvi naseljenici Krima su najvjerojatnije bili Kimerijci koji su ga naselili oko 1000-e pne.[2] U 7. vijeku pne. nomadski Skiti pokorili su sve krimske stepe, osim krajnjeg istoka, na kom se održalo Bosporsko Kraljevstvo na poluotoku Kerč, ono je došlo pod jak grčki utjecaj. Od 5. do 4. vijeka pne. pa nadalje, Grci su osnovali brojne kolonije duž obala Krima, od kojih su najvažnije bile Herson, koja se nalazila gdje danas leži moderni Sevastopolj i Pantikapaion, gdje danas leži grad Kerč.[2] Te kolonije su počevši od 15. pne. potpale su pod vlast Rima, i uspješno se odhrvavale brojnim napadima nomadskih hordi sa istoka, koje su ipak ovladale stepskom unutrašnjošću.[2]
U 10. vijeku na sve obalne krimske gradove polagao je pravo Vladimir Veliki vladar Kijevske Rusije, ali Kijev nije bio u mogućnosti da održi svoju vlast na Krimu. On je isprva pokleknuo pod Kipčacima a kasnije pod tatarskom Zlatnom Hordom.[2] U 13. vijeku Genovežani osnovaju vlastite trgovačke kolonije duž krimskih obala, kojima upravljaju iz prijestolnice Kaffe (današnja Feodosija) koja dominira crnomorskom trgovinom. Početkom 14. vijeka islam se počeo rapidno širiti među tatarskim stanovništvom krimske unutrašnjosti, za vladavine kana Ozbega, najdugovječnijeg vladara Zlatne Horde, koji je i sam upravo tad konvertirao na islam. Krimski ostaci Zlatne Horde, vremenom su postali poznati kao Krimski kanat, koji od 1475. priznaje osmansku vlast.[2] Iako je njihova moć dramatično oslabila od dana kad su sijali strah za mongolskih osvajanja, Tatari su često poduzimali pljačkaške pohode na Moskovsku kneževinu iz svoje prijestolnice Bahčisaraj na jugu Krima.[2]
Osmansko Carstvo bilo je dominantna sila u regiji nekoliko stotina godina, ali se od kraja 17. vijeka i Petra Velikog, Rusko Carstvo počelo širiti preko svojih južnih granica.[2] Tokom iduća dva vijeka, Rusija i Osmansko Carstvo sudjelovali su u čitavom nizu ratova za kontrolu crnomorskih obala. Jedan od tih sukoba, rat od 1768. do 1774., završio je potpisivanjem Kučukkainardžijskog mira (1774), njime je Rusiji ustupljena utvrda Kerč.[2] Prema tom ugovoru, Krimski Kanat, stekao je formalnu nezavisnost (u stvarnosti je postao vazalna zemlja Rusije). Ni to stanje nije dugo potrajalo jer je 1783. carica Katarina Velika anektirala poluotok.[2]
Regionalno rivalstvo između Rusije i Osmanskog carstva oko Krima, nastavilo je tinjati i nakon toga. Ono se ponovno razbukalo za Krimskog rata (1853. - 1856.), koji se proširio u širi evropski sukob, kad su se na osmansku stranu svrstale Francuska i Britanija. Anglo-francuski ekspedicioni korpus iskrcao se u septembru 1854. u Sevastopolju, ali kako nije imao teške artiljerije trebalo mu je godinu dana da natjera ruske snage na povlačenje iz Sevastopolja. Nakon tog rata mnogi Krimski Tatari (zbog otvorene kolaboracije) su prisilno raseljeni po drugim dijelovima Rusije.[2]
Kad je revolucija iz 1917. dovela do raspada Ruskog Carstva, u nastalom metežu su Krimski Tatari proglasili Krim samostalnom demokratskom republikom. Pred sam kraj Ruskog građanskog rata (1918. - 1920.), Krim je postao posljednje uporište bjelogardejskih snaga, a njihov poraz značio je i kraj nezavisne krimske države. Nakon tog je poluotok reorganiziran kao Krimska Autonomna Sovjetska Socijalistička Republika u sastavu Ruske Sovjetske Federalne Socijalističke Republike, i kao takav je funkcionirao od 1921. do 1945.[2]
Za vrijeme Drugog svjetskog rata najveći dio Krima je već od kraja 1941. do početka 1944. bio pod okupacijom jedinica Trećeg Reicha. Nakon oslobođenja poluotoka u maju 1944, nekih 200.000 Krimskih Tatara je prisilno deportirano u Sibir i republike centralne Azije, zbog optužbi za kolaboraciju sa nacistima tokom Drugog svjetskog rata.[2]
Od 26. aprila 1954. Krim je dio Ukrajinske Sovjetske Socijalističke Republike. Tu odluku donio je tadašnji predsjednik SSSR-a Nikita Hruščov u povodu 300 godišnjice Perejaslavsog sporazuma, kojim je Ukrajina podpala pod rusku vlast.[2] Krimski Tatari su pravno rehabilitirani 1967., ali im je i nadalje onemogućavan i otežavan povratak na Krim.[2] Krajem 1980-ih i početkom 90-ih, u vrijeme kad se raspadao Sovjetski Savez, brojni Krimski Tatari iseljeni sa Krima, počeli su se vraćati, tako je njihov broj koji je 1989. bio oko 38.000 narastao na otprilike 300.000 na prijelazu u 21. vijek.[2] U tim burnim vremenima lelujao se i pravni status Krima, jer je od 1991. još jedamput postao autonomna republika, ali taj put unutar Sovjetskog Saveza. No kad se Sovjetski Savez i formalno raspao u decembru iste godine, Krim je postao dio nove nezavisne Ukrajine.
Odnos između službenog Kijeva i Krima je izuzetno složen. Etnički Rusi čine većinu stanovništva Krima, a kratkotrajni pokret za nezavisnost od Ukrajine, koji se razbuktao 1994., doveo je do toga da je Kijev ukinuo funkciju predsjednika autonomne republike. Interesi Rusije na Krimu dodatno kompliciraju situaciju, kao i problemi oko Crnomorske vojne flote i korištenja baze u Sevastopolju.[2]
Budimpeštanski memorandum, koji su potpisali Rusija, Ukrajina, Sjedinjene Američke Države i Ujedinjeno Kraljevstvo u decembru 1994., obavezao je zemlje potpisnice da će poštovati zatečene (sovjetske) granice Ukrajine. Ukrajina se obavezala da će sve svoje zatečene zalihe nuklearnog oružja prenijeti u Rusiju na razgradnju i uništenje. Pitanje Crnomorske flote je riješeno tako, da je ona proporcionalno podjeljena između Ukrajine i Rusije. Rusiji je (uz potpisivanje Ugovora o prijateljstvu, suradnji i partnerstvu) omogućen zakup na lučke kapacitete u Sevastopolju do 1997. (uz mogućnost naknadnih produženja ugovora). Tako je Krim još jedamput dobio status ukrajinskog teritorija, a delikatna granična pitanja sa Rusijom i želje Ukrajine da se približi evropskim naizgled je su izmirene. Ipak je pokušaj Rusije da izgradi branu u Kerčkom prolazu izazvao je veliki diplomatski incident 2003., jer su to ukrajinski politički lideri okarakterizirali kao povredu ukrajinskog teritorijalnog integriteta.[2]
Na početku 21. vijeka, kad se ukrajinska politička scena ustalasala takozvanom Narančastom revolucijom, većinsko rusko stanovništvo Krima oprijedijelilo se za Viktora Janukoviča i njegovu prorusku Partiju regija.[2] Kad je Janukovič postao predsjednik 2010., on je produžio Rusiji zakup za luku u Sevastopolju do 2042., istovremeno je po tom sporazumu Rusiji dozvoljeno da drži 25 000 vojnika u Sevastopolju i par avio baza na Krimu. Nakon dugotrajnih protestnih akcija u Kijevu, Janukovič je februaru 2014. u strahu za vlastiti život pobjegao iz Kijeva, pa su demonstranti srušili njegovu vladu.
Nakon tog se politička atmosfera na Krimu počela radikalizirati, naoružane osobe bez jasno vidljivih oznaka kojim snagama pripadaju, zauzele su krimski parlament i druge važne državne institucije, a parlamentarci su sazvali hitnu sjednicu na kojoj su za premijera izbabrali Sergeja Aksjonova, lidera proruske Partije jedinstva za svog premjera.[2] Istovremeno su organizirani i brojni mitinzi podrške proruskim političarima, ali i puno skromniji mitinzi Krimskih Tatara, koji su se uglavnom držali stare politike, daljnjih veza sa Ukrajinom. U martu je ruski predsjednik Vladimir Putin dobio odobrenje vlastitog parlamenta da pošalje ruske vojnike na Krim, ukoliko bi to trebalo da zaštite ruske stanovnike. U svega nekoliko dana ruske (zapravo jedinice bez ikakvih oznaka) i lokalne proruske snage preuzele su kontrolu nad cijelim poluotokom. S druge strane Krimski parlament jednoglasno je izgasao otcjepljenje od Ukrajine i udruživanje sa Ruskom Federacijom.[2]
Referendum o statusu Krima održan je 16. marta 2014, iako ga je privremena vlada iz Kijeva proglasila neustavnim, a lideri krimskih Tatara pozvali svoje birače da ga bojkotiraju.[2] Na referendumu je 97% glasalo za otcjepljenje od Ukrajine i udruživanje sa Rusijom, od 83.1% glasača koliko ih je izašlo na izbore. Rezeltate tog referenduma ne priznaje prijelazna (privremena) vlada iz Kijeva, kao ni Sjedinjene Američke Države i EU, koji su istovremeno uveli i neke oblike sankcija protiv pojedinih ruskih lidera i članova samoproglašene krimske vlade.[2]
Izvori
Vanjske veze
- Crimea (en)