Demografska tranzicija
U demografiji, termin demografska tranzicija se koristi da opiše prelaz sa visokih stopa nataliteta i stopa mortaliteta na niske stope, koji se dešava kao posledica ekonomskog razvoja država sa predindustrijske na industrijsku ekonomiju. Obično se opisuje kroz model "Demografske tranzicije" koji opisuje populacione promene tokom vremena. Nastao je na zapažanjima započetim 1929. od strane američkog demografa Vorena Tompsona (Warren Thompson) koji je posmatrao promene, ili prelaz stopa nataliteta i mortaliteta u industrijalizovanim društvima u proteklih 200 godina ili više. Većina razvijenih zemalja je već u fazi 4 ovog modela, dok je većina zemalja u razvoju u fazi 2 ili fazi 3, ali više nema država koje su u fazi 1.
Osnovi Modela demografske tranzicije
uredi
Tranzicija podrazumeva 4 faze (po nekima ih ima 5).
- U fazi 1, kod predindustrijskih društava, i stope nataliteta i stope mortaliteta su visoke i brzo osciliraju zavisno od prirodnih faktora, kao što su suša i bolesti, što sve stvara relativno stabilnu i mladu populaciju.
- U fazi 2, kod zemalja u razvoju stope mortaliteta opadaju brzo zahvaljujući boljoj ishrani i sanitetskoj zaštiti, što je prouzrokovalo povećanje očekivanog trajanja života i smanjilo oboljevanja. Ove promene se događaju obično zbog pronalazaka u farmakologiji, napretka tehnologije, osnovne zdravstvene zaštite i obrazovanja. Bez uporednog pada i stopa nataliteta prouzrokuje se debalans, koji u zemljama u ovoj fazi prouzrokuje veliki porast polulacije.
- U fazi 3 stopa nataliteta opada zahvaljujući korišćenju kontracepcije, porastu plata, urbanizaciji, redukciji netržišne poljorivrede, porastu statusa i obrazovanja žena, i ostalih društvenih promena. Populacioni rast počinje tada da se smanjuje.
- Tokom faze 4 i stope nataliteta i stope mortaliteta su niske. Stope nataliteta čak mogu opasti i ispod nivoa za prostu zamenu stanovništva kao što se desilo u Italiji, Španiji i Japanu, što dovodi do depopulacije, što je pretnja za mnoge industrijske grane koje posluju na osnovu populacionog rasta. Stope mortaliteta mogu ostati konstantno niske ili čak malo porasti zbog porasta oboljenja uzrokovanih niskim nivoom vežbanja i velikom gojaznošću kao i starenjem stanovništva u razvijenim zemljama.
Ovo je idealizovana, složena slika populacionih promena u ovim zemljama. Model je uopštavanje koji može da se primeni na ove zemlje kao grupu, ali ne može da adekvatno opiše pojedinačne slučajeve. To je opseg u okviru kojeg će danas nerazvijene zemlje prolaziti. Mnoge zemlje kao što su Istočnoazijski tigrovi, Kina, Brazil i Indija su prošli kroz Model demografske tranzicije veoma brzo zahvaljujući brzim socio-ekonomskim promenama. Neke zemlje, posebno afričke drževe, nemaju ustaljeni tok demografske tranzicije zbog uticaja stragnantnog ekonomskog razvoja i uticaja SIDE.
Faza 2
urediOva faza dovodi do rasta populacije i drastičnog pada stopa mortaliteta. Promene koje su dovele do ove faze u Evropi je pre svega bila Agrarna revolucija u 18. veku. Zemlje koje su danas u ovoj fazi su Nigerija, Kenija i Bangladeš. Pad stope mortaliteta je uslovljen pre svega uticajem 2 vrste faktora:
- Prvo, poboljšanjem ishrane koja je posledica većih prinosa u poljoprivrednoj proizvodnji, i koja je smanjila smrtnost od gladi. Ova poboljšanja u poljoprivrednoj proizvodnji uključuju rotaciju kultura, selekciju i nove tehnologije u semenarstvu. U Engleskoj, veće bogatstvo je omogućilo ljudima de rade na svojim farmama manje i da se ranije žene, što je doprinelo industrijskom razvoju i istovremeno neznatno povećalo stopu nataliteta. Drugi faktor u vezi hrane je bio uvođenje krompira i kukuruza sa američkog kontinenta. Ove nove kulture su prihvaćene u ishrani Evropljana, posebno u Severnoj Evropi. Ove vrste su imale drugačiji vegetacioni period pa nisu kao većina dotadašnjih vrsta loše rađala kada su bile nepovoljne godine, tako da je stanovništvo imalo uvek jedan siguran izvor hrane. Danas u zemljama u razvoju, promene su nastale na osnovu povećanja poljoprivrednih prinosa na osnovu visokoproduktivnih vrsta i ostalih poboljšanja u farmerskoj tehnici tipičnih za Zelenu revoluciju. Rastuće znanje o bazičnoj ishrani i korišćenje proteina, vitamina i minerala u raznovrsnoj ishrani je takođe popravilo zdravlje u zemljama sa pothranjenim stanovništvom.
- Drugo, značajni napredci napravljeni u javnom zdravlju koji su redukovali mortalitet, posebno kod odojčadi i male dece. Zapravo to i nisu sami medicinski preparati, koliko poboljšanja u vodosnabdevanju, uvođenju kanalizacije , lična higijena koja je posledica rastućeg znanja o uzrocima pojedinih bolesti. Zapravo, verovatno najvažniji faktor je rastuća pismenost žena povezana sa javnim zdravljem i edukacionim programima u kasnom 19. veku i ranom 20. veka. U zemljama u razvoju pristup kontracepciji da bi se sprečila SIDA, vakcinacija, i prisustvo antibiotika su takođe značajni faktori.
Posledica pada mortaliteta u fazi 2 je ogroman rast stanovništva ili populaciona eksplozija jer je velika razlika između stopa smrtnosti i rađanja. Mora se primetiti da ovaj rast nije posledica velikih stopa nataliteta već pada smrtnosti. Ove promene su se desile u Severozapadnoj Evropi tokom 19. veka zahvaljujući "Industrijskoj revoluciji. Tokom druge polovine 20. veka manje razvijene zemlje su ušle u fazu 2, što je prouzrokovalo rasprostranjenu populacionu eksploziju zbok koje su danas zabrinuti demografi.
Druga karakteristika faze 2 demografske tranzicije ja promena starosne strukture. U fazi 1 većina smrtnih slučajeva je koncentrisana u prvom petogodištu i do desete godine starosti. Međutim, više nego na šta drugo pad stope mortaliteta u fazi 2 se odnosi najviše na prva petogodišta, to jest kod dece. Prema tome, starosna struktura počinje da postaje sve mlađa i mlađa. Taj trend se pojačava kako što veći broj te dece bude ulazio u reproduktivni period života, tako će rasti i stopa fertiliteta i biće veća nego u prethodnoj generaciji. Ovakva starosna struktura je ilustrovana korišćenjem primera iz današnjeg Trećeg Sveta.
Faza 3
urediFaza 3 vodi stanovništvo ka stabilnosti kroz pad stope nataliteta. Uopšte, pad stope nataliteta je u razvijenim zemljama počeo krajem 19. veka u Severnoj Evropi i nastavio da opada tokom narednih decenija. Mnoge zemlje su trenutno u ovoj fazi uključujući Indiju, Meksiko i Brazil. Postoji par faktora koji doprinose ovom eventualnom padu, mada neke od njih nisu potvrđene:
- U ruralnim predelima je počela da opada stopa mortaliteta u detinjstvu, pa roditelji uviđaju da nemaju potrebu za velikim brojem dece da bi osigurali konforan život u starosti. Kako je stopa smrtnosti dece nastavila da opada, a prihodi su se povećali tako da roditelji mogu da budu sigurni da će im par dece biti dovoljan da pomogne u porodičnom biznisu i nezi u starosti, a dovoljan je i da zadovolji i emocionalnu potrebu za decom.
- Rastuća urbanizacija menja tradicionalne vrednosti u vezi fertiliteta i vrednosti dece koji su postojali u ruralnim društvima. Deca se sve više obrazuju i opada dečji rad. Delom zbog obrazovanja i planiranja porodice, ljudi počinju da racionalnije procenjuju koliko im je dece zaista potrebno. Stari, tradicionalni način mišljenja je napušten i pad se verovatno ubrzao. Ljudi u urbanim sredinama često postaju više materijalistički nastrojeni i teže boljem kvalitetu života a manje velikoj porodici, jača individualizam, potrošački mentalitet i hedonizam.
- Rastuća pismenost ženskog stanovništva i zaposlenosti su poboljšali status žena. Vrednost žena se mora posmatrati odvojeno od trudnoće i materinstva. U nastavku, kako su se žene uključile u radnu snagu one su svoj život podelile između porodice, i posla u kojem su sa drugim ženama nastojale da izađu iz izolacije. Unutar porodice žene postaju jako uticajne u odlučivanju o trudnoći.
- Poboljšanja u kontraceptivnoj tehnologiji je sada glavni faktor, ali kontraceptivna sredstva nisu bila dostupna u 19. veku tako da nisu doprineli padu stanovništva u Evropi. Pad fertiliteta se duguje kako promenama u vrednosti dece, tako i dostupnosti kontraceptivnih sredstava i znanja kako se koriste. Danas postoji bliska povezanost između fertiliteta i upotrebe kontracepcije, jer to verovatno znači da one porodice koje su rešile da ograniče veličinu porodice pomoću kontracepcije znaju da je to najlakši i najefikasniji način za to. U nekim zemnjama rađanje ne opada uopšte ili samo malo zbog tradicionalnih religijskih verovanja koje inhibiraju upotrebu kontracepcije ( u katoličkim zemljama i nekim muslimanskim).
Rezultat promena u starosnoj strukturi uključuje brzo starenje stanovništva, jasno smanjenje broja mladih, i smanjenje koeficijenta starosne zavisnosti mladih. Struktura stanovništva je sve manje trougaona (progresivno stanovništvo) i sve više ima oblik razvučenog balona (regresivni tip stanovništva).
Faza 5?
uredi
Originalni Model demografske tranzicije ima samo 4 faze, ali je sada široko rasprostranjeno prihvatanje faze 5 da bi se opisao demografski razvoj zemalja kao što su Nemačka, Švedska i Italija čije su populacije ispod nivoa za prostu zamenu. To znači da postoji pad stanovništva uslovljen prirodnim faktorima jer je stopa nataliteta opala ispod stope mortaliteta.