Schah

Schah (dal term persic schah ‹retg› – perquai vegn il schah er numnà il gieu roial) è in gieu da tavla strategic, tar il qual dus giugaders muventan a moda alternanta figuras sin la tavla da gieu (numnada tavla da schah). La finamira dal gieu è da far schah mat, vul dir d’attatgar il retg da l’adversari en tala moda che quel na vegn betg pli da mitschar.

En l’Europa ed en bleras autras parts dal mund è schah in gieu che quasi tuts enconuschan ed il qual ha cuntanschì ina profunda muntada culturala. Blers giugaders da schah èn commembers d’uniuns da schah. Schah vala sco sport. I dat concurrenzas regiunals, naziunals ed internaziunals ed er campiunadis mundials.

Istorgia

Il precursur da tut ils gieus da la famiglia da schah, pia betg be dal schah europeic, mabain er da las variantas asiaticas xiangqis (China), shōgis (Giapun) e makruks (Tailanda), è probablamain sa sviluppà en l’India dal Nord d’in gieu per quatter persunas. Pli tard è il gieu arrivà en la Persia e suenter la conquista da quella tras ils Arabs è el sa derasà en rom da l’expansiun islamica. Il pli tard a partir dal 13avel tschientaner era il gieu s’etablì definitivamain en l’Europa; da quel temp fascheva el numnadamain part da las set virtids dal chavalier. En il 15avel tschientaner ha gì lieu, probablamain en Spagna, ina gronda refurma da las reglas da gieu. En rom da quella han ins introducì las tratgas da la dama e dals purs ch’èn anc oz en diever ed inventada la regla da roschada. En il decurs dal 18avel e 19avel tschientaner è il schah daventà ina part da la cultura burgaisa.^[1] A partir da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner èn alura er vegnids manads tras turniers da schah.

Infurmaziuns generalas

La partida da schah vegn giugada sin la tavla da schah quadrata, la quala è sutdividida en otg giadas otg champs quadratics ch’èn colurads alternantamain nair ed alv. Sin quels vegnan tratgas mintgamai 16 figuras da schah nairas e 16 alvas, da las qualas bleras vegnan per ordinari battidas ina suenter l’autra.

Il schah è in dals gieus da tavla ils pli cumplexs. Il dumber da las posiziuns pussaivlas vegn stimà sin 10⁴⁶. Gia suenter duas tratgas pon sa furmar 72084 differentas posiziuns. Il dumber total dals decurs dal gieu pussaivels è anc bleras giadas pli grond: Gia per las emprimas 40 tratgas vegnan stimads tranter 10¹¹⁵ e 10¹²⁰ decurs dal gieu pussaivels.^[2]

Statisticamain fa alv, sco colur che cumenza il gieu, dapli puncts che nair, numnadamain ca. 54 % dals puncts pussaivels. Quest avantatg d’avrir il gieu vegn interpretà uschia che alv haja tras quai in avantatg en il sviluppar las singulas figuras. La quota da remis giascha tar ca. in terz e s’augmenta cun il nivel da giugar dals involvids.

Reglas da gieu

Terms fundamentals e finamira dal gieu

Sin la tavla da schah sa chattan a l’entschatta d’ina partida en tut 32 figuras da schah, 16 alvas e 16 nairas. A mintga giugader stattan a disposiziun las suandantas figuras:

las otg figuras sco talas:
- il retg
- la regina /dama e duas turs (las figuras grevas)
- dus chavals e dus curriders (las figuras levas)
otg purs

La tavla da schah vegn posiziunada uschia tranter ils giugaders ch’i sa chatta tar mintgin giudim a dretga in quadret alv. Tar ina tavla cun notaziun da schah èn, ord vista dad alv, las retschas orizontalas numeradas da giudim fin sisum cun las cifras 1 fin 8 e las lingias verticalas marcadas da sanester a dretga cun ils bustabs a fin h. La posiziun da basa da las figuras da schah è alura per alv da a1 fin h1: tur, chaval, currider, dama, retg, currider, chaval e tur. Ils purs alvs vegnan plazzads en la retscha survart da a2 fin h2. Per nair vegnan las figuras plazzadas tuttina dad a8 fin h8 e dad a7 fin h7, uschia che las figuras èn plazzadas ina visavi l’autra sco in maletg reflectà. La dama sa chatta pia dad omaduas varts sin in champ da si’atgna colur.

Alv cumenza ed ils giugaders tiran a moda alternanta. Mintga giugader è obligà da mover ina figura, quai che po manar a situaziuns nua ch’in giugader è sfurzà da trair, er sche quai al porta in dischavantatg. Il giugader ch’è en retscha muventa mintgamai ina figura da schah da l’atgna colur sin in auter quadret. La suletta excepziun furma la roschada, pertge che en rom da quella vegnan tratgas duas atgnas figuras (retg e tur). En la notaziun da schah vegnan adina numerads ensemen in moviment da figuras alv ed il moviment da figuras nair ch’al suonda; quests dus moviments ensemen vegnan numnads tratga. Or dal context duessi mintgamai esser cler tge muntada dal term tratga ch’è manegiada; sch’i dovra però ina giada ina differenziaziun dals terms pli clera, sche numnan ins l’acziun dal singul giugader mesa tratga.

Sin in singul champ dastga adina be star ina figura. Quella blochescha il champ per tut las figuras da l’atgna colur, quai vul dir ch’ins na dastga mai trair ina figura sin in champ nua che sa chatta gia ina figura. Sa chatta però sin il quadret d’arriv ina figura adversaria, alura vegn quella prendida davent da la tavla da giugar. Ins di ch’ella vegnia battida. En l’ulteriur decurs dal gieu na vegn quella betg pli duvrada.

Las figuras na dastgan en princip betg sursiglir ina l’autra (cun excepziun dal currider e da la tur tar la roschada). Ellas dastgan pia be vegnir tratgas sur quadrets ch’èn vids: fin sin l’emprim quadret ch’è occupà da l’adversari u fin avant l’emprim quadret ch’è occupà d’ina atgna figura.

Pudess ina figura vegnir battida tar la proxima tratga, alura è ella smanatschada (u pli da vegl: en prise). È la figura che batta smanatschada da sia vart da vegnir battida en la proxima mesa tratga, alura din ins che la figura smanatschada saja cuverta, cas cuntrari ch’ella pendia.

I n’è betg lubì da revocar tratgas ch’èn gia vegnidas fatgas. Sch’in giugader tutga sapientivamain in’atgna figura, sto el far ina tratga cun quella (‹tutgà – manà›) sch’i dat ina pussaivladad confurma a las reglas da far quai. Quai vala er sch’ins tutga sapientivamain ina figura adversaria – quella sto vegnir battida, sche quai è pussaivel a moda legala.

È in dals retgs smanatschà, alura din ins ch’el sa chattia en posiziun da schah. Cun clamar «Schah!» rendev’ins pli baud attent l’adversari a quest fatg. En il schah da turnier n’è quai però betg pli usità. Ina situaziun da schah sto adina vegnir parada ed il retg na dastga er betg vegnir expost ad in privel: suenter mintga mesa tratga d’in giugader sto il retg da quest giugader sa chattar en ina posiziun nunsmanatschada. Finamira dal gieu èsi da manar natiers ina situaziun, en la quala il retg adversari è smanatschà e l’adversari n’è betg pli bun da schliar questa smanatscha entaifer la proxima mesa tratg (schah mat).

Reglas da trair

Las figuras da schah dastgan be vegnir tratgas tenor tschertas reglas:

Retg

Il retg dastga trair a moda orizontala, verticala u diagonala mintgamai sin il champ vischinant. Ils dus retgs na pon mai star directamain in sper l’auter, damai ch’els smanatschassan in l’auter e ch’in retg na dastga betg trair sin in champ smanatschà.

Tar la roschada na vegnan betg mo muventadas cun il retg e la tur duas figuras en ina tratga, igl è quai er la suletta tratga, tar la quala il retg dastga trair dus quadrets. Omaduas figuras na dastgan betg anc esser vegnidas muventadas en il decurs dal gieu d’enfin qua per che la roschada saja valaivla. Ultra da quai na dastgan er star naginas autras figuras tranter il retg e la tur. Il retg tira dus quadrets en direcziun da la tur e quella siglia sin il quadret ch’il retg ha gist traversà. La roschada n’è ultra da quai betg pussaivla, sch’il retg e smanatschà u sch’el stuess trair tar la roschada sur in champ che fiss smanatschà.

Il retg è la pli impurtanta figura tar il gieu da schah, damai ch’igl è la finamira dal gieu da metter mat il retg adversari, quai che terminescha immediatamain la partida. Metter mat vul dir da smanatschar il retg adversari cun ina u pliras figuras senza che la smanatscha po vegnir parada durant la proxima mesa tratga (quai che po succeder cun trair il retg sin in champ nunsmanatschà, cun batter la figura ch’attatga u cun trair ina figura tranter il retg e la figura ch’attatga). Igl è ina da las caracteristicas dal gieu da schah ch’il retg sez na vegn betg battì, mabain che la partida finescha ina tratga avant che quai succediss inevitablamain. Quest’atgnadad vegn magari explitgada cun l’intutgabladad da l’onur roiala en il context da l’origin dal gieu. Sco gest spezial ch’ins haja pers u dettia si, pon ins bittar enturn u metter enturn l’agen retg sin la tavla da schah.

Durant la fasa d’avertura fai per ordinari senn da purtar en segirtad il retg cun far bainprest ina roschada. Ils purs da la posiziun da roschada na duajan sche pussaivel betg vegnir muventads per pudair furmar uschia in rempar davant il retg. Er en la part centrala dal gieu è ina posiziun segira dal retg, nua ch’el è protegì d’attatgas adversarias, d’impurtanza. Durant la fasa finala, cura ch’i n’èn betg pli avant maun bleras figuras, survegn quel ina rolla pli activa. Per quest intent èsi per ordinari d’avantatg da plazzar il retg en la part centrala da la tavla. Surtut en in gieu final da purs è la posiziun dal retg decisiva. En quest cas vegn il gieu savens decidì cun cuntanscher l’opposiziun dad omadus retgs.

Dama

La dama po trair en direcziun orizontala, verticala u diagonala sur tants quadrets sco ch’ins vul, senza però siglir sur autras figuras. Ella unescha pia en sai las pussaivladads da trair d’ina tur e d’in currider.

Tras quai è la dama la figura la pli ferma e pli movibla en il gieu da schah. En la pratica è ina dama, en cumbinaziun cun tur, currider e chaval, ina ferma figura d’attatga. Sia valur correspunda a nov u dapli unitads da purs. La dama è quasi tuttina ferma sco duas turs ensemen. En il persian sa numna questa figura cussegliader, quai che correspunda meglier ad ina interpretaziun militara-strategica dal gieu.

Tur

Ina tur po trair tenor giavisch sin lingias e retschas, pia orizontal e vertical, però senza siglir sur autras figuras. La suletta excepziun furma la roschada, cura che vegnan muventads tur e retg. Tuttina sco dama e currider po pia er la tur operar fin a l’ur da la tavla da schah.

La tur è la segund ferma figura dal gieu da schah. Sia valur correspunda a ca. tschintg unitads da purs. Dal temp d’origin dal gieu en la Persia furmava la tur probablamain in char da cumbat che vegniva represchentà en furma d’in bloc da lain ch’era crennà pliras giadas. Quai han ils Europeans interpretà sco tur munida cun ina curnisch dentada. Anc oz vegn la tur numnada per englais rook, quai che deriva dal term persian per char da cumbat. Pli baud vegniva il term era numnà en autras linguas tenor questa derivanza (p.ex. Roch per tudestg); da qua deriva il term roschada.

Igl è pussaivel da metter mat il retg adversari be cun ina tur ed il retg. La tur è perquai bundant pli ferma ch’il chaval u il currider (cumbain ch’ella ha a l’entschatta dal gieu ina rolla sutordinada, surtut avant la roschada, pervi da sia movibladad limitada). Ina singula tur è però in pau pli flaivla che duas da questas figuras. La differenza da valur tranter ina tur ed in chaval u currider numnan ins qualitad; ins discurra d’in gudogn da qualitad sch’i reussescha da conquistar ina tur cun unfrir in chaval u in currider e d’in’unfrenda da qualitad, sch’ins unfrescha la qualitad a favur d’auters avantatgs.

Cuntrari a tut las autras figuras cuntanscha la tur adina, independentamain da sia posiziun, il medem dumber da quadrets en ina tratga, numnadamain 14 (sa chapescha be sch’ella na vegn betg bloccada tras autras figuras).

Currider

Ils curriders tiran en direcziun diagonala uschè lunsch sco ch’il giugader giavischa. Sur autras figuras na dastgan er els betg trair.

Ils curriders na pon mai midar lur colur dal champ, uschia ch’in currider po be cuntanscher la mesadad dals quadrets da la tavla da schah. A l’entschatta d’ina partida dispona mintga giugader d’in currider da quadrets alvs e d’in da quadrets nairs. In currider vala bundant trais unitars da pur. Fitg effizients èn ils curriders sch’els ageschan sco pèr. En posiziuns avertas – pia senza vegnir bloccads da purs – è quest pèr per ordinari pli ferm ch’in pèr da chavals u ch’in currider ed in chaval, damai ch’ils dus curriders na blocheschan mai in l’auter.

Curriders èn figuras ‹a pass lung› che pon midar en ina tratga d’ina vart da la tavla a l’autra, sche tut ils champs tranteren èn libers. Da curriders a differenta colur discurran ins sche alv posseda in currider nair e nair in currider alv u viceversa; quels na pon betg smanatschar in l’auter. In nausch currider numnan ins in currider che vegn impedì da plirs agens purs en sia pussaivladad d’acziun. Curriders sa laschan duvrar per ordinari il pli effizient, sch’els pon trair sin blers quadrets e controlleschan il center.

Chaval

Il chaval dastga trair sin in dals quadrets ch’è il pli datiers dal quadret da partenza, ma che na sa chatta betg en la medema retscha, lingia u diagonala sco quel. Formulà autramain pon ins er dir ch’in chaval fa in suenter l’auter ina tratga d’in pass d’ina tur, suandà d’ina tratga d’in pass d’in currider en la medema direcziun; il quadret situà tranteren na sto betg esser nunoccupà.

Il quadret d’arriv ha adina in’autra colur ch’il champ da partenza. Uschia cuntanscha il chaval tut ils quadrets sin la tavla; la via d’ina vart da la tavla a l’autra dovra però relativamain bler temp. En il center dal champ po il chaval trair sin maximalmain otg quadrets; a l’ur da la tavla u en vischinanza da quella po il dumber dals quadrets d’arriv pussaivels sa reducir a sis, quatter, trais u dus.

A l’entschatta da mintga partida posseda mintga giugader in chaval alv ed in nair. L’atgnadad dals chavals, è lur abilitad da ‹siglir› sur atgnas figuras e figuras adversarias. Ina buna posiziun per in currider è per ordinari in quadret central che porscha bleras pussaivladads da trair.

La valur d’in chaval correspunda a bundant trais unitads da purs. La forza effectiva da las duas figuras dependa però da la situaziun concreta, per ordinari surtut da la structura dals purs.

Pur

Il pur po trair in pass enavant, sch’il quadret d’arriv è liber. Sch’il pur n’è anc betg vegnì tratg e sa chatta pia en la posiziun da partenza, po el tut tenor giavisch er avanzar dus pass, sch’il quadret davant el ed il quadret d’arriv èn vids.

Il pur batta enavant a moda diagonala sur in quadret. Sin in champ vid che sa chatta diagonal davant el na po el però betg trair (cun excepziun d’ina battida en passant, cf. sutvart). Il pur è la suletta figura che batta en in’autra direcziun che quai ch’ella tira.

Sco suletta figura po il pur batter en passant: Ha in pur adversari fatg en la mesa tratga precedenta in pass dubel e stat in agen pur uschia ch’el attatga il quadret ch’è vegnì sursiglì, alura po el batter il pur adversari sco sche quel fiss be avanzà in pass davent da la posiziun da partenza.

Uschespert ch’in pur cuntanscha la retscha da basa da l’adversari, sche sto el, sco part da la medema tratga, transfurmar quel en ina dama, ina tur, in chaval u in currider da l’atgna colur. Il pur vegn prendì or dal gieu e la nova figura vegn plazzada sin il quadret nua che quel sa chattava il davos. Las atgnadads da la nova figura entran immediat en vigur, quai che po er manar immediat a schah mat. La transfurmaziun na dependa betg da la dumonda, schebain la figura ch’ins elegia è vegnida battida en il decurs dal gieu. Cun remplazzar in pur po in giugader pia survegnir dapli exemplars d’ina figura che quai ch’el aveva a l’entschatta dal gieu.

A l’entschatta da la partida posseda mintga giugader otg purs, ils quals furman en la posiziun da partenza in rempar davant las autras figuras. Il pur po be sa mover enavant; sco suletta figura na po el pia mai returnar sin in champ sur il qual el era passà avant.

Cuntanscha in pur la davosa retscha, vegn el per ordinari transfurmà en ina dama, damai che quai è la pli ferma figura. Ordaifer ils turniers vegn ina dama per part represchentada cun agid d’ina tur che stat sin il chau. Da transfurmar in pur en in currider u en ina tur po far senn sch’i sa lascha evitar tras quai in pat.

Pervi da sias pussaivladads da trair e da batter restrenschidas vala il pur sco la figura la pli flaivla en il schah. Sia muntada crescha però en il decurs dal gieu, perquai ch’i dat la pussaivladad d’al transfurmar en ina figura pli ferma uschespert ch’el ha cuntanschì l’autra vart da la tavla.

En il gieu persian vegniva il pur numna schuldà ed er represchentà sco tal.

Ferms èn ils purs surtut sch’els

èn movibels, vul dir sch’els na vegnan betg bloccads tras purs adversaris sin la medema lingia e sch’i na dat nagins purs adversaris sin lingias vischinas che pudessan batter il pur;

sch’els cumparan en gruppas sin lingias cunfinantas, chatschan tras quai figuras adversarias davant sai e pon cuvrir in l’auter (‹duo da purs› u ‹chadaina da purs›);

sch’els èn avanzads lunsch, uschia ch’il potenzial da sa transfurmar daventa decisiv.

Fin dal gieu

Ina partida finescha tras schah mat resp. sch’in dals giugaders dat si u tras remis resp. pat. Vegn giugà cun ura da schah po er in surpassament dal temp terminar il gieu.

I gudogna il giugader che metta il retg adversari schah mat (dal persian Schāh Māt = il retg è pers). Quai è il cas en quel mument ch’il retg adversari vegn smanatschà tras in’atgna figura e l’adversari n’è betg bun da parair la smanatscha cun la proxima mesa tratga e n’ha uschia a disposiziun nagina tratga regulara pli.

In’ulteriura pussaivladad da gudagnar il gieu è sche l’adversari dat si, quai ch’è pussaivel da tut temp durant la partida.

Ina partida po er finir tras pat: il giugader ch’è vidlonder na po far nagina tratga legala, ma ses retg n’è betg smanatschà. En quest cas finescha la partida pari.

La partida finescha cun in remis tecnic sch’i sa chatta sper ils dus retgs be pli ina figura leva (currider u chaval) sin la tavla. Alura n’è in mat betg pli pussaivel, independentamain da la dumonda quant bain resp. mal che las partidas giogan.

Da princip èsi lubì als giugaders da tut temp da sa cunvegnir sin in remis (pari). Pretender in remis po il giugader ch’è londervi da giugar sch’i sa repeta per la terza giada la medema posiziun da las figuras cun las medemas pussaivladads da trair u sch’igl èn vegnidas battidas sur 50 tratgas naginas figuras e tratg nagin pur (regla da las 50 tratgas).

Annotaziuns

↑ Lars Clausen: Hypothesen zu einer Soziologie des Schachs. En: Idem: Krasser sozialer Wandel. Leske Budrich, Opladen 1994, p. 130ss.
↑ Eero Bonsdorff, Karl Fabel, Olavi Riihimaa: Schach und Zahl. 3. ed, Rau, Düsseldorf 1978.

Litteratura

Joachim Petzold: Das königliche Spiel. Die Kulturgeschichte des Schach. Kohlhammer, Stuttgart 1987, ISBN 3-17-009405-X.
Wolfram Runkel: Schach. Geschichte und Geschichten. Wunderlich, Reinbek 1995, ISBN 3-8052-0578-3.
José Raúl Capablanca: Grundzüge der Schachstrategie. Joachim Beyer Verlag, Hollfeld 2012, ISBN 978-3-88805-292-7.
Jean Dufresne, Jacques Mieses: Lehrbuch des Schachspiels. Bearb. von Rudolf Teschner. Reclam, Stuttgart³¹2004, ISBN 3-15-021407-6.
Max Euwe: Schach von A bis Z. Vollständige Anleitung zum Schachspiel. Joachim-Beyer-Verlag, Eltmann 2012, ISBN 978-3-88805-528-7.
Werner Lauterbach: Das unsterbliche Spiel. Einführung in die Schachkunst. De Gruyter, Berlin⁵1987, ISBN 3-11-010918-2.
Aaron Nimzowitsch: Mein System. Verlag das Schacharchiv, 2006, ISBN 3-88086-117-X.
Helmut Pfleger, Eugen Kurz, Gerd Treppner: Schach Zug um Zug. Bauerndiplom. Turmdiplom. Königsdiplom. Orbis, Minca 2003, ISBN 3-572-01414-X.
Siegbert Tarrasch: Das Schachspiel. Systematisches Lehrbuch für Anfänger und Geübte. Edition Olms, Turitg 1995, ISBN 3-283-00253-3.
Otto Borik e Joachim Petzold (ed.): Meyers Schachlexikon. Meyers Lexikonverlag, Mannheim 1993, ISBN 3-411-08811-7.
David Hooper, Kenneth Whyld: The Oxford Companion to Chess. University Press, Oxford 1992, ISBN 0-19-866164-9.
Isaak e Wladimir Linder: Schach, das Lexikon. Sportverlag, Berlin 1996, ISBN 3-328-00665-6.
Klaus Lindörfer: Großes Schach-Lexikon. Geschichte, Theorie und Spielpraxis von A–Z. Orbis, Minca 1991, ISBN 3-572-02734-9.

Colliaziuns

Commons: Schah – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

[1] Lars Clausen: Hypothesen zu einer Soziologie des Schachs. En: Idem: Krasser sozialer Wandel. Leske Budrich, Opladen 1994, p. 130ss.

[2] Eero Bonsdorff, Karl Fabel, Olavi Riihimaa: Schach und Zahl. 3. ed, Rau, Düsseldorf 1978.

[1]

[2]