Istorgia da la posta svizra
L’istorgia da la posta svizra sa lascha persequitar enavos fin en il temp medieval, quai grazia a diversas brevs ch’èn sa mantegnidas. Tranter ils filatelists è il pajais enconuschent tras quai che las duas marcas ‹Turitg 4› e ‹Turitg 6› dal 1843 èn stadas las emprimas marcas en tut il mund suenter la rolla da piunier ch’aveva giugà il 1840 la Gronda Britannia. A partir dal 1849 suonda l’istorgia da la posta federala.
Svilup fin la fin dal 18avel tschientaner
[modifitgar | modifitgar il code]
Sco en la gronda part dals stadis da l’Europa Centrala dateschan er en Svizra emprims servetschs postals dal temp medieval. Per gronda part na sa tractavi però betg da sistems postals regulars, mabain plitost da differentas furmas da servetschs da currier privats. Indizis d’in sistem da posta structurà derivan da la mesadad dal 17avel tschientaner. Da quel temp cumparan per l’emprima giada indicaziuns postalas sin brevs da la Veglia Confederaziun. Gia paucs decennis pli tard vegnan duvrads ils emprims buls postals. Quai è in indizi per in dumber creschent d’uffizis postals. Il pli vegl bul postal da la Svizra ch’è enconuschent deriva da l’onn 1689. Quel mussa ils pleds ‹DE GENEVE› ed è vegnì duvrà per segnar brevs che gievan da Genevra en Frantscha.
A quest exempel èn suandads plirs lieus da lingua franzosa, entant ch’i vegniva fatg en las ulteriuras parts da la Svizra marcaziuns a maun. A partir dals onns 1780 cumparan lura era buls postals ad Aarau, Basilea, Son Gagl, Losanna, Vevey, Berna, Friburg e Saint-Blaise. Da quai resulta ch’il sistem postal è vegnì schlargià e megliurà marcantamain da quel temp.
Cura ch’ins ha gì reintroducì vers la fin dal temp medieval ed a l’entschatta dal temp modern servetschs postals, è quai succedì en l’entira Europa en furma da curriers a chaval. A partir dal 17avel tschientaner han ins cumenzà a cumplettar u remplazzar la posta da currier tras la charrotscha da posta; quella era bain in pau main sperta, ma pudeva er transportar persunas e spediziuns da posta pli grondas.
A l’entschatta n’eran quai anc naginas charrotschas per propi, mabain simpels chars da letras senza suspensiun. A partir dal 18avel tschientaner ha alura cumenzà a crescher la muntada da la charrotscha da posta per il transport da persunas. Igl èn vegnids sviluppads successivamain tips da charrotschas che correspundevan a las incumbensas postalas specificas ed a las relaziuns topograficas regiunalas. Damai che las vias n’eran insumma betg fortifitgadas u be munidas cun ina fitg simpla sulada, è il viagiar en charrotscha però resta vinavant vaira stentus.
Quai è pir sa midà vers la fin dal 18avel ed en il decurs dal 19avel tschientaner, cura ch’èn vegnids erigids ils straduns per propi. A partir da ca. l’onn 1820 eran ils impurtants curs da posta europeics sviluppads talmain che las charrotschas pudevan tegnair pass cun in singul chavaltgader. Dal 1700 fin il 1850 ha la spertadad da viadi da la charrotscha da posta pudì vegnir augmentada da 2 km/h sin radund 10 km/h. Successivamain èn er vegnidas schlargiadas las vias regiunalas e vias da pass.[1][2]
Temp da sava 1798–1848
[modifitgar | modifitgar il code]
Il svilup dal sistem postal svizzer è vegnì interrut tras l’invasiun da truppas franzosas ils 5 da matg 1798. En la nova Republica helvetica è il sistem postal vegnì surpiglià ed administrà da la Frantscha. Il fatg che la suveranitad dals singuls chantuns è vegnida limitada, dueva sa mussar sco pass ch’ha promovì la via vers in sistem postal unitar. Ils uffizis postals da las citads pli grondas èn vegnids munids cun buls ovals cun las ensainas da la nova Republica e las tariffas èn vegnidas unifitgadas.
Dal temp da l’occupaziun franzosa è er vegnida endrizzada ina posta champestra franzosa che funcziunava bain. Quai cumprovan numerus buls sin brevs da posta champestra, sco per exempel da l’armada dal Rain ch’era staziunada a Basilea. Suenter il declin da la Republica helvetica il 1803 ha ina nova constituziun restrenschì l’autonomia dals chantuns.
Plirs chantuns da lingua franzosa èn er vegnids integrads da quel temp en la Frantscha, nua ch’els han fatg part cun agens nums e numers postals dal sistem da posta franzos: ‹Mont Blanc› (84), ‹Mont Terrible› (87), ‹Haut Rhin› (66), ‹Leman› (‹Geneva›) (99) e ‹Simplon› (127). Cun la cupitga da Napoleun ed il Congress da Vienna il 1815 è vegnì restituì durant la restauraziun il vegl urden d’avant l’occupaziun franzosa.
Pervi da la vasta autonomia è il sistem postal dals singuls chantuns sa sviluppà ils proxims onns a moda pli u main independenta. Las relaziuns è colliaziuns interchantunalas existentas èn bain vegnidas mantegnidas; ma ins ha desistì d’endrizzar ina posta centrala. Areguard il svilup a l’intern dals singuls chantuns èn da menziunar surtut ils trais chantuns ch’han edì sco sulets atgnas marcas postalas per simplifitgar il sistem postal: Turitg (1843), Genevra (1843/44) e Basilea (1845).
La posta federala a partir dal 1849
[modifitgar | modifitgar il code]
La fundaziun dal stadi federal l’onn 1848 ha manà a midadas fundamentalas areguard l’organisaziun statala. Ils fatgs da posta, da traffic e da munaida, ma er l’armada e la giurisdicziun èn vegnids centralisads e munids cun la legislaziun correspundenta. La monopolisaziun sin il sectur dals servetschs postals dueva garantir che la populaziun en tut las parts dal pajais disponia da servetschs tuttina vasts e per pretschs raschunaivels.
La Posta Svizra dad oz è vegnida fundada il prim da schaner 1849. Ella ha surpiglià l’administraziun centrala dals transports da persunas sco er la consegna da spediziuns postalas e spediziuns da daners. L’unificaziun è però avanzada fitg plaun, uschia ch’ils trais chantuns menziunads han duvrà lur marcas postalas fin il settember 1854. Il matg 1850 èn alura cumparidas las emprimas marcas da la Posta svizra. Quellas èn enconuschentas sut il num ‹Rayon› e mussan la crusch svizra cun in corn da posta. Las proximas generaziuns da marcas duevan esser caracterisadas da motivs patriotics (Helvezia, Tell e.a.), pli tard da cuntradas e da persunalitads svizras. Gia avant l’Emprima Guerra mundiala ha cumenzà l’ediziun da las marcas da beneficenza da la Pro Juventute; pli tard duevan er suandar ediziuns annualas da la Pro Patria.
A partir dal 1857 èn las spediziuns postalas vegnidas transportadas tenor pussaivladad cun la viafier. Quella era pli sperta e main chara che las charrotschas da posta tradiziunalas. Dapi il 1866 èn stads en funcziun per quest intent agens vaguns-posta. In impurtant pass en il svilup da la viafier en Svizra ha furmà l’avertura dal tunnel dal Gottard l’onn 1882. Il 1881 è perquai er ida a fin l’èra da la charrotscha da posta sur il Pass dal Son Gottard ch’aveva cumenzà ils onns 1830 (e ch’aveva prosperà surtut dapi il 1842/49).
Vehichels a motor han remplazzà la charrotscha da posta successivamain a partir da l’entschatta dal 20avel tschientaner. L’emprim auto da posta è cursà il prim da zercladur 1906 da Berna a Detlingen. Il 1919 èn suandads al Simplon ils emprims viadis sur ils pass. Il 1961 è vegnida remplazzada la davosa posta a chavals che cursava ad Avras. Cun l’auto da posta è colliada tradiziunalmain la tiba a trais tuns (u famigliar: tiba da l’auto da posta). Ils tuns cis-e-a en a-dur derivan da l’andante or da l’uvertura da Wilhelm Tell da Gioachino Rossini. La tiba a trais tuns vegn duvrada sin rutas postalas da muntogna sco signal ed avertiment, per exempel en curvas nunsurvesaivlas. En la tiba a trais tuns viva vinavant la tradiziun dal corn da postigliun. Sper ils autos da polizia e las ambulanzas èn ils autos da posta ils sulets vehichels a motor en Svizra che dastgan far diever da tibas a plirs tuns.
La rait da telegrafia svizra è vegnida construida a partir dal 1852, quella da telefon a partir dal 1877. L’onn 1920 èn vegnids unids ils servetschs da telefonia e telegrafia cun la posta; dapi lura ha quella gì num PTT (posta, telefon, telegrafia).
Durant las guerras mundialas ha la Svizra introducì in sistem da censura per la posta da l’exteriur. La Crusch cotschna ha empruvà da trair a niz la neutralitad svizra per far dal pajais ina plazza da transtgargiada per la posta da praschuniers da guerra. Dapi ina decisiun da l’Uniun postala universala dal 1906 stueva quella vegnir transportada gratuitamain. Questas stentas han tuttavia gì tscherts success.
A partir dals onns 1930 è la firma Hélio Courvoisier SA a La Chaux-de-Fonds sa sviluppada ad ina da las pli impurtantas stamparias da marcas postalas en tut il mund. Suenter curt temp èn tut las marcas spezialas da la PTT incl. Pro Juventute e Pro Patria vegnidas realisadas tar Courvoisier en fotogravura acidica. La qualitad da quest’interpresa ha manà tar empustaziuns da betg main che 100 administraziuns da posta en tut il mund. Ma il 2001 e 2002 han tant Courvoisier sco er la Posta sezza serrà lur stamparias da marcas postalas perquai ch’i manchian las perspectivas per l’avegnir.
Dapi il 1939 furma la colur melna ina da las caracteristicas da la Posta svizra (chaschas da brevs, autos da posta e.a.). L’onn 1964 è vegnì introducì il sistem da numers postals d’aviament (en furma curta: numers postals). Il 1978 ha la PTT installà ils emprims postomats e cumenzà a porscher ils emprims servetschs da natel.
Pli baud eri usità da cumbinar il transport da posta e da persunas; cun il temp èn ils basegns da questas duas spartas però sa differenziadas adina pli fitg, uschia ch’ils transports da posta èn vegnids spartids vers la fin dal 20avel tschientaner quasi cumplettamain dal traffic public. Quai na vala betg be per ils autos da posta, mabain er per la viafier. L’excepziun furman uffizis postals en regiuns periferas; qua vegn la posta per part anc adina furnida cun ils autos da posta.
Situaziun odierna
[modifitgar | modifitgar il code]La liberalisaziun da la posta è vegnida iniziada l’onn 1988. Il 1997 è la PTT sa spartida en dus concerns: La Posta Svizra odierna (incl. Auto da posta e Postfinance) e la Swisscom ch’ha surpiglià ils servetschs da telecommunicaziun. Il 2013 è la Posta vegnida transfurmada en ina societad acziunara; ma possessura resta vinavant la Confederaziun – en la rolla d’acziunara che posseda 100 % da las aczias.
Oz (situaziun dal 2015) è la Posta svizra in’interpresa cun bundant 62 000 emploiads e furma uschia in dals pli gronds patruns da lavur da l’entir pajais. Ella consegna mintg’onn radund 2,2 milliardas spediziuns adressadas e bundant 112 milliuns pachets. Ultra da quai administrescha la societad affiliada Postfinance facultads da clients d’ina valur totala da bundant 115 milliardas francs.[3]
L’interpresa Auto da posta, ch’appartegna sco la Postfinance medemamain a la Posta svizra, maina actualmain radund 870 lingias d’auto da posta cun bundant 2190 autos da posta. La rait da lingias ha ina lunghezza totala da 11 869 km; per onn vegnan transportads radund 141 milliuns passagiers. Las lingias vegnan manadas ubain d’Auto da posta sez cun agen persunal, ubain d’ina da las radund 150 interpresas concessiunarias cun agen persunal. Tar l’Auto da posta sez lavuran radund 2140 persunas (chauffeurs e persunal administrativ); tar ils concessiunaris èn quai en tut stgars 1600 chauffeurs. Per part scriva la Confederaziun ora lingias, per las qualas l’interpresa Auto da posta sto concurrer cun auters interessents. Sco ils exempels da l’Engiadin’Ota e da la regiun da Sargans mussan, èsi tuttavia er pussaivel che Auto da posta è la partida perdenta tar ina tala concurrenza. Fin il 1995 finanziava la PTT il deficit dal servetsch d’auto da posta cun agid dal gudogn da la sparta da telecommunicaziun. Dapi il 1996 han tut las interpresas da traffic public d’offrir ordavant lur servetschs als empustaders (Confederaziun e chantuns). Las offertas èn liantas, uschia che l’interpresa da traffic po far ina sperdita u in gudogn.[4] Il 2014 ha Auto da posta gia scrit per la 16avla giada en successiun cifras nairas.
La Swisscom occupava il 2015 21 000 collavuraturs ed ha gì ina svieuta da 11,7 milliardas francs. La participaziun da la Confederaziun a l’interpresa munta a 51,0 %. Tar ils clients da la Swisscom tutgan tant persunas privatas sco er firmas. La paletta da servetschs cumpiglia la telefonia cun rait fixa e mobila, internet e televisiun digitala; a firmas vegn purschì il mantegniment e la gestiun da l’entira infrastructura dad IT.[5]
Annotaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]- ↑ Petra Krempien: Geschichte des Reisens und des Tourismus. Ein Überblick von den Anfängen bis zur Gegenwart. FBV-Medien-Verlag, Limburgerhof 2000.
- ↑ Klaus Beyrer: Des Reisebeschreibens ‹Kutsche›. Aufklärerisches Bewußtsein im Postreiseverkehr des 18. Jahrhunderts. En: Wolfgang Griep, Hans-Wolf Jäger (ed.): Reisen im 18. Jahrhundert. Winter, Heidelberg 1986.
- ↑ Communicaziun a las medias dals 10 da mars 2016.
- ↑ Cf. latiers cifra 3.3.2 da la Missiva davart la revisiun da la lescha da viafier; indemnisaziuns ed agids finanzials per il traffic regiunal dals 17 da november 1993.
- ↑ Survista tenor swisscom.ch, consultà ils 25 da settember 2016.
Litteratura
[modifitgar | modifitgar il code]- Jürg Abbühl, Walter Knobel (ed.): Gelb bewegt. Die Schweizer Post ab 1960. Ed. da la Posta svizra, Stämpfli, Berna 2011, ISBN 978-3-7272-1217-8.
- Arthur Wyss: Die Schweizer Post von ihren Anfängen bis zur Gegenwart. En: Archiv für deutsche Postgeschichte, ed. 2/1978, p. 102–137.
Colliaziuns
[modifitgar | modifitgar il code]
Commons: Istorgia da la posta svizra – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio