Animals

Sco animals vegnan designadas creatiras cun nuschegl da la cella (eucariots) che na gudognan lur energia per il metabolissem betg sco las plantas or da glisch dal sulegl, che basegnan oxigen per trair flad e che n’appartegnan betg als bulieus. Per gudagnar energia e materia sa nutreschan animals d’autras creatiras (eterotrofia). La gronda part dals animals èn abels da sa mover a moda activa e disponan d’organs sensitivs. La scienza dals animals è la zoologia; il mund dals animals vegn er numnà fauna, quel da las plantas flora. Ord vista da la taxonomia sa numna il reginavel dals animals Animalia (dal latin animus, ‹olma›, en il senn da creatiras ‹animadas›, biologic creatiras eterotrofas cun funcziuns da gnerva e da senns). Da l’entira massa da las creatiras che vivan sin terra (1,8·1015 kg) èn be 2 ‰ (3,5·1012 kg) animals.^[1]

‹Animals› n’è entaifer la sistematica biologica nagina unitad filogenetica. Per ordinari vegn designada entaifer la taxonomia cun ‹reginavel dals animals› la gruppa dals animals da bleras cellas (metazoa). Malgrà las grondas differenzas tranter vertebrats, insects, stailas da mar, medusas e tut ils auters animals da bleras cellas, furman quels tenor il stadi d’enconuschientscha odiern effectivamain ina gruppa sistematica unitara cun in perdavant communabel. Il term ‹metazoa› è oriundamain vegnì stgaffì sco cuntrast tar ils protozoa, ils animals d’ina cella. Sco ch’ins sa oz, furman quests ultims però nagina gruppa unitara entaifer l’evoluziun. Per exempel èn ils tscheglins parentads pli ferm cun las plantas (omaduas gruppas appartegnan als Diaphoretickes) che cun ils animals da bleras cellas.

Ord vista da la biologia sa tracti er tar l’uman d’in animal. En il diever da la lingua betg biologic, tranter auter er en il context giuridic, vegn però per ordinari manegià cun ‹animals› ils ‹animals cun excepziun da l’uman›.

Istorgia da la noziun e taxonomia

La noziun ‹animal› è gia vegnida stgaffida en l’antica e furma medemamain la basa da la taxonomia fundada da Carl von Linné sco er da la sistematica biologica. Fin en il 19avel tschientaner ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner vegniva be differenzià tranter animals (Animalia) e plantas (Plantae). En ovras popularas e d’introducziun è questa bipartiziun però anc sa mantegnida bundant pli ditg.

Sistematica dals animals

Parentella exteriura

Tenor analisa da lur sequenza ADN furman ils animals, ils bulieus ed intginas gruppas da parentella per gronda part monocellularas ina cuminanza da derivanza entaifer ils eucariots; quella vegn numnada Opisthokonta. Tratgs caracteristics dals Opisthokonta èn tranter auter: la cella dispona be d’ina flagella (sche quella n’è betg regredida secundarmain); quella cumpara adina senza Mastigonema e cun dus centriols. Spezias u stadis d’ina cella possedan mitochonders cun Cristae plattas. Ils Opisthokonta sa cumponan da duas gruppas sora. Ina da quellas, ils Nucletmycea, cumpiglia ils bulieus ed intginas gruppas parentadas (per gronda part d’ina cella). L’autra gruppa, ils Holozoa, cumpiglia ils animals ed intginas gruppas parentadas. Tar questas sa tracti da:

Ichthyosporea: parasits u simbiots sumegliants a bulieus ch’ins ha l’emprim cumprovà en diversas spezias da peschs ed en il fratemp er en diversas autras gruppas d’animals.
Filasterea: protozons d’ina cella cun pseudopodias fitg lungs, betg diromads, che vivan ubain libramain en l’aua da mar (Ministeria vibrans) u che furman endosimbionts d’animals (Capsasporidae).
Aphelidea: parasits d’ina cella che vivan sin algas e ch’èn segnads d’in ciclus da vita cumplex: cellas ameboidas penetreschan en la spora da l’alga ospitanta e sa stabiliseschan sin la surfatscha da la cella; tras divisiun da la cella vegnan alura producidas cellas da derasaziun.
Corallochytrium limacisporum, in monocellular che viva libramain en la mar e ch’è pir vegnì scuvert il 1987 en grips da curals tropics. Parents directs n èn fin uss enconuschents nagins.
(Choanomonada u Choanoflagellata)

En la gronda part da questas gruppas èn las furmas monocellularas segnadas d’appendixs da la cella (pseudopodia) lungs e senza diromaziun cun in skelet intern airi che consista da filaments d’actina, entant ch’ils auters ‹protists› (p.ex. ils Amoebozoa) furman pseudopodia lads e diromads. Ils filaments pudessan correspunder als appendixs (Mikrovilli) dal ‹cularin› dals flagellats a cularin. La gruppa ch’è parentada il pli stretg cun ils animals da bleras cellas furman precis ils flagellats a cularin (Choanoflagellata); quels disponan da blers tratgs cuminaivels cun ils Choanozyten da las spungias (Porifera), in tip da cella entaifer las chombras da turnigls.

Las relaziuns da parentella da las gruppas ch’èn fin uss vegnidas intercuridas a fund e che furman uschia la stretga parentella dals animals, pudessan vesair or sco suonda:

Opisthokonta
- Nucletmycea
- Holozoa
  - Ichthyosporea
  - ‹Filozoa›
    - Filasterea
    - Choanozoa/Apoikozoa
      - Choanomonada
      - Metazoa (animals da bleras cellas)

Co che las ulteriuras gruppas menziunadas fissan d’integrar en questa sistematica n’è per il mument betg cler, damai che retschertgas cumplessivas n’èn betg avant maun. Probablamain è però Corallochytrium limacisporum situà en ina posiziun basala en cumparaziun cun las autras gruppas.^[2]

Animals da bleras cellas

Caracteristicas dals Metazoa

Savens vegn Animalia duvrà sco sinonim per Metazoa. Ils Choanoflagellata d’ina u da paucas cellas na vegnan alura betg considerads sco animals per propi, mabain sco gruppa-sora dals Animalia.

Il term Metazoa cumpiglia tut las gruppas d’animals da bleras cellas. Fin oz èn enconuschentas radund 1,2 milliuns spezias ch’appartegnan a quest taxon. Ensemen cun las spezias che n’èn anc betg vegnidas descrittas vegn stimà ch’i sa tractia en tut da 10 fin 20 milliuns spezias. La gronda part da las spezias enconuschentas appartegnan als artropods (1 milliun u bundant 80 %); entaifer quels furman ils baus ed ils splerins ensemen radund la mesadad da las spezias. Artropods e molluscs, cun radund 100 000 spezias il segund grond tschep, enserran 90 % da tut las spezias recentas. Ils vertebrats cumpiglian radund 5 % da las spezias entaifer la fauna.^[3]

Sper il fatg ch’ils Metazoa sa cumponan da pliras cellas, furma la differenziaziun e spezialisaziun da lur cellas ina da las caracteristicas principalas. Uschia chattan ins gia tar las spungias differents tips da cellas che servan p.ex. a sa nutrir, a la respiraziun u a la construcziun dal skelet. Ulteriurs tratgs communabels dals Metazoa datti areguard il svilup da la cella d’ov fructifitgada ed il genom dals mitochonders.

Cura entaifer l’evoluziun ch’ils emprims Metazoa èn cumparids vegn discutà fin oz a moda cuntraversa.^[4] Quai è surtut d’attribuir al fatg che tut ils fossils dal precambrium – surtut quels dal temp avant l’ediacarium – èn grevs d’interpretar e che lur attribuziun è dispitada. En las stresas pli giuvnas da l’ediacarium, suenter il temp da glatsch da Gaskiers avant ca. 580 milliuns onns, sa chattan intgins fossils che vegnan attribuids als Metazoa. Ils pli vegls represchentants dals tscheps d’animals recents dals quals l’attribuziun è incontestads derivan però pir dal cambrium avant ca. 541 milliuns onns. En la fauna dal cambrium tempriv sco ch’ins la chatta en la regiun chinaisa Chengjiang (avant ca. 520 milliuns onns) èn gia represchentads quasi tut ils tscheps d’animals ch’han insumma il potenzial da daventar fossils. Il fatg che la fauna ‹moderna› cumpara relativamain andetg en gronda variaziun numn’ins l’explosiun cambrica.

Survista simplifitgada

Simplifitgond la cumplexitad dal reginavel dals animals ‹per il diever da mintgadi› vegn savens differenzià tranter ils invertebrats ed ils vertebrats. Tar ils invertebrats sa tracti d’ina gruppa informala che cumpiglia ils uschenumnads ‹animals inferiurs›. Ed ils vertebrats (Vertebrata) vegnan sutdividids – tenor la taxonomia tradiziunala – en las classas dals peschs, dals amfibis, dals reptils, dals utschels e dals mammals.

In proxim stgalim da differenziaziun furma l’enumeraziun da la fauna tenor tscheps. Ensemen cun ils Urochordata ed ils Cephalochordata – dus suttscheps che cumparan exclusivamain en l’aua – appartegnan ils vertebrats al tschep dals Chordata. Cumplettond il maletg cun ina part dals tscheps e da las classas dals ‹animals inferiurs› sa preschenta p.ex. il suandant maletg:

Tschep	Classa (suttschep)
Placozoa
Spungias	Demospongiae Hexactinellida Calcarea
Cnidaria	Anthozoa (anemonas marinas e curals) Cubozoa Hydrozoa Scyphozoa (medusas)
Anellids	Polychaeta Clitellata (t.a. verm da plievgia) Echiura
Molluscs	Conchiglias Cephalopoda (octopus e chalimars) Gastropoda (glimajas e lindornas) Polyplacophora
Artropods	Onychophora Arachnida (filiens, zeccas e chariels) Crustacea (crabs, giomberets, arlogns e.a.) Insects Millipes
Echinodermata	Stailas da mar Crinoidea (t.a. gilgias marinas) Erizuns da mar Cucumeras da mar Ophiuroidea
Chordata	Urochordata Cephalochordata Peschs cun rotlas Peschs cun restas Amfibis Reptils Utschels Mammals

Cun agiuntar intgins tscheps supplementars (t.a. verms plats) sa laschan las gruppas principalas dal reginavel dals animals, il dumber da lur spezias e lur spazi da viver visualisar sco suonda:

Tschep	Dumber da spezias	Per terra	En la mar	Aua dultscha	Vivan libramain	Vivan a moda parasitara
Spungias	10 800		gea	200–300	gea	gea
Cnidaria	16 000		gea	gea (paucs)	gea	> 1350 (Myxozoa)
Rotifera	2000		> 400	2000	gea
Platyhelminthes	29 500	gea	gea	1300	gea	> 40 000
Bryozoa	6000		gea	60–80	gea
Anellids	17 000	gea (en il terren)	gea	1750	gea	400
Molluscs	85 000	35 000	60 000	5000	gea	> 5600
Nematoida	25 000	gea (en il terren)	4000	2000	11 000	14 000
Artropods	1 257 000	1 000 000 (insects)	> 40 000 (Malac- ostraca)	94 000	gea	> 45 000
Echinodermata	7500		7500		gea
Chordata	65 000	23 000	13 000	18 000	gea	40

Sistematica cumplexa

Entaifer la sistematica cumplexa vegnan ils accents savens mess in pau auter, numnadamain cun focussar sin impurtants pass evolutivs e gruppar ensemen ils tscheps e las classas situadas avant resp. suenter il svilup respectiv. Da quai resultan per ordinari trais gruppas:

Ils Metazoa basals
Ils Protostomia
Ils Deuterostomia (magari cun ulteriura separaziun dals Chordata)^[5]

Metazoa basals

Metazoa
- Porifera (spungias)
  - Demospongiae
  - Calcarea
  - Hexactinellidae
- Placozoa
- Eumetazoa
  - Cnidaria
    - Anthozoa (anemonas marinas e curals)
    - Staurozoa
    - Cubozoa
    - Scyphozoa (medusas)
    - Hydrozoa
  - Ctenophora
  - Bilateria
    - Orthonectida
    - Rhombozoa
    - Xenacoelomorpha
    - Protostomia
    - Deuterostomia

Protostomia

Protostomia
- Chaetognatha
- Entoprocta
- Cycliophora
- Gnathostomulida
- Micrognathozoa
- Rotifera (rodettas)
- Acanthocephala
- Gastrotricha
- Platyhelminthes (verms plats)
  - Turbellaria
  - Cestoda (verms solitaris)
  - Monogenea
  - Trematoda
- Lophotrochozoa
  - Ectoprocta u Bryozoa
  - Nemertini
  - Annelida (anellids)
    - Clitellata (t.a. verm da plievgia)
    - Polychaeta
    - Sipuncula
    - Echiura
  - Mollusca
    - Aculifera
      - Polyplacophora
      - Aplacophora
    - Conchifera
      - Monoplacophora
      - Gastropoda (lindornas e glimajas)
      - Scaphopoda
      - Bivalvia (conchiglias)
      - Cephalopoda (octopus e chalimars)
  - Brachiozoa
    - Phoronida
    - Brachiopoda
- Ecdysozoa
  - Scalidophora
    - Priapulida
    - Loricifera
    - Kinorhyncha
  - Nematoida
    - Nematoda (fils-serp)
    - Nematomorpha
  - Panarthropoda
    - Tardigrada
    - Onychophora
    - Arthropoda
      - Crustacea
        Cephalocarida
        
        Remipedia
        
        Ostracoda
        
        Branchiopoda
        
        Malacostraca (giombers superiurs)
        
        Maxillopoda
      - Hexapoda
        Protura
        
        Diplura
        
        Collembola
        
        Insecta (insects)
      - Myriapoda (millipes)
        Chilopoda
        
        Symphyla
        
        Diplopoda
        
        Pauropoda
      - Chelicerata
        Pycnogonida
        
        Arachnida (filiens, incl. scorpiuns)
        
        Merostomata

Deuterostomia

Deuterostomia
- Ambulacraria
  - Hemichordata
    - Enteropneusta
    - Pterobranchia
  - Echinodermata
    - Pelmatozoa
      - Crinoidea (t.a. gilgias marinas)
    - Eleutherozoa
      - Asteroidea (stailas da mar)
      - Ophiuroidea
      - Echinoidea (erizuns da mar)
      - Holothuroidea
- Chordata
  - Cephalochordata, Acrania
  - Urochordata, Tunicata
    - Ascidiacea
    - Appendicularia u Larvacea
    - Thaliacea
  - Vertebrata, Craniota (vertebrats)
    - Cyclostomata
      - Myxini
      - Petromyzontida
    - Gnathostomata
      - Chondrichthiomorphi
        Chondrichthyes (peschs cun rotlas)
      - Osteichthyes (peschs cun restas)
        Actinopterygii
        
        Sarcopterygii
      - Tetrapoda
        Amphibia (amfibis)
        
        Amniota
        Sauropsida
        Reptilia (reptils)
        
        Aves (utschels)
        
        Mammalia (mammals)

Relaziuns filogeneticas tranter las spezias

Tradiziunalmain vegniva il reginavel dals animals sutdividì en tscheps (tranter 27 e 36). Oz desistan ils biologs per part da far ina stricta divisiun en bists sco gruppas principalas. Il sistem cladistic (dal grec vegl klados = rom) dal biolog Willi Hennig (1913–1976) represchenta la fauna en furma d’ina planta che sa sroma adina pli fitg. Questa visualisaziun na focusescha main sin il ‹resultat› apparent da l’evoluziun, vul dir sin il status actual, mabain tegna pli ferm quint dal svilup evolutiv e da las relaziuns da parentella tranter las singulas spezias, pia da la filogenesa. En ina tala visualisaziun sa musa era che spezias apparentamain ‹superiuras› pon esser pli veglias, entant che autras, apparentamain inferiuras, èn sa sviluppadas pli tard.

Posiziun giuridica

En la tradiziun dal dretg roman èn animals vegnids resguardads sur lung temp entaifer il dretg civil sco chaussas. Quai è per gronda part sa midà en il decurs dals onns 1980/90 (p.ex. en Svizra il 1993). La protecziun dals animals è fixada en Svizra dapi il 1973 en la Constituziun federala.

Annotaziuns

↑ W. Brefeld: Das Leben auf der Erde und seine Masse. 2009–2012, consultà ils 23 d’avrigl 2012.
↑ Cf. en general B.F. Lang, C. O’Kelly, T. Nerad, M.W. Gray, G. Burger: The Closest Unicellular Relatives of Animals. En: Current Biology, tom 12, 2002, p. 1773–1778.
↑ Wilfried Westheide, Reinhard Rieger (ed.): Spezielle Zoologie. Part 1: Einzeller und Wirbellose Tiere. 2. ed. Elsevier, Spektrum Akademischer Verlag, Minca 2007, p. 69.
↑ John A. Cunningham, Alexander G. Liu, Stefan Bengtson, Philip C.J. Donoghue (2017): The origin of animals: Can molecular clocks and the fossil record be reconciled? En: Bioessays 39 (1).
↑ Areguard la sistematica da la fauna cf. las ovras inditgadas en la glista da litteratura sco er: C.W. Dunn, A. Hejnol, D.Q. Matus, K. Pang, W.E. Browne, S.A. Smith, E. Seaver, G.W. Rouse, M. Obst, G.D. Edgecombe, M.V. Sørensen, S.H. Haddock, A. Schmidt-Rhaesa, A. Okusu, R.M. Kristensen, W.C. Wheeler, M.Q. Martindale, G. Giribet: Broad phylogenomic sampling improves resolution of the animal tree of life. En: Nature, tom 452, nr. 7188, 10 d’avrigl 2008, p. 745–749.

Litteratura

Hans Werner Ingensiep, Heike Baranzke: Das Tier. Reclam, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-15-020320-0.
Hynek Burda, Gero Hilken, Jan Zrzavý: Systematische Zoologie. UTB, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-8252-3119-4.
Wilfried Westheide, Reinhard Rieger (ed.): Spezielle Zoologie. Part 1: Einzeller und Wirbellose Tiere. 2. ed. Elsevier, Spektrum Akademischer Verlag, Minca 2007, ISBN 978-3-8274-1575-2.
Manuela Linnemann (ed.): Brüder – Bestien – Automaten: das Tier im abendländischen Denken. (= Tierrechte – Menschenpflichten, tom 3). Harald Fischer Verlag, Erlangen 2000, ISBN 3-89131-401-9.
Markus Wild: Tierphilosophie: zur Einführung. Junius, Hamburg 2008, ISBN 978-3-88506-651-4.

Colliaziuns

Commons: Animals – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

[1] W. Brefeld: Das Leben auf der Erde und seine Masse. 2009–2012, consultà ils 23 d’avrigl 2012.

[2] Cf. en general B.F. Lang, C. O’Kelly, T. Nerad, M.W. Gray, G. Burger: The Closest Unicellular Relatives of Animals. En: Current Biology, tom 12, 2002, p. 1773–1778.

[3] Wilfried Westheide, Reinhard Rieger (ed.): Spezielle Zoologie. Part 1: Einzeller und Wirbellose Tiere. 2. ed. Elsevier, Spektrum Akademischer Verlag, Minca 2007, p. 69.

[Cunningham-4] John A. Cunningham, Alexander G. Liu, Stefan Bengtson, Philip C.J. Donoghue (2017): The origin of animals: Can molecular clocks and the fossil record be reconciled? En: Bioessays 39 (1).

[5] Areguard la sistematica da la fauna cf. las ovras inditgadas en la glista da litteratura sco er: C.W. Dunn, A. Hejnol, D.Q. Matus, K. Pang, W.E. Browne, S.A. Smith, E. Seaver, G.W. Rouse, M. Obst, G.D. Edgecombe, M.V. Sørensen, S.H. Haddock, A. Schmidt-Rhaesa, A. Okusu, R.M. Kristensen, W.C. Wheeler, M.Q. Martindale, G. Giribet: Broad phylogenomic sampling improves resolution of the animal tree of life. En: Nature, tom 452, nr. 7188, 10 d’avrigl 2008, p. 745–749.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]