Tais

Tais (europeic)
Tais europeic (Meles meles)
Classificaziun
Superfamiglia	Carnoidea
Famiglia	Mustailids
Sutfamiglia	Tais
Gener	Meles
Spezia	Tais europeic
Num scientific
Meles meles (Linnaeus, 1758)

Il tais europeic (Meles meles), en la lingua da mintgadi er be tais, è in animal da rapina dal gener Meles. Il territori da derasaziun dal tais europeic cumpiglia l’entira Europa e tanscha sur quella ora vers ost fin a la Volga, al Caucasus ed en l’Afganistan. Autras spezias da tais ch’èn derasadas en diversas parts da l’Asia vegnivan pli baud consideradas sco sutspezias, ma han da nov il status d’atgnas spezias. Il tais viva per ordinari en cuntradas collinusas cun guaud e bostgaglia; là construescha el ses vast sistem da taunas (surtut sin terren spundiv). Il tais enconuscha in fitg vast spectrum da vivonda, il qual consista – tut tenor stagiun – surtut da cumparts animalicas u vegetalas. Ina plazza prominenta entaifer l’alimentaziun dal tais occupan ils verms da plievgia; daspera vegnan er mangiads insects, mammals pitschens, fritgs dal funs e coclas.

Descripziun

Toppa

Passida

Chavazza

Tar il tais sa tracti d’in mustailid cumpact e bratg cun in chau graschel, in gnif en furma da tromba e fermas toppas da chavar. La lunghezza dal corp e dal chau mesira 64 fin 88 cm, la lunghezza da la cua 11 fin 18 cm. Il pais munta en media a 7 fin 14 kg, darar fin 17 kg. Las femellas èn en media pli pitschnas e pli levas. Uschiglio sa differenzieschan las schlattas be pauc: Ils mastgels èn per ordinari pli grevs, bajegiads in pau pli robust ed han ina chavazza pli lada e pli radunda en la part superiura. En il profil cumpara il gnif in pau pli mut, il chau en general pli curt ed il culiez pli gross. Ultra da quai è la cua savens pli satiglia e segnada d’ina cumpart da chavels alvs pli auta. La femella è pli fina, ses chau è da furma pli graschla e pli platta en la part sura.

Caracteristic per il tais è surtut la coluraziun nair-alva dal chau. Survart, inclusiv ils lefs ed il mintun, è quel surtut alv. Dals anguls da la bucca sa tiran però, l’emprim vers ensi e silsuenter dad omaduas varts per lung dal gnif, sdrimas nairas che sa schlargian sur ils egls e las ureglias (las qualas han in ur alv) fin en la tatona; là daventan ellas pli cleras e cuntinueschan en il grisch argientà da la part sura e da las varts. Questas ultimas pon er esser da colur melnenta. Ils singuls chavels da la vart sura èn clers e be colurads en la part giudim. Las zaidlas cuntanschan per part ina lunghezza da 11, da las varts da fin a 12 cm. L’entira vart sut inclusiv il culiez èn brin nairs cun in tun spezialmain brin sin il venter. Sin quel ed en la regiun da las eglias creschan per part be fitg paucs chavels, uschia che la pel niva dat tras. Tais giuvens (fin la vegliadetgna dad in onn) mussan en la coluraziun ils pli gronds cuntrasts; tais pli vegls daventan pli e pli clers.

Ils egls èn vaira pitschens e mussan in’iris brin stgira e pupillas radundas. Il nas en furma da tromba tanscha almain 1,5 cm sur il lef sut ora. Las toppas davant – ch’èn duas giadas uschè lungas sco las toppas davos – portan lungas griflas ch’èn drizzadas vers engiu e ch’èn bain adattadas per chavar. Il tais na va betg dal tuttafatg sin las plantas-pe: cun passar tutgan be las ballas da la detta e dal maun il funs, entant che las ballas da la chanvella restan en l’aria – analog als animals che van sin la detta-pe. La chavazza dal tais ha ina lunghezza da fin a 154 mm; ella è bratga e greva e munida cun in crest da la verscha da fin a 16 mm autezza. Ils dents da stgarpar èn pauc conturads; la dentadira è surtut endrizzada per far moviments tagliants e smardegliants. La furmla da dents sa cloma I 3/3 – C 1/1 – P 4/4 M 1/2. Divergenzas dal dumber usità da 38 dents na furman però nagina raritad, damai ch’ils emprims premolars n’èn savens betg avant maun.

Sco tut ils mustailids ha er il tais duas glondas analas ed ultra da quai tranter la ragisch da la cua e l’anus ina glonda subcaudala. Cun il secret che vegn furmà qua vegnan marcads ils cunfins dal territori, materialias en vischinanza da la tauna sco er auters members da la medema spezia. Probablamain vegnan transmessas uschia infurmaziuns davart l’appartegnientscha a la gruppa dals singuls animals. Las femellas possedan per ordinari traia pèra tettels, pli darar er pli paucs u pli blers.

Tegnids en fermanza pon tais cuntanscher ina vegliadetgna da fin 15 onns.

Derasaziun

Territori da derasaziun

Il territori da derasaziun dal tais europeic tanscha da las Inslas Britannicas e la Peninsla Iberica vers ost fin a la Volga e l’avantterren dal Caucasus. Las populaziuns da tais ch’èn da chasa en il sid da l’avantterren dal Caucasus ed en l’Asia Centrala vegnan attribuidas oz al tais transcaucasian (M. canescens). Largias en la derasaziun datti en l’Europa sin intginas inslas britannicas settentriunalas, sin las inslas da la Frislanda dal Vest, en la Frandra ed en la Planira dal Po taliana. Il cunfin settentriunal da l’areal da derasaziun tanscha en l’Europa dal Nord al vest da la Mar da l’Ost fin ca. 65°N ed en l’ost da quella per part fin 66°N. Qua ha ultra da quai probablamain gì lieu in’ulteriura extensiun territoriala vers nord. En il sid è il tais derasà fin en la regiun da la Mar Mediterrana. Sin las inslas mediterranas manca el, cun excepziun da las Balearas, Creta e Rhodos.

Sistematica

Fin la fin dals onns 1990 vegniva il tais resguardà sco suletta spezia recenta dal gener Meles. Examinaziuns morfologicas e geneticas pli novas han però mussà che las quatter sutspezias da fin qua meritan da vegnir resguardadas mintgina sco atgna spezia. La spezia oriunda è oramai vegnida dividida en il tais europeic (Meles meles), il tais asiatic (Meles leucurus), il tais transcaucasian (Meles canescens) ed il tais giapunais (Meles anakuma).

Variaziun geografica

Sa basond sin la grondezza totala, las dimensiuns da la chavazza e las mesiras e furmaziuns dals molars e da l’oss dal penis (baculum) vegnan differenziadas numerusas sutspezias, da las qualas èn renconuschidas oz quatter. In ulteriur segn caracteristic per distinguer quellas ina da l’autra furma la coluraziun da la vart sura (ch’è pli brinenta tar intginas sutspezias) e da las varts (ch’è tar intginas populaziuns fitg melnenta). La furma orientala M. m. Heptneri è situada areguard divers segns caracteristics tranter il tais europeic ed il tais asiatic.

• M. m. meles (Linnaeus, 1758) – Europa fin a la Volga e l’Ural, cun excepziun da la Peninsla Iberica, da Rhodos e Creta

• M. m. heptneri Ognev, 1931 – Caucasus dal Nord, Calmuchias, Delta da la Volga

• M. m. marianensis Graëlls, 1897 – Peninsla Iberica; eventualmain appartegnan er ils tais da la costa mediterrana en la Frantscha dal Sid a questa furma

• M. m. milleri Baryshnikov, Puzachenko & Abramov 2003 – Norvegia dal Sidvest

Spazi da viver

Exemplar fotografà en in parc d’animals

Il tais viva per ordinari en cuntradas collinusas e structuradas ritgamain che disponan da guauds, bostgaglia e saivs vivas. Preferids vegnan surtut guauds da feglia cun ina stresa da chagliom fitg spessa. Percunter evitescha il tais quasi dal tuttafatg gronds territoris da guaud serrads, guauds che sa cumponan exclusivamain da coniferas, regiuns da dunas e territoris da palids extendids. En vischinanza d’abitadis sa trategna il tais be darar. Las taunas vegnan savens construidas en habitats da guaud e sin terren spundiv ch’è per ordinari orientà vers sid u vest. En tschertga da vivonda van ils tais savens sin surfatschas avertas, en spezial sin terren agricul. Quel po cumpigliar in territori da plirs tschients meters enturn la tauna.

Il cunfin superiur da la derasaziun tenor autezza munta a ca. 1200–1700 m; pli darar cumpara la spezia er fin en autezzas da 2000 m (en las Alps) resp. da 2500 m (en il Caucasus). Qua fruntan ins però darar sin taunas; igl èn quai per gronda part cumprovas d’animals singuls.

Nutriment

Cuntrari als ulteriurs mustailids na sa tracti tar il tais betg d’in carnivor exprimì; per part fa el bunamain exclusivamain diever da la purschida stagiunala da vivonda vegetala. Il nutriment principal furman però verms da plievgia (la primavaira fin a 50% da l’ingestiun). La stad e l’atun, cura che la cumpart dals verms da plievgia che sa trategnan a la surfatscha sa reducescha, vegnan tschertgadas er autras funtaunas da nutriment.

L’ulteriur spectrum da nutriment è però fitg vast. Sper verms da plievgia sa cumpona la vivonda animalica surtut d’insects (t.a. insects cun alas transparentas, larvas da buccarias e da baus da grascha, tgirallas da la notg e baus curriders). Ulteriurs invertebrads sco glimajas giogan percunter ina rolla subordinada. Tar ils mammals pitschens èn surtut represchentadas las mieurs-sfuigna; main savens tutgan er misarogns, talpas e giuvens cunigls selvadis tar la preda. Sche tais fruntan sin erizuns, èn els abels da tschiffar e magliar quels cun chatschar il gnif en la pitschna largia che sa chatta sin la vart dal venter d’in erizun rudlà ensemen. Perquai vala il tais, sper il piv, sco il pli grond inimi da preda da l’erizun. Mammals pli gronds maglia il tais sin il pli en furma da capiergnas. Il medem vala per utschels, dals quals vegnan percunter er tschiffads pulschains ed ovs. Amfibis, reptils e peschs furman plitost predas casualas; i dat però regiuns nua che lur cumpart po crescher considerablamain.

Il nutriment vegetal è surtut d’impurtanza la stad e l’atun. Qua vegn tratg a niz la purschida stagiunala che sa cumpona da granezza, tirc e da tuttas sorts fritgs dal funs sco puma, coclas, semenzas, ragischs e bulbas. Surtut en plantaschas da tirc pon tais chaschunar donns da selvaschina. Onns da sem vegnan er glondas tratgas a niz intensivamain sco nutriment.

Cumportament

Entrada d’ina tauna da tais

En il terren dal guaud chava il tais per sai ina tauna, la quala è per ordinari pli gronda che tar la vulp. Taunas da tais pon esser blers decennis veglias e cuntanscher enormas dimensiuns cun pliras etaschas. Tais chavan gugent fitg profund. En ina profunditad da ca. 5 meters sa chatta il gnieu, il qual è collià cun la surfatscha sur numerus tunnels. Quests tunnels servan a manar natiers aria e sco entrada e sortida. Cuntrari a la vulp pulstrescha il tais ses gnieu cun feglia setga, mistgel u felesch.

Ina tauna da tais po vegnir duvrada sur decennis, probablamain schizunt sur tschientaners. Mintga generaziun la schlargia vinavant ed agiunta ulteriuras chombras d’abitar. Ina tauna da tais en l’Engalterra ch’ins ha examinà pli da rudent cumpigliava 50 chombras e 178 entradas; tut en tut era quest cumplex collià cun tunnels d’ina lunghezza da 879 meters.

Da differenziar ina tauna da tais d’ina tauna da vulps è relativamain simpel, damai ch’i sa chattan en la vischinanza da taunas da tais regularmain uschenumnadas tualettas da tais. Il tais depona numnadamain ses excrements en pitschnas foras en la terra ch’el chava per quest intent. Tipicas èn er las chavas che sa furman davant las entradas e sortidas che vegnan duvradas savens. Betg darar vegnan taunas però er abitadas communablamain da vulp e tais.

Ils tais èn activs da notg. En regiuns pli fraidas fan els ina sien d’enviern; tut tenor la situaziun da l’aura po quella durar, cun interrupziuns, d’intgins dis fin a plirs mais.

Multiplicaziun

Avischinaziun artistica a la vita zuppada dals tais

Per ordinari cuntanschan las femellas la madirezza sexuala cun dus onns; purtanzas gia cun in onn èn stgarsas. Las ratas da purtanza e la grondezza dal letg èn pli gronds tar animals d’in e dus onns che tar femellas pli veglias. Ils mastgels cuntanschan la madirezza sexuala en ina vegliadetgna da ca. 13 fin 18 mais.

Entaifer ina populaziun po ina femella sa paregliar en il medem ciclus cun plirs mastgels, ma er pliras giadas cun il medem mastgel. Magari bandunan ils mastgels l’atgna populaziun per sa copular cun femellas d’autras populaziuns. Copulaziuns sa laschan observar durant l’entir onn; il pli stedi ed il pli ditg han quellas però lieu tranter il favrer ed il matg – pia durant il temp suenter la naschientscha dals giuvens. Avant la paregliaziun sa laschan per part distinguer divers rituals (sa far udir, auzar la cua e marcar in l’auter cun las glondas analas). La copulaziun sezza po durar da paucas minutas fin in’ura. Per ordinari ha quella apparentamain lieu ordaifer la tauna.

Sco tar intgins auters mustailids enconuscha il tais in temp da purtanza prolungà, il qual è d’attribuir ad ina nidaziun retardada. Pervi da quai chattan ins en la litteratura per part indicaziuns divergentas areguard ils temps da paregliaziun ed il temp da purtanza. Ina giada che la cella d’ov è vegnida fructifitgada, sa sviluppa l’emprim be ina blastocista. Abstrahà d’ina pitschna creschientscha parziala ruaussa quella alura fin l’enviern. En questa fasa avant la purtanza per propi han er lieu vinavant ovulaziuns e copulaziuns. Ulteriuras blastocistas sa furman però be darar. Pir tranter l’entschatta december e mez schaner s’igniva la cella d’ov en la mucosa da la madra e sa sviluppa a moda regulara. A partir da quel mument dura il temp da purtanza 45 dis, uschia che la gronda part dals animals giuvens nascha tranter la fin da l’enviern e la fin da la primavaira. Il termin variescha tenor criteris geografics e per part er tenor autezza; en l’Europa Centrala nascha la gronda part dals pitschens l’entschatta mars.

In letg sa cumpona da fin a tschintg, per ordinari però da dus u trais pitschens. Tar la naschientscha han quels ina lunghezza da 120 fin 180 mm e paisan tranter 90 e 110 g. Els portan in pail alvent ed èn tschorvs. Gia suenter in’emna cumenza il pail a sviluppar la tipica coluraziun nair-alva da la spezia. Ils egls s’avran suenter quatter fin tschintg emnas. En la vegliadetgna da sis fin set emnas sa movan ils giuvens libramain en ils tunnels da la tauna, bandunan quella però pir suenter nov u diesch emnas. Ils pitschens vegnan tettads almain dudesch emnas; en cas d’ina purschida da nutriment restrenschida po il temp da laschar tettar er durar fin la stad. Il pais e la grondezza s’augmentan cuntinuadamain fin il december. Entaifer nov fin diesch mais cuntanschan ils giuvens il pais da stad d’animals creschids (però betg anc lur pais d’enviern). A partir dal schaner sa reducescha alura il pais, perquai ch’ils giuvens vivan da las reservas da grass.

Fin la vegliadetgna da ca. dus onns restan ils giuvens en lur populaziun oriunda, alura cumenzan els ad ir davent. Quai succeda pli savens tar femellas che tar mastgels. Intgins animals restan er permanentamain tar lur famiglia oriunda.

Uman e tais

Vasch d’apoteca per conservar grass da tais (19avel tschientaner)

Pli baud era il tais en blers reguards da gronda muntada per l’uman. Dal temp medieval e temp modern tempriv era grass da tais fitg derasà sco med cunter reumatissem. Chavels da tais vegnivan duvrads per barschuns e vegnan per part anc duvrads oz per barschuns da far la barba da qualitad. Penels da chavels da tais vegnan er duvrads da picturs. Per part purtavan e portan chatschaders in puschel da chavels da tais sco decoraziun dal chapè.

Fin viaden ils onns 1970 èsi stà usità da manar gas en taunas da vulps, quai ch’ha er decimà massivamain ils effectivs da tais. En il fratemp èn quels puspè sa stabilids e pon per part puspè vegnir sajettads en rom da la chatscha auta, bassa e da guetta resp. cun traplas. Damai ch’il tais è fitg attent ed activ da notg reusseschi be darar d’al sajettar; perquai è surtut impurtanta la chatscha cun traplas.

En tschertas regiuns, surtut sin las Inslas Britannicas, furman ils tais in problem sco transmetturs da la tuberculosa bovina. Damai che programs da decimar l’effectiv tras la chatscha fruntan sin il protest da vart da protecturs d’animals, vegn empruvà da schliar il problem cun agid da vaccinaziuns.

Litteratura

• Ilse Haseder, Gerhard Stinglwagner: Knaurs Grosses Jagdlexikon, Augsburg 2000, ISBN 3-8289-1579-5.
• P. Lüps, A.I. Wandeler: Meles meles (Linnaeus, 1758) – Dachs. En: Michael Stubbe, Franz Krapp (ed.): Handbuch der Säugetiere Europas, Raubsäuger (Teil 2). Aula Verlag, Wiesbaden 1993, ISBN 978-3-89104-029-4, p. 856–906.
• Dieter Mehlhardt: Der Dachs. Lebensbild eines heimischen Wildsäugetiers. Naturkundliche Korrespondenz, Berlin-Kleinmachnow 1947.
• Earnest G. Neal: The Natural History of Badgers. Croom Helm Ltd., Londra/Sidney 1986, ISBN 0-7099-1831-3.
• Don E. Wilson, Russell A. Mittermeier (ed.): Handbook of the Mammals of the World. Volume 1: Carnivores. Lynx Edicions, 2009, ISBN 978-84-96553-49-1.

Colliaziuns

 Commons: Tais europeic – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Tais europeic – rimnada da datas cun fastizs d’animals