Laax

Vischnanca politica
Laax

Laax
Vopna
Administraziun
Stadi	Svizra
Chantun	Grischun
Regiun	Surselva
Territori


Autezza	1016 m s.m.
Surfatscha	31,71 km²
Populaziun	1990 abitants (31 da december 2021)
Spessezza	47 ab./km²
Autras infurmaziuns
Numer postal	7031
Preselecziun	081
Numer UST	3575
Internet
Pagina-web uffiziala
Lexicon istoric retic

Laax (per rumantsch er Lags) è ina vischnanca politica en il chantun Grischun. Ella è situada en il circul Foppa dal district Surselva. Dapi l’erecziun da las telefericas dal Crap Sogn Gion ils onns 1960–70 è la vischnanca segnada d’in grond boom turistic.

Geografia

Laax sa chatta sin 1050 meters sur mar. La vischnanca è situada sin ina pitschna terrassa sur l’Ual da Mulin sin la spunda nord da la Val dal Rain Anteriur. Il num rumantsch Lags sa referescha als quatter lais da Laax: Lag Grond, Lag digl Oberst, Lag Tiert e Lag Isla.

Tar la vischnanca da Laax tutgan las fracziuns Cons, Salums, Murschetg, Uletsch e Staderas. Sin il territori da Laax sa chattan las muntognas Piz Vorab, Vorab pign e Piz Grisch sco er ina part dal glatscher dal Vorab. La chavorgia impressiunanta da la Val da Mulin sbucca en la Ruinaulta. Sur la fracziun Murschetg sa chatta l’Uaul Taviarna, enconuschent per sia populaziun da cots da taus.

Laax cunfinescha en l’ost cun Flem, en il vest cun Falera, en il sid cun Sagogn ed en il nord cun il chantun Glaruna. La surfatscha totala da la vischnanca munta a 3167 ha; da quai èn 1900 ha terren d’agricultura, ca. 750 ha terren nunproductiv e ca. 600 ha guaud.

Istorgia

Craps-scalutta a Crap Fraissen mussan ch’ils emprims umans èn gia stads preschents en la regiun durant l’epoca preistorica. In abitadi per propi hai dentant pir da a Laax en il temp autmedieval. Quel è vegnì fundà da purs libers da lingua rumantscha tras runcadas fatgas sin pastgira ch’appartegneva a Sagogn. Pli vegls che quest abitadi eran ils edifizis situads a Lavanuz (davos Murschetg) che vegnan menziunads l’onn 765 en il Testament da Tello. A quels appartegnevan champs cultivads e prads sauads. Enturn il 1300 furmava Laax in center dal signuradi da Laax e da la communitad dals Libers da sur il guaud da Flem. I n’è dentant betg enconuschent, schebain tut ils abitants dal lieu han appartegnì a questa communitad.

Sin plaun ecclesiastic ha Laax fatg part fin il 1525 da la pravenda da Sagogn, dapi il 1309 sco chaplania autonoma. Ils patruns-baselgia s. Otmar e s. Gagl cumprovan l’origin tardiv da l’abitadi. Enturn il 1500 èn vegnidas construidas trais chapluttas: quella da s. Giacun a la via veglia per Sagogn, quella da s. Bistgaun a la via veglia per Glion e quella da s. Clau a la via per Flem.

Il process da separaziun da la vischnanca da Laax da las alps e dad auters bains alpesters da la cuminanza economica cun Sagogn, inizià en il 15avel tschientaner, è vegnì concludì pir en il 19avel tschientaner. Ina versiun tudestga dals statuts communals datescha dal 1645, in’autra en lingua rumantscha dal 19avel tschientaner.

Tranter il 1654 ed il 1732 han gì lieu plirs process da strias. Las famiglias dominantas a Laax en il 16–19avel tschientaner èn stadas ils Jochbergs, Montaltas, Corays e Toggenburgs residents en chasas patrizianas, per exempel en la Casa Liunga (1609).

En il 19avel tschientaner èn vegnids fundads divers manaschis artisanals: in mulin ed ina resgia a l’Ual da Mulin, ina cuntscharia e duas tenscharias a la riva dal Lag Grond (ina pressa da taila è conservada en il Museum retic a Cuira). En pli ina fravgia en vischnanca sco era chavas e furns da chaltschina (Caltgeras, menziunà il 1550) en ils conturns.

Svilup turistic

Il svilup da Laax ad in lieu da cura climatic ha cumenzà a la fin dal 19avel tschientaner cun l’avertura da l’emprim hotel, il Seehof (1880, cun stabiliment da bogn) e d’in edifizi per colonias da vacanzas.

Il grond boom turistic ha inizià en ils onns 1960–70: las telefericas dal Crap Sogn Gion (oz Weisse Arena Bergbahnen AG) èn vegnidas amplifitgadas successivamain, e las muntognas da Nagiens e dal glatscher dal Vorab avertas sco territoris da skis (da stad). Ultra da quai han ins promovì in’activitad intensiva en il sectur da construcziun (hotels, chasas d’appartaments, parahotellaria) ch’ha schendrà entirs quartiers da vacanzas a Cons, Marcau, Uletsch e Murschetg.

Quest svilup ha effectuà in ferm chal dal sectur primar (il 2000 existivan mo anc sis manaschis purils a Laax), in augment excessiv dals pretschs da terren ed immissiuns considerablas tras il traffic motorisà. Las entradas da taglias han pussibilità da sbassar il pe da taglia ad actualmain 68 %.

Il 2005 lavuravan radund 86 % da la populaziun cun activitad da gudogn a Laax en il sectur terziar. Ils letgs da giasts èn s’augmentads da l’onn 1900 enfin l’onn 2006 da 210 sin sur 9500, repartids sin 15 hotels. Daspera furman 11 restaurants ed enturn 20 firmas la basa economica da Laax.

Controversa enturn in nov center d’asil en il Hotel Rustico

En connex cun in nov center d’asil ch’il Chantun prevesa d’avrir gia il fanadur 2013 è la vischnanca da Laax stada preschenta en la pressa naziunala. Las emprovas d’impedir il center d’asil cun sustegnair investiturs indigens che vulan cumprar il Hotel Rustico ch’è previs sco nov center per ils asilants n’èn per il cusseglier guvernativ Christian Rathgeb betg fitg empernaivlas. Ord tema ch’il cas da Laax pudess constituir in cas da precedenza restan las autoritads diras. Per Laax muntass il nov center d’asil ina considerabla intervenziun en sia infrastructura turistica ed ella perdess qua tras radund 60 letgs chauds.

Populaziun

La vischnanca da Laax dumbra actualmain 1346 abitantas ed abitants (situaziun dal 2010). La cumpart da la populaziun da lingua rumantscha è sa sbassada da 91 % l’onn 1941 a 51 % l’onn 1980 respectivamain a 40,1 % l’onn 2000 (lingua principala). La scola cumpiglia la scoletta, sis classas primaras ed il stgalim superiur cun ensemen varga 100 uffants.

A Laax existan las suandantas uniuns:

Uniuns culturalas: Chor mischedau Laax; Chor Viril Laax; Cumpignia da teater Laax; Gruppa da costums Flem-Laax.
Uniuns da sport: Club da ballapei Laax; Club da ballareit Laax; Club da skis e snowboard Crap Sogn Gion; Club da tennis Larnags; Uniun da tir Laax-Falera.
Ulteriuras uniuns: Secziun locala da catschadurs Vorab; Uniun da commerci e mistregn Arena dallas Alps; Uniun samaritana Laax; Uniun da dunnas; Uniun da giuventetgna Laax.

La Fundaziun Pro Laax, constituida il 1974, promova la creaziun artistica, las tradiziuns, il sport e surtut era il rumantsch. Il Museum ed arcun da tradiziun a Laax exista dapi l’onn 1980 (dapi 1999 en furma amplifitgada).