Yura

Yura icha Mallki (latin simipi: Planta - (regnum) Plantae, grigu simipi: Φυτόν - Φυτά) nisqaqa llapan imapas allpamanta wiñaq kawsaqmi, inti wayllay nisqata ruraq. Yuraqa saphiyuq, chillkiyuq, raphiyuqmi. Chillkip ñawch'inpitaq icha raphip lluk'inkunapiqa yurap mukmunkunam.

Ima hinam kawsanku

Kay hinataq yurakunaqa wiñankum: Mallkikunaqa sach'akunapas lliwmanta aswan hatunmi. Qurakunataq aswan pisim. Wiñayninkamaqa kay hinam kamanchik:

• Huklla wata qura: q'irunnaq yura, huklla wata kawsaq
• Sinchi qura: allpa ukhullapi q'iruyuq yura, aswan wata kawsaq
• Thansa: Q'irusapa, ichaqa uchuylla yura, mana ch'ulla kurkuyuq, achka k'allma hinayuq
• Sach'a: Q'irusapa, hatun yura, ch'ulla kurkuyuq, k'allmakunayuq

Tukuy yurakunaqa q'umir raphinkunapi intip achkiyninpi misk'ita ruranku. Kawsanapaqqa intip achkiyninta, wanuta, yakutapas mat'ipayanku. Saphinkunawan yakuta wanutapas ch'unqamunku.

Tuktuyuq, murukunata ruraq yurakunataqa muruyuq icha tuktuyuq ninchik. Hukkunataq, tuktunnaq yurakunaqa, pisillam (ahinataq laqu icha qucha yuyu).

Yurakunap kawsaykuqninkunap pirqankunaqa silulusayuqmi.

Inti wayllay

Yurakunap raphinpi kawsaykuqkunapiqa kawsaykuq inti wayllaq (kloroplastu) nisqakunam. Chay raphi q'umirniyuq (klorophila nisqayuq) inti wayllaqkunawan, inti wayllay nisqata ruraspa yaku iñuwakunata ch'iqtaspa muksichaqtam kachaykunku. Chimlasayta wayra pachamanta hurquykuspa uwas misk'itam ruraykunku. Yurap rurasqan muksichaqtam ñuqanchik runakunataq kawsananchikpaq mat'ipayanchik. Mana yurakuna kaptin, manam wayra pachapi muksichaq kanmanchu. Chayraykum ancha-anchatam kawsaq pachapi yurakunatam, sach'a-sach'akunatam mat'ipayanchik. Tukuy uywakuna, runakunapas muksichaq wapsita hurquykuspa chimlasayta qarquykuspa samanku, hinallataqmi yurakunapas mana inti wayllachkaspan.

Yurakunap mitan kamay raki huñukuna

Yurakuna

• Paqu laqukuna (Phaeophyta) (manam kaqlla ayllu huñupichu)
• Puka laqukuna (Rhodophyta)
• Q'umir yurakuna (Chlorophyta)
  • Q'umir laqukuna (Chlorophyceae)
  • Rumi millmakuna (Bryophyta)
  • Tuktunnaq sirk'ayuqkuna (Pteridophyta)
    • Raki-rakikuna (Pteridopsida)
    • Muqu-muqukuna (Equisetophyta)
    • Hiki p'anqa yurakuna (Lycopodiophyta)
    • Psilotopsida
  • Muruyuqkuna (Spermatophyta)
    • Llat'an muruyuqkuna (Gymnospermae)
      • Akwayuqkuna (Coniferae)
      • Sikas yurakuna (Cycadophyta)
      • Yinku yurakuna (Ginkgophyta)
    • Qatasqa muruyuqkuna (Angiospermae)
      • Iskay phutuy raphiyuqkuna (Dicotyledoneae)
        • Ch'ulla khata sisayuqkuna (Magnoliopsida)
        • Kimsa khata sisayuqkuna (Rosopsida)
      • Ch'ulla phutuy raphiyuqkuna (Monocotyledoneae / Liliopsida)

Mikhuna chakra yurakuna

Chakranchikkunapi miraspa tarpusqa sach'akunataqa mallkikunam ninchik.

Lliwmanta aswan tarpusqanchik chakra yurakunaqa sarawan papam.

Kaypi huk chakra yurakunam:

• Sara
• Papa
• Uqa
• Uchu
• Añu
• Achira
• Kinwa (kiwna)
• Qañiwa
• Lakawiti
• Achuqcha

Hampina chakra yurakuna

• Macha-macha
• Supay arqhu
• Qhamatu
• Ch'apu-ch'apu
• Warwasku

Q'apachanakuna

• Payqu
• Ruqutu
• Wakatay
• Achiwiti
• Chikchipa
• Muña

Mallkikuna

• Paqay
• Tintin
• Kachan
• Luqma (ruqma)
• Achupalla
• Usuma
• Tunas
• Sawku
• Awaymantu

Hampina qurakuna

• Achanqaray
• Allqu kichka
• Maych'a
• Muña
• Asnaq qura
• Q'itu-q'itu
• Pinku-pinku
• Pilli-pilli
• P'uru-p'uru
• P'irka icha Sillkiwa (Bidens siegesbeckia)
• Kisa
• Raki-raki
• Sullu-sullu
• Qhamatu
• Tara
• Sutuma
• Yawar ch'unqa qura
• Panti

Sumaq t'ikakuna

• Qantu
• Ñukch'u
• Chinchirkuma
• Sawsi
• Pisunay

Rikchakuna

• 
  Borassus flabellifer
• 
  The fruits of Palmyra Palm tree, Borassus flabellifer (locally called Thaati Munjelu) sold in a market at Guntur, India.
• 
  Turmeric rhizome
• 
  Sweet potato, Ipomoea batatas, Maui Nui Botanical Garden
• 
  Pandanus amaryllifolius
• 
  California Papaya
• 
  Carica papaya, cultivar 'Sunset'
• 
  Cymbopogon citratus, lemon grass, oil grass
• 
  Pachyrhizus erosus bulb-root. Situgede, Bogor, West Java, Indonesia.
• 
  Fuji (apple)
• 
  Sprouting shoots of Sauropus androgynus
• 
  Cocos nucifera