محمد

محمد
منصب	اللہ دے آخری رسول
اسم مبارک	محمد بن عبداللہ
کنیت	ابوالقاسم
ولادت	17 ربیع الاول، سال عام الفیل/570عیسوی۔
مولد	مکہ
رحلت	28 صفر، 11ھ/632عیسوی۔
مدفن	مدینہ
سکونت	مکہ، مدینہ
القاب	امین، رسول اللہ، مصطفی، حبیب اللہ، صفی اللہ، نعمۃ اللہ، خیرة خلق اللہ، سید المرسلین، خاتم النبیین، رحمۃ للعالمین، نبی امّی
والد ماجد	عبداللہ
والدہ ماجدہ	آمنہ
ازواج	خدیجہ، سوده، عایشہ، حفصہ، زینب بنت خزیمہ، ام حبیبہ، ام سلمہ، زینب بنت جحش، جویریہ، صفیہ، میمونہ۔
اولاد	فاطمہؑ، قاسم، زینب، رقیہ، ام کلثوم، عبداللہ، ابراہیم۔
عمر مبارک	63 سال

محمد بن عبد اللہ بن عبد المطّلب بن ہاشم (عام الفیل–11ھ) اللہ دے آخری نبی، پیغمبر اسلام تے اولو العزم انبیاء وچو‏ں نيں۔ آپ دا اہ‏م ترین معجزہ قرآن ا‏‏ے۔ آپ یکتا پرستی دے منادی تے اخلاق دے داعی نيں۔

محمد پیغمبر اسلام تے اللّہ دے نبی نیں۔ محمد مکہ وچ ۵۷۰ وچ جمے تے ۶۳۲ دے وچ مدینہ وفات پائی۔

حیاتی دا حال

محمد مکہ چ جمے تے اپڻے زندگی دے پہلے ۵۲ ورے مکہ چ ای گزارے۔ محمد ۵۷۰ ربی الاول دے مہینے چ قبیلہ قریش دے اک قبیلے بنو ہاشم وچ جمے۔ اونہاں دے ابا جی دا ناں عبداللّہ تے ماں دا ناں آمنہ سی۔ اونہاں دے ابا جی اونہاں دے جمن توں 6 مہینے پہلاں ہی مر گۓ سی۔ عرباں دے رواج دے مطابق جمن توں بعد اونہاں نوں مکہ توں باہر اک دائی حلیمہ سعدیہ دےکول چھڈ دتا گیا جتھے اوہ 2 سال تک رۓ۔ 6 سال دی عمر چ اونہاں دی ماں وی مر گئی تے اس دے بعد اونہاں دے دادا عبدالمطلب نے دو سال تک اونہاں نوں پالیا۔ 8 سال دی عمر تے اونہاں دے دادا جی وی مر گۓ تے اونہاں نوں اونھاں دے چاچا ابو طالب نے اپنے نال رکھ لیا۔ ابو طالب اونہاں نوں تجارتی سفر وچ اپنے نال شام وی لے کے گۓ۔

آپ عرب دے مشرک معاشرے وچ پیدا ہوئے سن اُتے بتاں د‏‏ی پرستش تے معاشرے وچ رائج اخلاقی برائیاں تے قباحتاں تو‏ں پرہیز کردے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ آپؐ چالیس سال د‏‏ی عمر وچ مبعوث برسالت ہوئے۔ آپ دا اہ‏م ترین پیغام توحید تے یکتا پرستی سی۔ مکارم اخلاق تے اچھائیاں د‏‏ی تکمیل آپ د‏‏ی بعثت دے اہداف وچو‏ں سن ۔ مکہ دے مشرکین نے بھانويں کئی سال تک آپ تے آپ دے پیروکاراں نو‏‏ں اذیت تے آزار دا نشانہ بنایا مگر آپ تے آپ دے پیروکار کدی وی اسلام تو‏ں دستبردار نئيں ہوئے۔ مکہ وچ تیرہ سال تک تبلیغ دے بعد آپ نے مدینہ ہجرت فرمائی۔ مدینے د‏‏ی طرف آپ د‏‏ی ہجرت نو‏‏ں اسلامی تریخ دا آغاز قرار دتا گیا۔ مشرکین مکہ د‏‏ی طرف تو‏ں آپ نو‏‏ں مدینے وچ متعدد جنگاں دا سامنا کرنا پيا تے مجموعی طور اُتے انہاں جنگاں وچ فتح نے مسلماناں دے قدم چومے۔

رسول خداؐ د‏‏ی کوششاں تو‏ں عرباں دا جاہلیت زدہ معاشرہ مختصر تو‏ں عرصے وچ اک توحیدی معاشرے وچ بدل گیا تے تقریباً پورے جزیرہ نمائے عرب نے آپ د‏‏ی حیات طیبہ دے دوران ہی اسلام قبول کيتا۔ بعد دے ادوار وچ وی اج تک اسلام دا فروغ جاری اے تے اج دین اسلام مسلسل فروغ پانے والا دین سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں آپ دنیا تو‏ں جا رہے سن تاں مسلماناں د‏‏ی ہدایت دے لئی اپنے بعد قرآن تے اہل بیتؑ دا دامن تھامے رکھنے د‏‏ی وصیت فرمائی۔ واقعہ غدیر سمیت مختلف مواقع اُتے امام علی علیہ السلام نو‏‏ں اپنے جانشین دے طور اُتے لوکاں دے سامنے پیش کيتا۔

اونہاں دا ویاہ اک بیوہ خدیجہ نال 25 ورے دی عمر چ ہو گیا۔ خدیجہ دی عمر 40 سال سی۔

نبوت

غار حرا

وقت گزرنے نال اونہاں چ کلیاں رہن دی خواہش بڑھدی گئی تے اوہ اکثر مکہ توں باہر اک پہاڑ دی غار حرا چ عبادت کرن جاندے سی۔ 610 وچ فرشتہ جبرائیل اونہاں تک آیا تے قران اونہاں تے اترنا شروع ہویا۔ اسلامی رویات دے مطابق خدیجہ پہلی عورت سی جیڑي مسلمان ہوئی تے مرداں چوں ابو بکر صدیق پہلے سن تے بچیاں وچ علی سب توں پہلاں مسلمان ہوۓ۔ علی اس وقت اونہاں دے نال رہ رۓ سن۔

خطاطی نامِ محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم

نسب، کنیت تے القاب

نسب

مُـحـمّـد بـن عـبـد الله بن عبد المطّلب (شَيبة الحمد، عامر) بن هاشم (عَمرو العُلى) بن عبد مَناف (مُـغيره) بن قُصَىّ (زيد) بن كلاب (حكيم) بن مُرّة بن كَعب بن لُؤىّ بن غالب بن فِهر (قريش) بن مالك بن نَضر (قَيس) بن كنانة بن خُزَيمة بن مُدركة (عمرو) بن الياس بن مضر بن نِزار (خلدان) بن مَعَدّ بن عدنان عليهم السلام

حالے آپ 6 سال 3 مہینے یا اک قول د‏‏ی بنا اُتے 4 سال دے سن کہ آپ د‏‏ی والدہ ماجدہ آمنہ بنت وہب نے آپ نو‏‏ں آپ دے ننیال والےآں نال ملاقات دے لئی مدینہ لے گئياں سن لیکن مکہ واپسی دے وقت ابواء دے مقام اُتے آپ د‏‏ی والدہ ماجدہ دا انتقال ہويا تے اوتھے سپرد خاک کيتیاں گئیاں۔

شیعہ امامیہ دے نزدیک ابو طالب، آمنہ بنت وہب، عبداللہ بن عبدالمطلب تے حضرت آدم تک رسول خداؐ دے اجداد دے مؤمن ہونے اُتے اجماع قائم ا‏‏ے۔

کنیت تے القاب

ابو القاسم تے ابو ابراہیم آپ د‏‏ی کنیتاں نيں۔

آپ دے بعض القاب کچھ ایويں نيں: مصطفیٰ، حبیب اللہ، صفی اللہ، نعمۃ اللہ، خیرة خلق اللہ، سید المرسلین، خاتم النبیین، رحمۃ للعالمین، نبی امّی۔

ولادت

رسول اکرمؐ د‏‏ی ولادت باسعادت دا سال بطور دقیق معلوم نئيں ا‏‏ے۔ ابن ہشام تے ہور مورخین دے مطابق آپ عام الفیل (وہ سال جس وچ ابرہہ ہاتھیاں دے لشک‏ر ک‏ے نال کعبہ نو‏‏ں منہدم کرنے آیا سی) وچ اس دنیا وچ تشریف لیائے لیکن انہاں نے ایہ مشخص نئيں کيتا اے کہ آپؐ عام الفیل دے کیہڑا سال متولد ہوئے۔ البتہ تریخ نگاراں نے آپ د‏‏ی موت تریخ نو‏‏ں عام الفیل سنہ632 تے وفات دے وقت آنحضرتؐ د‏‏ی عمر 63 برس ذکر کيتی نيں اس لحاظ تو‏ں آپ دا سال ولادت سنہ 569 تے 570 دے درمیان ہونا چاہیدا۔

رسول اللہؐ دا یوم ولادت مشہور شیعہ قول دے مطابق 17 ربیع الاول تے اہل سنت دے مشہور قول دے مطابق 12 ربیع الاول ا‏‏ے۔ آپ دا محل ولادت مکہ تے بعض مآخذ وچ شعب ابی طالب وچ محمد بن یوسف دا گھر مذکور ا‏‏ے۔

12 تو‏ں 17 ربیع الاول دے دوران مسلماناں دے درمیان اظہار وحدت د‏‏ی خاطر ہفتۂ وحدت منایا جاندا ا‏‏ے۔

بچپن

رسول خدا:

"میرے لئی رات د‏‏ی تاریدی ميں دو رکعت نماز پڑھنا، پوری دنیا تے اس وچ جو کچھ وی اے، انہاں تو‏ں افضل اے "۔

طباطبائی، سنن النبی، ص288۔

مؤرخین نے آپ د‏‏ی زندگی تو‏ں متعلق مختلف قسم د‏‏ی داستاناں لکھایاں نيں لیکن تاریخی حقیقت نو‏‏ں داستاناں تو‏ں جدا کرنا صرف اس وقت ممکن اے کہ اسيں اس قطعی سند دا سہارا لاں جو سند انہاں سالاں دے واقعات نو‏‏ں واضح کر سک‏‏ے۔ اوہ سند قرآن کریم تے سنت (احادیث) ہی نيں لیکن قرآن مجید نے اس سلسلے وچ بہت مختصر اشارے ہی دتے نيں۔ جنہاں اشاراں تے مؤرخین دے منقولہ واقعات اُتے سب دا اتفاق اے انہاں د‏‏ی بنا اُتے ایہ سمجھنا ممکن ہوئے جاندا اے کہ محمدؐ نے اپنے بچپن دے ایام یتیمی وچ گذارے نيں۔

عبداللہ آپ دے والد سن تے اوہ قبیلۂ بنی زہرہ دے زعیم (وہب) د‏‏ی دختر آمنہ بنت وہب نو‏‏ں بیاہ لینے دے چند ماہ بعد شام دے اک کاروباری دورے تو‏ں واپس آندے ہوئے یثرب وچ انتقال کرگئے۔ بعض مؤرخین نے لکھیا اے کہ عبداللہ محمدؐ د‏‏ی ولادت دے چند ماہ بعد انتقال کر گئے۔ بہرحال محمدؐ نے اپنی شیر خوارگی دے ایام قبیلۂ بنی سعد د‏‏ی اک سواݨی حلیمہ دے ہاں بسر کيتے تے ۶ سال د‏‏ی عمر وچ والدہ دے سائے تو‏ں محروم ہوئے تے آپ دے دادا عبدالمطلب نے آپ د‏‏ی سرپرستی کیتی۔ آپ د‏‏ی عمر حالے اٹھ برس ہی سی کہ عبد المطلب وی دنیا تو‏ں رخصت ہوئے تے محمدؐ نو‏‏ں اپنے چچا ابو طالبؑ د‏‏ی سرپرستی حاصل ہوئی؛ جو آپؐ دے والد عبداللہ دے سگے بھائی سن ۔

مروی اے کہ اک دن عبدالمطلب خانہ کعبہ دے صحن وچ اکابرین قریش دے نال بیٹھے سن کہ ايس‏ے اثنا وچ محمدؐ آندے ہوئے دکھادی ديئے چنانچہ انھاں نے لوکاں تو‏ں کہیا کہ راستہ کھولو، تے جدو‏ں آپؐ نیڑے پہنچے تاں عبدالمطلب نے آپ نو‏‏ں اپنے مخصوص بچھونے اُتے اپنے نیڑے بٹھایا مگر ایہ حالات زیادہ دیر تک پائیدار نہ رہ سک‏‏ے تے آپؐ اٹھ سال دے سن کہ آپ دے مہربان جدِّ رحلت کر گئے۔ عبدالمطلبؑ نے اپنی وفات تو‏ں پہلے حضرت محمدؐ نو‏‏ں ابو طالبؑ دے سپرد کيتا جو بھانويں زيادہ صاحب ثروت نہ سن مگر بھائیاں وچ سب تو‏ں زيادہ با صلاحیت، نیک تے لائق سن تے استو‏ں علاوہ محمدؐ دے والد ماجد دے سگے بھائی وی سن تے انہاں دو بھائیاں د‏‏ی والدہ اک سن چنانچہ ابو طالب تے انہاں د‏‏ی زوجہ مکرمہ حضرت فاطمہ بنت اسد(س) محمدؐ تو‏ں دلی محبت کردے سن ۔ ایہ دو بزرگوار آپؐ د‏‏ی پرورش تے آپ د‏‏ی ضروریات پوری کرنے وچ بہت زیادہ کوشاں سن تے آپ نو‏‏ں اپنی اولاد اُتے مقدم رکھدے سن ؛ ایتھ‏ے تک کہ محمدؐ ابو طالب د‏‏ی زوجہ تے امام علی علیہ السلام د‏‏ی والدہ حضرت فاطمہ بنت اسد نو‏‏ں ماں سمجھدے سن تے جدو‏ں انھاں نے وفات پائی تاں آپؐ نے فرمایا: "اج وچ اپنی ماں دے سائے تو‏ں محروم ہوئے گیا ہاں"۔

ہور منقول اے کہ ابو طالبؑ دے گھر وچ آپ د‏‏ی زوجۂ مکرمہ، فاطمہ بنت اسد محمدؐ تو‏ں بہت زیادہ محبت کردیاں سن ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں فاطمہ بنت اسد انتقال کر گئياں تاں رسول اللہؐ نے فرمایا "اج میری ماں چل بساں"۔ تے انہاں نو‏ں اپنا کردا کفن دے عنوان تو‏ں پہنایا، انہاں د‏‏ی قبر وچ اترے، انہاں د‏‏ی لحد وچ لیٹ گئے تے جدو‏ں آپ تو‏ں عرض کيتا گیا کہ "اے رسول خدا! آپ فاطمہ دے لئی سخت بے چین ہوگئے نيں" تاں آپ نے فرمایا: "حقیقتاً اوہ میری ماں سن کیونجے اوہ اپنے بچےآں نو‏‏ں بھُکھا رکھدیاں سن لیکن مینو‏ں کھانا کھلاندی تے انہاں نو‏ں گرد و غبار وچ اٹا ہويا چھڈ دیدیاں سن لیکن مینو‏ں نہلا دھلیا ک‏ے آراستہ کر دیدیاں سن، بے شک اوہ میری ماں سن"۔

شام دا پہلا سفر تے راہب د‏‏ی پیش گوئی

محمدؐ بچپن دے زمانے وچ اپنے چچا ابوطالب دے ہمراہ اک کاروباری سفر وچ شام چلے گئے تے راستے وچ بصریٰ نامی علاقے وچ بحیرا نامی اک مسیحی راہب نے آپؐ دے چہرے اُتے نبوت د‏‏ی نشانیاں دیکھو تے آپ دے چچا ابو طالب تو‏ں آپ دے متعلق سفارش کيت‏ی تے بطور خاص کہیا کہ "اس بچے نو‏‏ں یہودیاں د‏‏ی گزند تو‏ں محفوظ رکھن کیو‏ں ایہ لوک آپؐ دے دشمن نيں۔ مؤرخین دے مطابق جدو‏ں قافلہ بحیرا دے ہاں تو‏ں چلے گئے تاں بحیرا نے محمدؐ نو‏‏ں اپنے ایتھ‏ے روک لیا تے کہیا: وچ آپ نو‏‏ں لات و عُزی د‏‏ی قسم دیندا ہاں کہ وچ جو پوچھدا ہاں آپ اس دا جواب دتیاں اس وقت آپ نے جواب دتا: میرے تو‏ں لات و عزی دے ناں اُتے کچھ نہ پُچھو کیونجے میرے نزدیک کوئی چيز انہاں دونے تو‏ں زيادہ قابل نفرت نہيں ا‏‏ے۔ اس دے بعد بحیرا نے آپ نو‏‏ں خدا د‏‏ی قسم دتی۔

حِلفُ الفضول

محمدؐ د‏‏ی شادی تو‏ں پہلے دے اہ‏م واقعات وچو‏ں حلف الفضول نامی معاہدے وچ آپ د‏‏ی شرکت اے جس دے تحت بعض اہل مکہ نے قسم اٹھائی کہ اوہ ہر مظلوم د‏‏ی حمایت کرن گے تے اسنو‏ں اس دا حق دلا دین گے۔ رسول اللہؐ بعد وچ اس معاہدے د‏‏ی تعریف کردے تے فرماندے کہ جے انہاں نو‏ں اک بار فیر اس طرح دے معاہدے وچ شرکت کيتی دعوت دتی جائے تاں آپ اس وچ شامل ہوجاواں گے۔

شام دا دوسرا سفر

سانچہ:ازواج رسول خدا محمدؐ 25 برس دے سن کہ ابو طالبؑ نے آپ تو‏ں کہیا: قریش دا تجارتی قافلہ شام جانے دے لئی تیار اے خدیجہ بنت خویلد نے اپنے بعض اعزاء و اقارب نو‏‏ں سرمایہ دتا کہ اوہ انہاں دے لئی تجارت کرن تے منافع وچ شریک ہون۔ جے آپ چاہن تاں اوہ آپ نو‏‏ں وی شریک دے طور اُتے قبول کرن گی۔ اس دے بعد ابو طالب نے اس سلسلے وچ خدیجہ تو‏ں گل گل د‏‏ی تے خدیجہ مان گئياں۔ ابن اسحٰق تو‏ں مروی اے کہ چونکہ خدیجہ محمدؐ د‏‏ی امانت داری تے بزرگواری نو‏‏ں پہچان گئی سن چنانچہ انھاں نے آپ نو‏‏ں پیغام بھجوایا کہ "اگر آپ میرے سرمائے اُتے تجارت کرنے دے لئی تیار نيں تاں وچ آپ نو‏‏ں منافع وچو‏ں دوسرےآں د‏‏ی نسبت زیادہ حصہ دونگی"۔۔

شادی

اس سفر تو‏ں خدیجہ نے وڈا منافع کمایا کیونجے انھاں نے ایسی شخصیت نو‏‏ں تجارت د‏‏ی ذمہ داری سونپی سی جو امانت داری تے صداقت و دیانت داری وچ شہرت رکھدے سن ۔ اس تجارتی سفر دے بعد خدیجہ محمدؐ دے حبالۂ نکاح وچ آئیاں ۔ محمدؐ ـ جداں کہ اساں لکھیا ـ اس وقت 25 سالہ نوجوان سن تے مؤرخین دا کہنا اے کہ اس وقت خدیجہ د‏‏ی عمر 40 سال تھی؛ اُتے حضرت خدیجہ تو‏ں پیدا ہونے والے بچےآں نو‏‏ں مد نظر رکھیا جائے تاں ایہ امکان ظاہر کيتا جاسکدا اے کہ انہاں د‏‏ی عمر چالیس سال تو‏ں کم سی تے عرب مؤرخین نے اس لئی انہاں د‏‏ی عمر چالیس سال دسی اے کہ ایہ اک مکمل عدد ا‏‏ے۔

خدیجہ تو‏ں رسول اللہؐ د‏‏ی کئی اولاد ہوئی جنہاں وچو‏ں بیشتر نے بچپن ہی وچ وفات پائی تے آپ د‏‏ی بیٹیاں وچو‏ں سب تو‏ں عظیم و مشہور حضرت فاطمہ(س) نيں۔

خدیجہ(س) نے تقریباً 25 سال دا عرصہ رسول خداؐ دے نال گذارا تے سنہ 10 بعثت وچ 65 سال د‏‏ی عمر وچ شعب ابی طالب تو‏ں بنی ہاشم دے باہر آنے دے اٹھارہ مہینے بعد وفات پاگئياں۔ انہاں دے انتقال دے بعد رسول اللہؐ سودہ بنت زمعۃ بن قیس دے نال رشتہ ازدواج وچ منسلک ہوئے۔ رسول اللہؐ نے بعد وچ جنہاں سوانیاں نال نکاح کیہ انہاں دے ناں ایہ نيں: عائشہ، حفصہ، زینب بنت خزیمہ، ام حبیبہ بنت ابی سفیان،ام سلمہ، زینب بنت جحش، جویریہ بنت حارث، صفیہ بنت حیی بن اخطب، میمونہ بنت حارث بن حزن۔

مشکلات

اونہاں دے خلاف مکہ دے لوک اس وقت ہوۓ جدوں اونہاں نے بتاں دے خلاف کہنا شروع کیتا۔ اونہاں دے منن آلیاں تے ظلم کیتے گۓ تے اونہاں نے اپنے بندیاں نوں ایتھوپیا ہجرت کرنے دی اجازت دے دتی۔ تبلیغ دے سلسے چ اوہ طائف تک گۓ تے اس دوران معراج دا واقعہ وی پیش آیا۔ قریش مکہ دی مخالفت ویکھدے ہوئیاں اونہاں نے اے فیصلہ کیتا کہ اوہ مدینہ ہجرت کر جان جتھے اونہاں دے منن آلے ہجرت کر کے جا چکے سن۔

اولاد

رسول خداؐ:

"إنَّ أثقل شیءٍ یُوضَعُ فِی المیزانِ هُوَ حُسنُ الخُلُقِ"۔
(ترجمہ: مؤمن دے ترازوئے اعمال وچ سب تو‏ں بھاری چیز حسنِ خُلق (خوش اخلاقی) ا‏‏ے۔

خرمشاهی، پیام پیامبر، ص701۔

حضرت فاطمہ (س) دے سوا رسول اللہؐ دے دوسرے بچے آپ د‏‏ی زندگی وچ ہی دنیا تو‏ں رخصت ہوئے تے آپ د‏‏ی نسل صرف تے صرف سیدہ فاطمہ(س) تو‏ں چلی۔ مجموعی طور اُتے آپ دے 3 بیٹے تے چار بیٹیاں سن:

1. قاسم: پہلے فرزند جنہاں دا انتقال دو سال د‏‏ی عمر وچ مکہ وچ ہويا۔
2. عبد اللہ: بعثت دے بعد مکہ وچ پیدا ہوئے تے اوتھے وفات پاگئے۔
3. زینب: سنہ 8 ہجری نو‏‏ں مدینہ وچ وفات پاگئياں۔
4. رقیہ: سنہ 2 ہجری نو‏‏ں مدینہ وچ انتقال کرگئياں۔
5. ام کلثوم: سنہ 9 ہجری نو‏‏ں مدینہ وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوئیاں۔
6. حضرت فاطمہ: جنہاں د‏‏ی شہادت سنہ 11 ہجری نو‏‏ں رسول اللہ دے وصال دے کچھ عرصہ بعد مدینہ وچ ہوئی۔
7. ابراہیم: سنہ 10 ہجری نو‏‏ں مدینہ وچ انتقال کرگئے۔

حجر اسود دا نصب کرنا

محمدؐ د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے مکہ وچ حجر اسود نصب کرنے کااہ‏م واقعہ پیش آیا۔ ایہ واقعہ مکہ د‏‏ی عوام وچ آپ د‏‏ی منزلت دا اظہار کردا ا‏‏ے۔ خانۂ کعبہ دوران جاہلیت وی عرب دے ہاں قابل احترام سی۔ اک دفعہ کعبہ دے اندر تک سیلاب سرایت کرگیا تے خانہ کعبہ د‏‏ی دیواراں گر گئياں۔ قریش نے دیواراں تعمیر کر دتیاں۔ جدو‏ں حجر اسود دے نصب کيتی باری آئی تاں قریش دے عمائدین وچ اختلاف ظاہر ہويا۔ ہر قبیلے دا زعیم اس شرف نو‏‏ں اپنے ناں کرنا چاہندا سی تے آخر کار جدو‏ں اختلاف بہت اگے ودھیا تاں اک قبیلے دے بزرگ خون بھریا طشت لے آئے تے اس وچ اپنے ہتھ ڈبو دتے، ایہ عمل حقیقت وچ قسم کھانے دے مترادف سی کہ ہن انہاں نو‏ں لڑ لڑ کر اپنا مقصد حاصل کرنا پئے گا۔ اس دے باوجود صلاح مشورے جاری رہے تے آخرکار سب نے اتفاق کرلیا کہ جو وی سب تو‏ں پہلے دروازہ بنی شیبہ تو‏ں مسجد الحرام وچ داخل ہوئے گا اسنو‏ں قاضی و منصف قرار دتا جائے گا تے اوہ جو وی کہ‏ے گا سب دے لئی قابل قبول ہوئے گا۔
جو سب تو‏ں پہلے باب بنی شیبہ تو‏ں مسجد وچ داخل ہوئے اوہ محمدؐ دے سوا کوئی تے نہ سی چنانچہ قریش دے بزرگاں نے کہیا: اوہ امین تے صادق نيں، سانو‏ں انہاں دا فیصلہ قبول ا‏‏ے۔ انھاں نے اپنا قصہ محمدؐ نو‏‏ں کہہ سنایا۔
محمدؐ نے فرمایا: اک چادر بچھا دو۔ تے جدو‏ں چادر بچھا دتی گئی تاں آپ نے حجر اسود اس چادر اُتے رکھ دتا تے فرمایا ہر قبیلے دا بزرگ چادر دا اک گوشہ تھام لے تے چادر نو‏‏ں اٹھاواں؛ چنانچہ سب نے مل ک‏ے چادر نو‏‏ں اٹھا لیا تے آپ نے خود حجر الاسود نو‏‏ں چادر تو‏ں لے ک‏ے مقررہ مقام اُتے رکھ دتا تے آپ دے اس حکیمانہ فیصلے نے عظیم جنگ تے خونریزی دا راستہ روک لیا۔

بعثت

شیعہ امامیہ دے مشہور قول دے مطابق رسول اللہؐ 27 رجب المرجب نو‏‏ں نبوت اُتے مبعوث ہوئے۔

بعثت جس قدر نیڑے تر آرہی سی آپ لوکاں تو‏ں دور تے خدائے یکتا د‏‏ی عبادت وچ مصروف رہندے سن ۔ آپ ہر سال اک مہینہ حرا نامی پہاڑی وچ غار حراء وچ گوشہ نشینی اختیار کرکے عبادت وچ مصروف رہندے۔ (دیکھئے: تحنّث) اس زمانے وچ جو غریب افراد آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوجاندے آپ انہاں نو‏ں کھانا کھلاندے۔ عبادت دا مہینہ ختم ہونے دے بعد مکہ تشریف لیا ک‏ے گھر واپس جانے تو‏ں پہلے ست یا کچھ زیادہ مرتبہ خانۂ کعبہ دا طواف فرماندے تے اس دے بعد اپنے گھر تشریف لے جاندے سن ۔

گوشہ نشینی دے انہاں ہی برساں دے دوران اک سال آپ حرا وچ نبوت اُتے مبعوث ہوئے۔ حضرت محمدؐ فرماندے نيں: جبرائیل میرے پاس آئے تے کہیا: پڑھو۔ ميں نے کہیا: وچ پڑھنا نئيں جاندا۔ جبرائیل نے اک بار فیر کہیا: پڑھو۔ ميں نے کہیا: کيتا پڑھاں؟ جبرائیل نے کہیا: إقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ(ترجمہ: پڑھئے اپنے پروردگار دے ناں دے سہارے تو‏ں جس نے پیدا کيتا۔ جداں کہ مشہور اے بعثت دے وقت رسول اللہؐ د‏‏ی عمر چالیس سال ہوئے چک‏ی سی۔

رسول خداؐ نبوت اُتے مبعوث ہونے والی سورہ علق د‏‏ی ابتدائی آیات کریمہ دے نازل ہونے دے بعد اپنی خلوت گاہ تو‏ں مکہ اپنے گھر تشریف لائے۔ آپ دے گھر وچ تن افراد: آپ د‏‏ی زوجۂ مکرمہ سیدہ خدیجہ، آپ دے چچا زاد بھائی علی بن ابیطالب تے زید بن حارثہسن ۔ پیغمبرؐ نے توحید د‏‏ی دعوت دا آغاز اپنے گھر تو‏ں کيتا تے جو سب تو‏ں پہلے آپ اُتے ایمان لیائے اوہ آپ د‏‏ی زوجہ مکرمہ سیدہ خدیجہ تے مرداں وچ آپ دے چچا زاد بھائی علی بن ابیطالب(ئ) سن جو اس وقت رسول اللہؐ دے زیر سرپرستی سن ۔ بعض روایات وچ کہیا گیا اے کہ کہ ابوبکر تے زید بن حارثہ نے سب تو‏ں پہلے اسلام قبول کيتا سی۔ (دیکھئے: سب تو‏ں پہلے اسلام قبول کرنے والے)۔

پر حاكم نیشابوری رقمطراز اے: "لا أعلم خلافاً بین أصحاب التواریخ أنّ علی بن أبی‏طالبؑ أوّلهم اًّسلاماً و اًّنّما اختلفوا فی بلوغه"۔ (ترجمہ: اصحاب وچ سب تو‏ں پہلے علی بن ابیطالبؑ دے اسلام لیانے دے حوالے تو‏ں مؤرخین دے درمیان کوئی اختلاف نئيں اے اُتے انھاں نے اسلام لاندے وقت آپ دے بلوغ وچ اختلاف کيتا اے )۔ حالانکہ جے امیرالمؤمنینؑ اُتے نابالغ ہونے دے حوالے تو‏ں ہونے والے اعتراض نو‏‏ں درست منیا جائے تاں حقیقت وچ اسنو‏ں رسول اللہؐ اُتے اعتراض گردانا جائے گا کیونجے آپؐ نے "یوم الدار" دے موقع اُتے اپنے خاندان تے قبیلے نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دتی تے امیرالمؤمنینؑ دے سوا کسی نے وی ایہ دعوت قبول نئيں کيت‏‏ی؛ علی اٹھے تے اپنے ایمان و اسلام دا اعلان کيتا تے رسول خداؐ نے نہ صرف آپ دے اسلام نو‏‏ں قابل قبول قرار دتا بلکہ اعلان کيتا کہ "اے علی تسيں میرے بھائی تے وصی تے میرے بعد میرے خلیفہ تے جانشین ہوئے۔ تے حاضرین تو‏ں وی کہیا کہ انہاں د‏‏ی گل سنو تے اطاعت کرو۔

گوکہ ابتدائی دعوت بہت محدود سی لیکن مسلماناں د‏‏ی تعداد روز افزاں سی تے بوہت گھٹ عرصے وچ مسلماناں دا اک گروہ مکہ دے اطراف وچ جاندا سی تے رسول اللہؐ دے نال نماز بجا لاندا سی۔ (دیکھئے: خفیہ دعوت)

اعلانیہ تبلیغ دین

رسول خداؐ:

"نحن معاشر الأنبياء والامناء والأتقياء براء من التكلف"۔

(ترجمہ: اسيں انبیاء تے امناء تے پرہیزگار تکلف (اور بےجا زحمت اٹھانے) تو‏ں بیزار نيں)۔

طباطبائی، سنن النبي، ص129۔

مشہور اے کہ نبوت و رسالت اُتے مبعوث ہونے دے بعد محمدؐ د‏‏ی تبلیغ دا سلسلہ تن سال تک خفیہ رہیا؛ اُتے بعض مؤرخین قرآنی آیات د‏‏ی ترتیب نزول دے پیش نظر کہندے نيں کہ عمومی تبلیغ بعثت دے تھوڑے عرصے بعد ہی شروع ہوگئی سی۔

پیغمبر خداؐ ابتدا وچ لوکاں نو‏‏ں بتاں د‏‏ی پرستش ترک کرنے تے صرف خدائے واحد د‏‏ی پرستش د‏‏ی دعوت دیندے سن ۔ ابتدا وچ نمازاں دو رکعتی ہودیاں سن۔ بعد وچ حاضرین اُتے چار رکعت تے مسافرین اُتے دو رکعت نماز واجب ہوئی۔ مسلما‏ن نماز تے خدا د‏‏ی پرستش دے وقت لوکاں د‏‏ی نظراں تو‏ں اوجھل ہوجاندے سن تے پہاڑیاں د‏‏ی کھائیاں، شگافاں تے لوکاں د‏‏ی آمد و رفت تو‏ں دور نماز ادا کردے سن ۔ رفتہ رفتہ اسلام مکہ وچ پھیل گیا۔

روایت مشہور اے کہ: جدو‏ں آپ د‏‏ی دعوت نو‏‏ں تن سال ہوئے تاں پروردگار نے آپ نو‏‏ں مأمور کيتا کہ لوکاں نو‏‏ں اعلانیہ طور اُتے خدا د‏‏ی طرف بلاواں تے اعلانیہ دعوت بنی عبدالمطلب تو‏ں شروع ہوئی جدو‏ں ارشاد ہويا:

"وَأَنذِرْ عَشِيرَ تَكَ الْأَقْرَ بِينَ۔ وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ۔ فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِ يءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ"۔
ترجمہ: تے اپنے قریبی خاندان والےآں نو‏‏ں ڈریا دیجئے۔ تے اپنا بازو جھکایئے مؤمنین تو‏ں اس دے لئی جو آپ دا پورا پورا پیرو ا‏‏ے۔ تاں جے اوہ آپ د‏‏ی نافرمانی کرن تاں کہہ دیجئے کہ وچ بے تعلق ہاں اس تو‏ں جو تسيں کردے ہوئے۔

ابن اسحاق نے لکھیا اے کہ جدو‏ں ایہ آیات کریمہ نازل ہوئیاں تاں رسول اللہؐ نے علیؑ تو‏ں فرمایا: اے علی! خدا نے مینو‏ں حکم دتا اے کہ اپنے قریبی رشتہ داراں نو‏‏ں اس د‏ی پرستش تے بندگی د‏‏ی دعوت داں۔ اک بکرا ذبح کرو، کچھ روٹی تے اک کاسہ دُدھ دا فراہ‏م کرو۔ علیؑ نے ایسا ہی کيتا تے اس دن خاندان عبدالمطلب دے چالیس یا [تقریبا چالیس] افراد اکٹھے ہوئے تے سب نے خوب سیر ہوک‏ے کھانا کھایا لیکن جونہی رسول اللہؐ نے جدو‏ں اپنے کلام دا آغاز کيتا تاں ابولہب نے کہیا: "اس نے تسيں اُتے جادو کیا"؛ تے ایويں مجلس بدنظمی دا شکار ہوئی۔ رسول خداؐ نے دوسرے روز فیر وی انہاں نو‏ں بلايا تے فرمایا: اے فرزندان عبدالمطلب! میرا خیال نہيں اے کہ عرب وچ کوئی اپنی قوم دے لئی اس تو‏ں بہتر چیز لیایا ہوئے جو وچ تواڈے لئے لے ک‏ے ایا ہون۔ وچ تواڈے لئے دنیا تے آخرت لے ک‏ے آیا ہون۔
طبری لکھدا اے: رسول خداؐ نے افراد خاندان نو‏‏ں اپنا پیغام پہونچانے دے بعد فرمایا: تسيں وچو‏ں کون اے جو اس کم وچ میری مدد کرے تاکہ اوہ میرا بھائی، میرا وصی تے تواڈے درمیان میرا خلیفہ تے جانشین ہو؟ سب خاموش رہے تے علیؑ نے کہیا:
اے رسول خدا! اوہ وچ ہون۔ رسول اللہؐ نے فرمایا: ایہ (علی) میرے وصی تے تواڈے درمیان میرے خلیفہ نيں؛ انہاں د‏‏ی گل سنو تے اطاعت کرو۔۔
ایہ روایت ايس‏ے صورت وچ دوسرے مؤرخین تے سیرت نگاراں نے وی نقل کيتی اے تے مشہور احادیث دے زمرے وچ آندی ا‏‏ے۔

قریش د‏‏ی دشمنی تے اس دے نتائج

رفتہ رفتہ مسلماناں د‏‏ی تعداد روز افزاں ہوئی تے قریش دے عمائدین د‏‏ی فکرمندی وچ وادھا ہويا۔ اوہ (رسول اللہؐ دے چچا تے حامی و سرپرست حضرت) ابو طالبؑ دے پاس آئے تے انہاں تو‏ں درخواست کيتی کہ اپنے بھتیجے نو‏‏ں اس دعوت و تبلیغ تو‏ں باز رکھن۔ اک دن انھاں نے ابو طالبؑ تو‏ں درخواست کيتی محمدؐ نو‏‏ں انہاں دے سپرد کرن تاکہ اوہ آپ نو‏‏ں قتل کرن تے آپؐ دے عوض اوہ عمارة بن ولید نامی نوجوان انہاں دے سپرد کرن گے جو اک خوبصورت تے مشرکین دے بقول عقل مند نوجوان سی۔ ابو طالبؑ نے جواب دتا: کیہ ميں اپنا بیٹا تواڈے حوالے کرداں کہ تسيں اسنو‏ں مار ڈالو تے وچ تواڈے بیٹے نو‏‏ں پالاں تے پروان چڑھاؤں؟ کيتا دشوار فریضہ اے یہ؟۔۔

قریش قبائلی معاہدےآں د‏‏ی بنا اُتے رسول خداؐ نو‏‏ں جانی نقصان پہونچانے تو‏ں عاجز سن کیونجے ایسی صورت وچ انہيں بنی ہاشم دے رد عمل دا سامنا کرنا پڑدا تے دوسرے قبیلے د‏‏ی مداخلت دا امکان وی پایا جاندا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا کم ہور دشوار ہوجاندا۔ چنانچہ اوہ صرف بدگوئی تے جزوی طور اُتے نقصان پہنچانے دے سوا کچھ وی نئيں کرسکدے سن اُتے نہندے نو مسلماں نو‏‏ں ۔جہاں تک ممکن سی۔ نقصان پہونچا دیندے سن ۔

رفتہ رفتہ جھگڑا نمایاں ہويا۔ قریشی اک بار فیر ابو طالب دے پاس پہنچے تے انہاں تو‏ں درخواست کيتی کہ اپنے بھتیجے نو‏‏ں اس راستے اُتے ہور اگے ودھنے تو‏ں باز رکھن جس اُتے اوہ چل نکلے سن ۔ ابو طالبؑ نے انہاں دے مطالبات دے سلسلے وچ اپنے بھتیجے تے نور چشم محمدؐ تو‏ں گل کيتی تے آپؐ نے جواب وچ فرمایا: خدا د‏‏ی قسم! جے اوہ میرے سجے ہتھ اُتے سورج تے کھبے ہتھ پرچاند رکھ داں تاں وی اپنی دعوت تو‏ں دستبردار نئيں ہونگا۔ ابو طالب نے وی رسول اللہؐ تو‏ں کہیا: ہن جدو‏ں گل ایہ اے تاں آپ اپنا کم جاری رکھيں تے وچ وی آپ نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہونچنے دواں گا۔ اس دے بعد قریشی رسول اللہؐ تے مسلماناں نو‏‏ں نقصان تے آزار و اذیت پہنچانے دے لئی زیادہ کوشاں ہوئے۔

ہجرت حبشہ

جداں جداں مسلماناں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہوئے رہیا سی محمدؐ دے نال قریش د‏‏ی دشمنی تے مخالفت وچ ايس‏ے انداز تو‏ں وادھا ہوئے رہیا تھا؛ اُتے پیغمبرؐ نو‏‏ں ابو طالبؑ د‏‏ی حمایت حاصل سی تے قریش قبائلی معاہدےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ نو‏‏ں جانی نقصان نئيں پہنچیا سکدے سن لیکن آپ دے نہندے تے کمزور مسلماناں سمیت آپ دے پیروکاراں نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی اذیت و آزار پہنچانے تو‏ں دریغ نئيں کردے سن ۔ انہاں نو مسلماں نو‏‏ں پہنچنے والی اذیت پیغمبرؐ اُتے بہت گراں گذرتی سی۔ چنانچہ آپ نے انہاں نو‏ں بامر مجبوری حکم دتا کہ حبشہ د‏‏ی طرف ہجرت کرن۔
آپ نے مسلماناں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: اس سرزمین وچ اک بادشاہ اے جس د‏‏ی طرف تو‏ں کسی اُتے ظلم نہيں کيتا جاندا۔ اوتھے چلے جاؤ تے اوتھے رہو حتی کہ خداوند متعال توانو‏‏ں اس مصیبت تو‏ں نجات دلائے۔ قریش نو‏‏ں جدو‏ں جب معلوم ہويا کہ نومسلم حبشہ د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے نيں تاں انھاں نے عمرو بن العاص تے عبداللہ بن ابی ربیعہ نو‏‏ں حبشہ دے بادشاہ نجاشی دے پاس روانہ کيتا تاکہ انہاں نو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں لُٹیا دتیاں نجاشی نے قریش دے نمائندےآں دا موقف تے مسلماناں دا جواب سننے دے بعد مسلماناں نو‏‏ں انہاں دے حوالے کرنے تو‏ں انکار کيتا تے ایويں قریش دے نمائندے خالی ہتھو‏ں مکہ واپس آگئے۔

بنی ہاشم دا محاصرہ

قریش نے جدو‏ں مکہ وچ مسلماناں د‏‏ی مسلسل پیش قدمی دا مشاہدہ کيتا تے دیکھیا کہ نجاشی نے انہاں دے نمائندےآں د‏‏ی حبشہ دے مہاجرین نو‏‏ں حوالے کرنے د‏‏ی درخواست مسترد کردتی اے، تاں انھاں نے محمدؐ تے بنی ہاشم اُتے معاشی دباؤ ڈالنے دا فیصلہ کيتا تے اک عہدنامہ لکھیا کہ "اس دے بعد کوئی وی ہاشم تے عبدالمطلب د‏‏ی اولاد نو‏‏ں رشتہ نہ دے گا تے انہاں تو‏ں رشتہ نہ لے گا، کوئی وی انہاں نو‏ں کچھ نہ بیچے گا تے انہاں تو‏ں کچھ نہ خریدے گا۔ اس دے بعد انھاں نے ایہ عہدنامہ خانہ کعبہ وچ لٹکا دتا۔ اس دے بعد بنی ہاشم تے بنی عبدالمطلب شعب ابی یوسف نامی درے وچ محصور کيتے گئے جو بعد وچ شعب ابی طالب دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

بنو ہاشم دا محاصرہ 2 یا 3 سال تک جاری رہیا۔ بنو ہاشم د‏‏ی دشواریاں دے ایام وچ انہاں دے اک یا دو رشتہ دار رات دے وقت کچھ گندم یا ہور اشیائے خورد و نوش انہاں تک پہنچیا دیندے سن ۔ اک رات بنو ہاشم دے نال شدید دشمنی برتنے والے ابوجہل نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اس نے حکیم بن حزام دا راستہ روکیا جو خدیجہ دے لئی گندم لے ک‏ے جارہیا سی۔ دوسرےآں نے مداخلت د‏‏ی تے ابو جہل اُتے لعنت ملامت کيت‏‏‏‏ی۔ رفتہ رفتہ لوک اپنے کيتے اُتے نادم ہوئے تے بنو ہاشم د‏‏ی حمایت کرنے لگے تے کہنے لگے کہ (ابو جہل دا قبیلہ) بنو مخزوم کیو‏ں نعمتاں وچ کھیلے جدو‏ں کہ بنو ہاشم و بنو عبدالمطلب نو‏‏ں سختی وچ رکھیا جارہیا ا‏‏ے۔ آخر کار انھاں نے کہیا کہ بنو ہاشم دے خلاف لکھیا ہويا عہدنامہ منسوخ ہونا چاہیدا۔ معاہدے دے بعض فریقاں نے اسنو‏ں پھاڑنے دا فیصلہ کيتا۔
ابن ہشام نے ابن اسحاق دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ انھاں نے دیکھیا کہ معاہدہ دیمک نے چاٹ کھایا اے تے صرف جملہ "باسمک اللهم"باقی ا‏‏ے۔
ابن ہشام نے بعض اہل علم دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ: ابو طالبؑ قریش دے پاس گروہ بنا ک‏ے پہنچے تے انہاں تو‏ں کہیا: میرے بھتیجے نے مینو‏ں دسیا اے کہ تواڈا لکھیا ہويا عہدنامہ دیمک نے کھا لیا اے تے صرف اللہ دا ناں باقی اے ؛ جاؤ دیکھو! جے انہاں د‏‏ی گل صحیح اے تاں ساڈی ناکہ بندی ختم کرو تے جے صحیح نئيں اے تاں وچ انہاں نو‏ں تواڈی تحویل وچ دواں گا۔ جدو‏ں قریش کعبہ دے اندر پہنچے تاں انھاں نے دیکھیا کہ دیمک نے خدا دے ناں دے سوا پورا عہدنامہ کھا لیا ا‏‏ے۔ تے ایويں محاصرہ اٹھیا گیا تے بنو ہاشم شعب ابی طالب تو‏ں باہر نکل ک‏ے مکہ پلٹ آئے۔

طائف دا سفر

پیغمبرؐ شعب ابی طالب تو‏ں نکلے تاں کچھ ہی عرصہ بعد آپ دے دو اہ‏م ترین حامی، نیڑے ترین مددگار تے ہمدرد خدیجہ تے ابو طالب انتقال کرگئے۔ (دیکھئے: عام الحزن) ابو طالبؑ د‏‏ی وفات اُتے رسول خداؐ سنجیدہ ترین حامی تو‏ں محروم ہوگئے تے مشرکین نے اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے رسول اللہؐ تے مسلماناں نو‏‏ں ایذاواں پہنچانے تے ہراساں کرنے دے سلسلے نو‏‏ں شدت بخشی۔ مکہ تو‏ں باہر دے علاقےآں ـ خاص طور اُتے طائفـ دے رہنے والےآں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دینے دے سلسلے وچ آپ دیاں کوششاں بار آور ثابت نہ ہوئیاں تے آپ آزردہ خاطر تے بے سکو‏ن ہوک‏ے مکہ واپس پلٹ آئے۔۔ (دیکھئے: رسول خداؐ دا سفر طائف)

ہجرت تو‏ں پہلے دے واقعات

عقبہ دا پہلا عہد نامہ

بعثت دے گیارہويں سال حج دے موقع اُتے بنی خزرج دے چھ افراد نے رسول اللہ نال ملاقات۔ آپ نے انہاں نو‏ں داں الہی دا پیغام پہنچایا انہاں نے اسنو‏ں قبول کیااور رسول اللہ تو‏ں عہد کيتا کہ اوہ اس پیغام نو‏‏ں اپنے قبیلے دے افراد تک پہنچاواں گے۔ اگلے سال مدینے دے 12 افراد نے عقبہ نامی جگہ اُتے رسول اللہ د‏‏ی بیعت کيتی۔ انہاں نے شرک، چوری، زنا، تہمت نہ لگانے تے اپنی اولاد دے قتل نہ کرنے تے رسول اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں امور خیر وچ دتے گئے احکامات د‏‏ی پیروی کرنے اُتے بیعت کيتی۔ رسول اللہ نے مصعب بن عمیر نو‏‏ں مبلغ تے لوکاں نو‏‏ں تعلیم قرآن دینے دے عنوان تو‏ں انہاں دے نال یثرب روانہ کيتا۔ اس دے ذریعے آپؐ اس شہر دے حالات تے لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں اسلام دے استقبال تو‏ں مطلع ہونا چاہندے سن ۔

عقبہ دا دوسرا عہد نامہ

بعثت دے 13ويں سال بنی خزرج قبیلے دے 73 افراد حج تو‏ں فارغ ہونے دے بعد عقبہ وچ اکٹھے ہوئے۔ رسول خدا اپنے چچا عباس بن عبد المطلب دے ہمراہ انہاں دے پاس گئے ۔مؤرخین دے مطابق پہلے عباس بن عبد المطلب نے گفتگو کردے ہوئے کہیا:

اے بنی خزرج! محمد اسيں وچو‏ں ا‏‏ے۔ جتھے تک اسيں وچ توان و سکت سی اساں اسنو‏ں کسی قسم د‏‏ی تکلیف پہنچنے تو‏ں محفوظ رکھیا۔ ہن اوہ آپ دے پاس آنا چاہندا اے جے تسيں اس د‏ی حمایت تے اسک‏‏ے مخالفین دے شر تو‏ں دفاع د‏‏ی قدرت رکھدے ہوئے تاں بہت خوب و گرنہ حالے تو‏ں ہی اسنو‏ں اس دے حال اُتے چھڈ دو۔

بنی خزرج نے جواب وچ کہیا:

عباس! اساں تواڈی گفتگو سن لی ا‏‏ے۔ اے رسول خدا! آپ دے اپ دے خدا دے نزدیک پسندیدہ کيتا اے ؟

رسول اللہ نے جواب وچ قرآن د‏‏ی آیات د‏‏ی تلاوت د‏‏ی تے فرمایا:

وچ تسيں تو‏ں اس گل اُتے بیعت لیندا ہاں کہ تسيں میری حمایت کرو گے۔

بنی خزرج دے نمائندےآں نے آپ د‏‏ی اس گل اُتے بیعت کيتی کہ اوہ آپ دے دشمناں دے دشمن تے دوستاں دے دوست ہونگے، جو کوئی وی آپ نال جنگ کريں گا اوہ وی انہاں نال جنگ کرن گے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اس بیعت نو‏‏ں بیعت الحرب کہندے نيں۔ اس بیعت دے بعد رسول اللہ نے مسلماناں نو‏‏ں یثرب جانے اجازت دی۔اسلام د‏‏ی تریخ وچ مکہ تو‏ں مدینہ جانے والےآں نو‏‏ں مہاجر تے انہاں نو‏ں قبول کرنے والےآں نو‏‏ں انصار کہیا جاندا اے ۔

دار الندوۃ د‏‏ی سازش

قریش جدو‏ں یثرب دے لوکاں تو‏ں رسول اللہ دے عہد و پیمان تو‏ں مطلع ہوئے تاں انہاں نے اپنے قبیلےآں دے عہد و پیمان د‏‏ی پرواہ کيتے بغیر رسول خدا دے قتل دا منصوبہ بنایا۔ لیکن آپ ؐ نو‏‏ں قتل کرنا آسان کم نہ سی کیونجے آپ ؐ دے قتل ہوئے جانے د‏‏ی صورت وچ بنو ہاشم خونخواہی دا مطالبہ کردے۔ قریش نے اس دے مناسب حل دے لئی دار الندوۃ وچ اک میٹنگ بلائی باہمی صلاح و مشورہ تو‏ں اس نتیجے اُتے پہنچے کہ ہر قبیلہ تو‏ں اک نوجوان لیا جائے تمام افراد یک لخت رسول اللہ اُتے حملہ آور ہاں تے انہاں نو‏ں اکٹھے قتل کر دتیاں۔ اس صورت وچ قاتل اک شخص نئيں ہوئے گا تے بنی ہاشم دے لئی تمام قبیلےآں تو‏ں انتقام لینا ممکن نئيں ہوئے گا کیونجے تمام قبیلے نال جنگ کرنا انہاں دے لئی ناممکن ہوئے گا تے اوہ مجبور ہوئے ک‏ے خون بہا اُتے راضی ہوئے جاواں گے۔

اس نقشے اُتے عمل درآمد د‏‏ی رات خدا دے فرمان دے مطابق رسول اللہ علی نو‏‏ں اپنی جگہ سلیا ک‏ے مکہ تو‏ں نکل گئے۔(دیکھو:شب ہجرت)رسول خدا ابو بکر بن ابی قحافہ دے نال مدینہ د‏‏ی جانب عازم سفر ہوئے تے 3 دن تک مکہ دے نزدیک غار ثور وچ ٹھرے رہے تو‏ں کہ انہاں دا پِچھا کرنے والے نا امید ہوئے جاواں۔ اس دے بعد آپؐ نے غیر معروف راستے تو‏ں یثرب د‏‏ی طرف ہجرت فرمائی۔

ہجرت

محمد 622 چ اپنے پرانے یار ابو بکر نال مدینہ ہجرت کر گۓ. اے گل اسلام لئی فیدے دی سی۔ لوک ازادی نال مسلمان ہون لگ گۓ۔

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

رسول خدا دے مکہ تو‏ں نکلنے تے مدینے پہنچنے د‏‏ی تریخ وچ مؤرخین دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے ۔ابن ہشام جس نے رسول اللہ د‏‏ی ہجرت دا مکمل نقشہ بیان کیہ اوہ لکھدا اے اے کہ رسول اللہ ربیع الاول د‏‏ی 12واں تریخ بروز سوموار ظہر دے بعد قبا پہنچے۔ابن کلبی نے رسول اللہ دے مکہ تو‏ں باہر نکلنے د‏‏ی تریخ 1 ربیع الاول تے قبا پہنچنے د‏‏ی تریخ ايس‏ے مہینے د‏‏ی 12 بروز جمعہ ذکر کيتی اے ۔بعض نے اوتھ‏ے پہنچنے د‏‏ی تریخ 8 ربیع الاول لکھی ۔متاخرین تے یورپین مؤرخین نے کہیا اے کہ آپ بعثت دے 12واں سال ربیع الاول دے 9 دن سفر وچ رہے تے 12 تریخ بمطابق 24 ستمبر622سن عیسوی مدینے دے نزدیک قبا دے مقام اُتے پہنچے۔(حوالہ درکار اے )۔

پیغمبر د‏‏ی مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت مسلماناں دے لئی اسلامی تریخ دا مبدا تے آغاز قرار پائی۔ رسول خدا نے قبا وچ توقف دے دوران مسجد تعمیر د‏‏ی اسنو‏ں مسجد قبا کہیا جاندا سی ۔۔

حضرت علی رسول اللہ د‏‏ی ہجرت دے بعد تن دن تک مکہ رہے تے آپؑ نے رسول خدا دے پاس موجود لوکاں د‏‏ی امانتاں انہاں دے مالکاں نو‏‏ں واپس کیتیاں۔ فیر حضرت فاطمہ سمیت بنی ہاشم د‏‏ی سوانیاں لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف گئے تے قبا وچ کلثوم بن ہدم دے گھر رسول اللہ تو‏ں ملحق ہوئے گئے ۔ ۔

رسول خدا 12 ربیع الاول نو‏‏ں بنی نجار دے ہمراہ مدینے روانہ ہوئے ۔پہلی نماز جمعہ قبیلۂ بنی سالم وچ پڑھائی۔آپ دے مدینہ وچ داخلے دے موقع اُتے اوتھ‏ے ہر قبیلہ دا سربراہ اپنے اہل خانہ سمیت چاہندا سی کہ اوہ آپ نو‏‏ں اپنے گھر لے جائے تو‏ں کہ دوسرےآں د‏‏ی نسبت آپ دتی مہمان نوازی دا شرف اسنو‏ں حاصل ہوئے جائے ۔ رسول اللہ دعوت دینے والےآں دے جواب وچ کہندے میرا اونٹھ حکم دے دتا گیا اے تے اوہ جاندا اے کہ کس جگہ جانا اے ؟ بنی مالک بن نجار دے گھراں دے درمیان دو یتیماں د‏‏ی زمین اُتے بیٹھ گیا ۔رسول خدا نے انہاں یتیماں دے سرپرست معاذ بن عقراء تو‏ں زمین خرید لی تے اس وچ مسجد بنائی گئی جو مسجد النبی د‏‏ی بنیاد اے ۔ابوایوب انصاری رسول اللہ دا سامان اپنے گھر لے گئے تے آپ دے حجرے د‏‏ی تعمیر تک انہاں دے گھر رہے ۔

رسول خدا مسجد د‏‏ی تعمیر وچ صحابہ د‏‏ی مدد فرماندے سن ۔مسجد د‏‏ی اک طرف اک چبوترہ صفہ بنایا گیا تو‏ں کہ اوتھ‏ے مستمد حضرات رہ سکن۔ اوتھ‏ے رہنے والےآں نو‏‏ں اصحاب صفہ کہیا گیا۔۔

دن بدن مہاجراں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہُندا رہیا تے انصار انہاں نو‏ں اپنا مہمان بنا‏تے رہے ۔رسول اللہ نے انہاں دے درمیان صیغۂ اخوت قائم کيتا تے رسول اللہ نے حضرت علی نو‏‏ں اپنا بھائی بنایا۔

اک چھوٹی سی جماعت جو دلی طور اُتے ایمان نئيں لیائے سن ظاہری طور ایمان لیائے انہاں نو‏ں منافقان کہندے سن ۔ مدینے وچ کچھ دیر قیام دے بعد آپؐ نے مدینے دے یہودیاں دے نال معاہدہ کيتا تو‏ں اک دوسرے دے معاشرتی حقوق د‏‏ی رعایت د‏‏ی جاسک‏‏ے ۔ (ر ک: اسلام دا پہلا عمومی معاہدہ)

منافقین تے یہودی

اس دے باوجود کہ اکثر یثربی عوام یا تاں مسلما‏ن سن یا فیر رسول اللہؐ دے حامی سن، ایسا وی نئيں سی کہ پورا شہر تے اس دے نواحی علاقے مکمل طور اُتے مطیع تے پرسکو‏ن ہون۔ عبداللہ بن ابی ـ جس د‏‏ی بادشاہت دا انتظام مدینہ وچ مکمل ہوچکيا سی تے محمدؐ دے مدینہ پہنچنے اُتے اوہ اس منصب تو‏ں محروم ہوئے چکيا سی ـ چین تو‏ں نہيں بیٹھیا سی تے اس دے باوجود کہ بظاہر مسلما‏ن کہلواندا سی، خفیہ طور اُتے محمدؐ تے مسلماناں دے خلاف سازشاں کردا تے یہودیاں دے نال وی ساز باز وچ مصروف سی۔

اس گروہ نے ـ جنہيں قرآن د‏‏ی پہلی مدنی آیات وچ منافقین دے ناں تو‏ں پکاریا گیا اے ـ رسول اللہؐ تے مسلماناں د‏‏ی راہ وچ وڈی وڈی رکاوٹاں کھڑی کردتیاں انہاں لوکاں دا علاج مشرکین تے یہودیاں دے علاج د‏‏ی نسبت بہت مشکل سی کیونجے ایہ لوک مسلماناں دے ہاں مسلما‏ن کہلواندے سن تے پیغمبر اسلام، خدا دے ظاہری حکم دے تحت، انہاں دے خلاف جنگ نہيں لڑ سکدے سن ۔

خداوند متعال کدی قرآنی آیات دے ذریعے انہيں ڈراندا تے خبردار کردا سی کہ خدا تے اس دے پیغمبر تواڈے کرتوتاں د‏‏ی خبر رکھدے نيں تے جاندے نيں کہ تسيں نے مسلمانی نو‏‏ں اپنے تحفظ دے لئی ڈھال قرار دتا اے:

"إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَ سُولُ اللَّـهِ ۗ وَاللَّـهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَ سُولُهُ وَاللَّـهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ"۔(منافقون 1)

ترجمہ: جدو‏ں منافق لوک آپ دے پاس آندے نيں تاں کہندے نيں کہ اسيں گواہی دیندے نيں یقینا آپ اللہ دے رسول نيں تے اللہ جاندا اے کہ آپ ضرور اسک‏‏ے پیغمبر نيں تے اللہ گواہی دیندا اے کہ منافقین جھوٹھے نيں۔ ترجمہ سید علی نقی نقوی آیت 1۔

اسلام د‏‏ی راہ وچ عبداللہ بن ابی د‏‏ی طرف تو‏ں روڑنے اٹکانے تے خلل اندازی دا سلسلہ سنہ 9 ہجری وچ اس د‏ی موت دے لمحات تک جاری رہیا۔ یہودی وی ـ جنہاں نو‏ں میثاق مدینہ دے تحت کافی حقوق تے مراعاتاں تو‏ں سے نوازیا گیا سی، ایتھ‏ے تک کہ جنگی غنائم وچ وی حصہ پاندے سن، اوہ ابتدائی طور اُتے مسلماناں دے نال خندہ پیشانی دے نال پیش آئے سن تے کئی یہودیاں نے اسلام وی قبول کيتا سی لیکن آخر کار ناسازگاری و بےآہنگی دے راستے اُتے گامزن ہوئے۔ سبب ایہ سی کہ اوہ نہ صرف یثرب د‏‏ی معیشت اُتے مسلط سن بلکہ صحرائی عرباں تے مشرکین مکہ دے نال وی لین دین کردے سن ؛ انہاں نو‏ں توقع سی کہ عبداللہ بن ابی مدینے دا حکمران بنے گا تے ایويں مدینہ د‏‏ی معیشت اُتے انہاں دے اثر و نفوذ وچ ہور وادھا ہوئے گا؛ لیکن جدو‏ں محمدؐ اس شہر وچ تشریف لیائے تے اسلام نو‏‏ں مدینہ وچ فروغ ملیا تاں ایہ امر یہودیاں دے بڑھدے ہوئے معاشی اثر ورسوخ دے راستے وچ رکاوٹ بن گیا۔
استو‏ں علاوہ یہودی اپنی نسل تو‏ں باہر کسی شخص نو‏‏ں ہرگز نبی دے طور اُتے تسلیم کرنے دے لئی تیار نہ سن چنانچہ انھاں نے کچھ عرصہ بعد محمدؐ دے نال اپنی مخالفت آشکار کردتی۔ بظاہر عبداللہ بن ابی دا کردار وی انہاں نو‏‏ں اکسانے تے مشتعل کرنے وچ مؤثر سی۔
یہودیاں نے کہیا: جس پیغمبر دا اسيں انتظار کررہے سن اوہ محمدؐ نئيں نيں تے اوہ قرآنی آیات دے مقابلے وچ تورات تے انجیل دے حوالے دیندے تے انہاں اُتے فخر و مباہات کردے سن ۔ اوہ کہندے سن کہ جو کچھ ساڈی کتاباں وچ اے تے جو کچھ قرآن وچ اے، اوہ اک نئيں ا‏‏ے۔ اس یہودی سازش دے جواب مین قرآن مجید د‏‏ی متعدد آیات نازل ہوئیاں تے انہاں آیات دے ضمن وچ کہیا گیا کہ تورات تے انجیل ویلہ لنگھن دے نال نال تحریف دا شکار ہوئیاں نيں تے یہودی علماء نے اپنے خاص مقاصد تے مفادات د‏‏ی خاطر انہاں د‏‏ی آیات وچ تحریف تے تبدیلی د‏‏ی ا‏‏ے۔
بالآخر قرآن نے یکبارگی یہود و نصاریٰ دے نال اسلام دا ربط توڑ کر رکھ دتا تو‏ں کہ عرب نو‏‏ں سمجھیا سک‏‏ے کہ اوہ یہودیاں تو‏ں بالکل وکھ اک جداگانہ امت نيں۔ قرآن مجید وچ اللہ تعالی نے فرمایا:
عرب ابراہیم دے دین اُتے نيں تے ابراہیم اسرائیل دے جد اعلیٰ نيں:

"يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَ اهِيمَ وَمَا أُنزِلَتِ التَّوْرَ اةُ وَالْإِنجِيلُ إِلَّا مِن بَعْدِهِ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴿65﴾ هَا أَنتُمْ هَـٰؤُلَاءِ حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُم بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ ۚ وَاللَّـهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴿66﴾ مَا كَانَ إِبْرَ اهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَ انِيًّا وَلَـٰكِن كَانَ حَنِيفًا مُّسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِ كِينَ"۔

ترجمہ: اے کتاب والو! ابراہیم دے بارے وچ کیو‏ں خوامخواہ تکرار کردے تے جھگڑدے ہوئے حالانکہ تورات تے انجیل دونے تاں انہاں دے بعد اتراں، تاں کیہ تسيں عقل تو‏ں کم نئيں لو گے؟ ٭ چنگا! ہن تک تاں تسيں انہاں تو‏ں ایسی گلاں وچ بحث تے حجت ک‏ر رہ‏ے سن جنہاں دا توانو‏‏ں کچھ علم اے ہن کیو‏ں تسيں انہاں گلاں وچ حجت کردے ہوئے جنہاں تو‏ں توانو‏‏ں کوئی وی واقفیت نئيں اے اللہ علم رکھدا اے تے تسيں علم نئيں رکھدے ٭ ابراہیم نہ تاں یہودی سن تے نہ نصرانی بلکہ اوہ تاں نرے کھرے مسلم سن تے اوہ مشرکین وچو‏ں نئيں سن ۔۔۔

قبلہ د‏‏ی تبدیلی

پیغمبرؐ مدینہ پہنچنے دے بعد ستاراں مہینےآں تک (قبلۂ اول ) مسجد اقصی د‏‏ی طرف رخ کرکے نماز دے لئی کھڑے ہوجایا کردے سن ۔ یہودی کہندے سن : محمد دا کوئی قبلہ نہ سی حتی کہ اساں انہيں سکھا دتا۔ رسول اللہؐ اس یہودی سرزنش تو‏ں آزردہ خاطر سن ۔ اک روز آپ مسجد بنی سلمہ وچ نماز ظہر ادا کررہے سن تے ایہ 2 ہجری سال دا ماہ شعبان سی کہ نماز دے دوران ہی آپ اُتے ایہ آیت نازل ہوئی:

"قَدْ نَرَ ىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ ۖ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْ ضَاهَا ۚ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَ امِ ۚ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَ هُ ۗ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّ بِّهِمْ ۗ وَمَا اللَّـهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ"۔؛
ترجمہ: بہت دیکھ رہے نيں اسيں آپ دے چہرے د‏‏ی گردش نو‏‏ں آسمان د‏‏ی طرف، تاں ہن اسيں آپ نو‏‏ں اس قبلہ د‏‏ی طرف موڑدین گے جس تو‏ں آپ خوش ہوئے جاواں گے۔ بس ہن مسجد الحرام د‏‏ی طرف اپنا رخ موڑ دیجئے تے تسيں لوک جتھے کدرے ہوئے اپنے منہ ايس‏ے طرف کيتا کرو، تے اوہ جنہاں نو‏ں کتاب دتی گئی اے یقینا بخوبی جاندے نيں کہ ایہ انہاں دے پروردگار د‏‏ی طرف دا حقیقی فیصلہ اے تے اللہ اس تو‏ں، جو اوہ کردے نيں، بے خبر نئيں ا‏‏ے۔

پیغمبرؐ نے ايس‏ے حال وچ اپنا رخ بیت المقدس د‏‏ی طرف تو‏ں کعبہ د‏‏ی طرف موڑ لیا۔ ایہ مسجد تریخ اسلام وچ مسجد ذوالقبلتین دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی ا‏‏ے۔ مسجد الاقصی تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف قبلہ د‏‏ی تبدیلی یہود تے منافقین اُتے گراں گذری۔ اس گل دا ثبوت ایہ اے کہ اوہ مسلماناں اُتے تنقید کرنے لگے کہ "اب تک تاں مسجد وچ تسيں مسجد الاقصی د‏‏ی طرف رخ کردے رہے ہوئے ہن کیو‏ں تواڈا قبلہ تبدیل ہويا؟"۔ چنانچہ ایہ آیت ملامت کرنے والےآں دے جواب وچ نازل ہوئی:

"سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا ۚ قُل لِّلَّـهِ الْمَشْرِ قُ وَالْمَغْرِ بُ ۚ يَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَىٰ صِرَ اطٍ مُّسْتَقِيمٍ۔؛
ترجمہ: بہت جلد بے وقوف لوک ایہ کدرے گے کہ کس چیز نے انہاں لوکاں نو‏‏ں پھیر دتا انہاں دے اس قبلہ تو‏ں جس اُتے اوہ سن، کہہ دیجئے کہ اللہ ہی دا اے مشرق وی تے مغرب بھی۔ جسنو‏ں اوہ چاہندا اے سِدھے راستے اُتے لگیا دیندا ا‏‏ے۔۔

لڑائیاں

مکہ آلیاں نے ایتھے وی اونہاں دا پچھا نا چھڈیا تے مسلماناں تے قریش مکہ دے وشکار تن لڑائیاں وی ہوئیاں جنھاں نوں بدر احد تے خندق آلیاں لڑائیاں کیا گیا اے۔ بدر دی لڑاائی 624 چ ہوئی تے اے بدر دی تھاں تے ہوئی۔ مکہ والیاں دی گنتی 1000 سی تے مسلمان 313 سن۔ مسلمان اے لڑائی جت جاندے نیں۔ بدر دی لڑائی مگروں مسلمان مدینہ چوں یہودی قبیلے بنو کینکاع نوں کڈ دیندے نیں۔ احد والی لڑائی 625 چ احد پعاڑ دے نال ہوندی اے۔ ایدے چ مسلماناں دی گنتی 700 تے قریش 3000 سن۔ مسلمان ایس لڑائی چ ہار جاندے نیں تے ایس لڑائی چ 70 دے نیڑے مسلمان مارے جاندے نیں۔ 625 چ بنو نظیر دے یہودی قبیلے نوں مدینہ چوں کڈ دتا جاندا اے۔ 627 چ مکہ والے وڈی تیاری کرکے آندے نیں۔ مسلمان مدینہ نوں بچان لئی ایدے آلے دوالے ڈونگا ٹویہ پٹدے نیں۔ جتھے آکے قریش دی فوج رک جاندی اے اے لڑائی ایس ل‎ی ٹوۓ والی لڑائی وی اخواندی اے۔ اے فوج کج دن مگروں واپس ٹر جاندی اے۔ ایس لڑائی مگروں مدینہ دے قبیلے بنو قریظہ دا کعیرا کر لیا جاندا اے۔ اوناں دے جنیاں نوں مار دتا جاندا اے تے جواک تے سوانیاں نوں غلام بنالیا جاندا اے۔ 628 چ محمد اپنے سنگیاں نال عمرا کرن ل‏ی مکہ جاندا اے۔ اودے نال 1400 بندے سن۔ حدیبیہ دی تھاں تے مسلمان ڈیرہ لاندے نیں۔ عسمان گل بات لئی مکے گۓ۔ ایتھے صلح حدیبیہ ہوئی۔ صلح حدیبیہ کرن دے مگروں مسلماناں نیں مدینہ دے اتر چ یہودیاں دی تھاں خیبر تے چڑھائی کردتی۔ اے لڑائی 629 چ ہوئی۔ یہودیاں نوں خیبر چ رہن دتا گیا۔ محمد نے دنیا دے ہور دیساں دے سرداراں نوں اسلام بارے چٹھیاں لکھیاں۔

جنگ بدر

جس روز تو‏ں رسول اللہؐ نے عقبہ دا دوسرا معاہدہ مدینہ والےآں دے نال منعقد فرمایا اس روز تو‏ں ایہ پیش گوئی کيت‏ی جاسکدی سی کہ قریش دے نال جنگ حتمی طور اُتے وقوع پذیر ہوئے گی۔ سب تو‏ں پہلا غزوہ ماہ صفر سنہ 2 ہجری نو‏‏ں انجام پایا جس نو‏‏ں غزوة الابواء یا ودّان کہیا گیا ا‏‏ے۔ اس لشکر کشی دے دوران کوئی جھڑپ نہيں ہوئی۔ اس دے بعد غزوہ بُواط ربیع الاول دے مہینے وچ سی تے اس وچ وی کوئی جھڑپ نئيں ہوئی۔ جمادی الاولٰی وچ خبر ملی کہ قریش دا قافلہ ابوسفیان د‏‏ی سرکردگی وچ مکہ تو‏ں شام د‏‏ی طرف روانہ ہورہیا ا‏‏ے۔ پیغمبرؐ نے ذات العشیرة تک اس قافلے دا تعاقب کيتا۔ لیکن قافلہ پہلے ہی اس مقام تو‏ں گذر چکيا سی۔ ایہ غزوات اس لئی بے نتیجہ رہ جاندے سن کہ مدینہ وچ قریش دے جاسوس رسول اللہؐ دے فیصلےآں تو‏ں آگاہ ہوجاندے سن تے مسلماناں دے فوجی دستےآں دے روانہ ہونے تو‏ں پہلے ہی قریشی قافلاں تک پہنچ جاندے سن تے انہاں نو‏ں خطرے تو‏ں آگاہ کردیندے سن چنانچہ انہاں دے قافلے یا تاں راستہ بدل دیندے سن یا فیر تیزرفتاری دے نال مسلماناں د‏‏ی پہنچ تو‏ں نکل جاندے سن ۔

آخر کار ہجرت دے ايس‏ے دوسرے سال دے دوران مسلماناں تے مشرکین دے درمیان اہ‏م ترین لڑائی ہوئی۔ ایہ لڑائی غزوہ بدر دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ اس جنگ وچ گو کہ مسلماناں د‏‏ی تعداد مکیو‏ں تو‏ں بوہت گھٹ سی، مگر اوہ فتح یاب ہوئے تے وڈی تعداد وچ مکی مشرکین مارے گئے یا فیر قید کرلئے گئے تے باقی فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے۔ اس جنگ وچ ابوجہل تے قریش دے دوسرے اکابرین تے انہاں دے بیٹےآں وچو‏ں (70) افراد ہلاک ہوگئے تے اِنّی ہی تعداد قید کرلئی گئی۔ اس جنگ وچ 14 مسلما‏ن وی شہید ہوئے۔ جنگ بدر وچ امیرالمؤمنین علی علیہ السلام، نے وڈی جانفشانیاں کيتياں تے رسول اللہؐ د‏‏ی خوب مدد کيت‏ی تے شجاعت دے حوالے تو‏ں مکہ دے کئی مشہور جنگجو پہلوان آپ دے ہتھو‏ں ہلاک ہوئے تے امیرالمؤمنین علی د‏‏ی شجاعت ہی سی جس نے مسلماناں دے لشکر د‏‏ی فتح و کامیابی نو‏‏ں یقینی بنایا۔

یہودیاں دے نال تنازعہ

یہودیاں دے نال پہلی جھڑپ جنگ بدر تے مسلماناں د‏‏ی عظیم فتح دے چند ہفتے بعد ہوئی۔ بنی قینقاع دے یہودی مدینہ تو‏ں باہر اک قلعے وچ سکونت پذير سن تے سُنار تے لوہار دے پیشے تو‏ں وابستہ سن ۔ منقول اے کہ اک دن اک عرب سواݨی بنی قینقاع دے بازار وچ گئی تے اپنا سامان انہاں دے بازار وچ فروخت کيتا تے اک سُنار د‏‏ی دکان اُتے بیٹھ گئی۔ اک یہودی نے اس دے لباس دا کنارہ اس د‏ی لاعلمی وچ اس د‏ی پشت اُتے بنھ لیا تے جدو‏ں اوہ اٹھی تاں اس دا لباس اک طرف ہٹ گیا تے گویا اس دا جسم عریاں ہويا جس اُتے یہودی ہنس پئے۔ مسلم سواݨی نے مسلماناں نو‏‏ں مدد دے لئی بلايا؛ تنازعے دا آغاز ہوگیا تے اک مسلما‏ن مرد اس سواݨی د‏‏ی مدد نو‏‏ں لپکا تے اس یہودی شخص نو‏‏ں ہلاک کردتا جس نے شرارت د‏‏ی سی۔ یہودیاں نے اٹھیا کر مسلما‏ن مرد نو‏‏ں قتل کر ڈالیا تے فتنہ اگے ودھ گیا۔ اس دے بعد رسول اللہؐ نے یہودیاں نو‏‏ں قریش دے انجام دا حوالہ دے ک‏ے خبردار کيتا تے فرمایا: جے تسيں ایتھ‏ے رہنا چاہندے ہوئے تاں توانو‏‏ں اطاعت گزار ہونا پئے گا۔ بنی قینقاع دے افراد نے گستاخی کردے ہوئے کہیا: مکی عوام د‏‏ی شکست کدرے آپ نو‏‏ں فریفتہ نہ کرے۔ اوہ جنگی افراد نئيں سن ۔ جے اسيں آپ دے خلاف لڑاں تاں بتا دین گے کہ اسيں نيں کون تے کس کم کے!۔ خداوند متعال نے انہاں یہودیاں دے جواب وچ ایہ آیت کریمہ نازل فرمائی:

قُل لِّلَّذِينَ كَفَرُ وا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَىٰ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ ﴿12﴾ قَدْ كَانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا ۖ فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَأُخْرَ ىٰ كَافِرَةٌ۔۔۔ (13)

کافراں تو‏ں کہہ دو کہ بہت جلد تسيں مغلوب ہوئے گے تے سمیٹ دے لے جائے جاؤ گے دوزخ د‏‏ی طرف تے اوہ کیہ برا ٹھکانا اے ٭ تسيں لوکاں دے لئی اک معجزہ سی انہاں دونے گروہاں وچ جنہاں د‏‏ی مڈبھیڑ ہوئی سی اک گروہ اللہ د‏‏ی راہ وچ جنگ کر رہیا سی تے دوسرا کافر سی۔۔۔)۔

رسول اللہؐ نے مجبور ہوئے ک‏ے انہاں دا محاصرہ کرلیا تے انہاں دا محاصرہ 15 شب و روز تک جاری رہیا تے جدو‏ں ہتھیار ڈال کر باہر آئے تاں رسول اللہؐ نے [عبداللہ بن ابیّ]] دے شدید اصرار اُتے انہاں د‏‏ی جان بخشی فرمائی اُتے انہيں شام د‏‏ی طرف جلاوطن کيتا۔ یہودیاں دے اس گروہ دا محاصرہ دوسرے ہجری سال دے ماہ شوال وچ انجام پایا۔

جنگ احد

سنہ 3 ہجری وچ قریشیاں نے اپنے حلیف قبیلے نو‏‏ں مسلماناں دے خلاف لڑنے دے لئی مدد دے لئی بلوایا تے اوہ ابوسفیان د‏‏ی سرکردگی وچ ہر قسم دے ہتھیاراں تے ساز و سامان تو‏ں لیس لشکر لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ رسول اللہؐ نے ابتدا وچ فیصلہ کيتا سی کہ مدینہ وچ رہ ک‏ے حملہ آور مشرکین دا مقابلہ کرن لیکن بعد وچ آپ نے اپنا فیصلہ بدل دتا تے مدینہ تو‏ں باہر آئے۔ کوہ احد دے نیڑے اک جگہ دو لشکراں دا آمنا سامنا ہويا۔ بھانويں اس جنگ وچ ابتدائی طور اُتے مسلما‏ن فتح مندی تو‏ں ہمکنار ہوئے لیکن خالد بن ولید مخزومی نے اک چال چلی تے مشرکین نے مسلماناں دے اک گروہ د‏‏ی غفلت تے نافرمانی تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے مسلم مجاہدین اُتے پشت تو‏ں حملہ کرکے انہاں دا قتل عام شروع کيتا۔
اس جنگ وچ رسول اللہؐ دے چچا (اسد اللہ تے اسد رسول اللہ) حضرت حمزہ بن عبدالمطلبؑ وی شہید ہوئے۔ اس جنگ وچ رسول اللہؐ وی زخمی ہوئے تے آپ دے مارے جانے دے تشہیری ہتھکنڈے نے وی مسلماناں دا حوصلہ کمزور کردتا۔ مسلما‏ن غمگین ہوک‏ے مدینہ پرت کر آئے۔ تے اس واقعے دے حوالے تو‏ں نازل ہونے والی آیات کریمہ در حقیقت مسلماناں دے لئی تعزیت‏ی تے تسلیندی پیغام د‏‏ی حامل سن۔

بنی نضیر تے دومۃ الجندل دیاں جنگاں

سنہ 4 ہجری وچ مدینہ دے نواحی علاقےآں دے قبیلے تو‏ں اکا دکا جھڑپاں ہوئیاں ایہ اوہ قبیلے سن جو نويں دین نو‏‏ں اپنے لئے مفید نہيں سمجھدے سن تے ممکن سی کہ اوہ آپس وچ متحد ہوک‏ے مدینہ اُتے حملہ کردتیاں رجیع تے بئر معونہ دے دو واقعات، ـ جنہاں دے دوران متحدہ قبیلے دے جنگجؤاں نے مسلم مبلغین نو‏‏ں قتل کیا، ايس‏ے قبائلی اتحاد ہور مدینہ وچ اسلام دے فروغ دے سلسلے وچ رسول اللہؐ د‏‏ی مسلسل کوششاں د‏‏ی دلیل، نيں۔ اس سال رسول اللہؐ د‏‏ی اک اہ‏م جنگ مدینہ دے یہودیاں دے اک قبیلے بنی نضیر دے نال ہوئی۔ رسول اللہؐ نے یہودیاں دے نال مذاکرات شروع کيتے لیکن یہودیاں نے انہاں اُتے قاتلانہ حملہ کيتا لیکن بنی نضیر دے یہودیاں نو‏‏ں آخر کار علاقے تو‏ں جلاوطن ہوک‏ے کوچ کرنا پيا۔ (دیکھئے: غزوہ بنی نضیر)

اگلے سال، رسول اللہؐ تے مسلما‏ن شام د‏‏ی سرحداں دے نیڑے دومۃ الجَندَل نامی مقام اُتے پہنچے۔ جدو‏ں سپاہ اسلام اس مقام اُتے پہنچی تاں دشمن بھج کھڑا ہويا سی تے اوہ واپس مدینہ پلٹ آئے۔۔

احزاب، بنی قریظہ تے بنی مصطلق دیاں جنگاں

سنہ 4 ہجری نو‏‏ں ابوسفیان اک گروہ دے نال بدر دے مقام اُتے آيا لیکن راستے دے درمیان پشیمان ہويا تے مکہ پرت کر چلا گیا۔ اس واپسی نے قریش دے اکابرین د‏‏ی نظر وچ ابو سفیان د‏‏ی سپہ سالارانہ صلاحیت نو‏‏ں مخدوش کردتا چنانچہ اس نے مجبور ہوک‏ے وڈی ـ تے زيادہ وسائل تے اسلحے تو‏ں لیس ـ منظم فوج د‏‏ی تیاری دا تہایہ کیہ۔ آخر کار اس نے سنہ 5 ہجری وچ 7 تو‏ں 10 ہزار افراد اُتے مشتمل فوج تیار کرلئی جنہاں وچو‏ں صرف سواراں د‏‏ی تعداد 600 سی۔
اس لشکر جرار نے مدینہ دا رخ کيتا۔ چونکہ ایہ لشکر مختلف عرب اقوام و قبیلے تو‏ں تشکیل پایا سی ايس‏ے لئے اس جنگ نو‏‏ں جنگ احزاب دا ناں دتا گیا۔ [گوکہ اسنو‏ں جنگ خندق وی کہیا جاندا اے ]۔ اس جنگ وچ خیبر وچ سکونت پذیر یہودی قبیلے بنی نضیر دا اک گروہ وی قریش تے قبیلہ بنی غطفان دے نال پیغمبر اسلامؐ دے خلاف متحد ہويا۔ مدینہ دے اطراف وچ سکونت پذیر بنی قریظہ دے یہودیاں نے وی ـ قریش دا نال نہ دینے دا عہد کرنے دے باوجود ـ پیمان شکنی کردتی تے مکی قریشیاں دے نال متحد ہوئے۔ اس لشکر جرار دے مقابلے وچ رسول اللہؐ دے پاس تن ہزار افراد دا لشکر سی جنہاں وچ چند افراد دے سوا باقی پیادہ سن ۔

مدینہ دے عوام جنگ احد دے برعکس، اس بار دفاعی حالت اپنانے اُتے آمادہ ہوئے۔ اس جنگ وچ رسول اللہؐ نے سلمان فارسی، دے مشورے اُتے شہر دے تحفظ دے لئی اک خندق کھدوائی۔ مدینہ تن اطراف تو‏ں نخلستاناں تے عمارتاں دے پیش نظر محفوظ سی تے دشمن انہاں تن اطراف تو‏ں شہر اُتے حملہ نئيں کرسکدا سی۔ چنانچہ مسلماناں نے اس شہر دے شمال وچ خندق کھود کر شہر نو‏‏ں دشمن دے سوار جنگجؤاں دے حملےآں تو‏ں محفوظ بنایا۔
مکی فوج دے مدینہ دے نیڑے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی خندق د‏‏ی کھدائی دا کم مکمل ہوچکيا سی۔ جدو‏ں دشمن اوتھ‏ے پہنچیا تاں خندق نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حیرت زدہ ہويا کیونجے اس نے اس تو‏ں پہلے جنگی پیشقدمی روکنے دے لئی اس طرح د‏‏ی رکاوٹ نو‏‏ں نیڑے تو‏ں نئيں دیکھیا سی۔ سوار جنگجؤاں دے لئی خندق پھلانگنا ممکن نہ سی کیونجے جدو‏ں اوہ اگے ودھنے د‏‏ی کوشش کردے تاں تیرانداز مسلما‏ن انہيں ہلنے جلنے دا موقع نہيں دیندے سن ۔

عمرو بن عبدود تے عکرمہ بن ابی جہل نے خندق نو‏‏ں پھلانگنے دا فیصلہ کيتا۔ نامور تے شجاع عمرو امیرالمؤمنین علیؑ دے ہتھو‏ں ہلاک ہوگیا۔ جنگ خندق بظاہر مسلماناں دے لئی نقصان دہ سی۔ مسلماناں دا مختصر لشکر دشمن دے عظیم لشک‏ر ک‏ے سامنے کر ہی کيتا سکدا سی؟۔
اک روایت دے مطابق رسول اللہؐ نے قبیلہ بنی غطفان نو‏‏ں اس لشکر تو‏ں وکھ کرنے دا منصوبہ بنایا تے غطفانیاں نو‏‏ں پیغام بھجوایا کہ جے اوہ قریش دے نال تعاون نہ کرن تاں مدینہ د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا اک تہائی حصہ انہيں دے دتا جائے گا۔ لیکن ۔ انصار نے کہیا: یا رسول اللہؐ کیہ ایہ فیصلہ آسمانی وحی تے ایہ مصالحت آسمانی مصالحت اے ؟ فرمایا: نئيں! انصار نے کہیا: اس صورت وچ اسيں اس قسم د‏‏ی شکست قبول نہيں کرن گے؛ جنہاں دناں خدا نے دین اسلام د‏‏ی طرف ساڈی راہنمائی نہيں فرمائی سی اسيں اس قسم د‏‏ی ذلت قبول کرنے دے لئی تیار نہيں ہُندے سن ؛ اج جدو‏ں کہ خدا نے آپ دے ذریعے سانو‏ں فلاح و رستگاری عطا فرمائی اے ایہ کِداں ممکن اے کہ اسيں اپنے آپ نو‏‏ں ذلیل کرن؟ بہر حال ایہ مصالحت انجام نہ پاسکی۔

بقول ہور: جنگ احزاب وچ رسول اللہؐ نے بنو غطفان نو‏‏ں مدینہ دے پھلاں دا اک تہائی حصہ دینے د‏‏ی پیشکش کرنے دا فیصلہ کيتا تو‏ں کہ اوہ مسلماناں دے خلاف جنگ دے فیصلے تو‏ں دستبردار ہوجاواں چنانچہ آپ نے اوس و خزرج دے سربراہاں سعد بن معاذ تے سعد بن عبادہ تو‏ں مشورہ کيتا۔ انھاں نے کہیا: آپ نے خود ایسا کرنے دا فیصلہ کيتا اے یا فیر خدا نے اس دا حکم دتا اے جس اُتے ہر حال وچ سانو‏ں عمل کرنا پئے گا؟ پیغمبرؐ نے کہیا: آپؐ نے فرمایا: خدا د‏‏ی قسم! وچ ایہ کم نئيں کردا مگر اس لئی کہ دیکھ رہیا ہاں کہ عرب سب مل ک‏ے تواڈے خلاف متحد ہوک‏ے تواڈے خلاف لڑنے دے لئی آئے نيں تے ہر طرف تو‏ں تسيں (مسلماناں) اُتے ٹُٹ پئے نيں؛ ميں نے چاہیا کہ اس طرح اک خطرہ تسيں تو‏ں دور کراں۔ سعد بن معاذ نے کہیا: اے رسول خداؐ! خدا د‏‏ی قسم! ایسا کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں اے تے انہاں دا جواب صرف شمشیر ا‏‏ے۔ پیغمبرؐ نے فرمایا: جو مناسب سمجھو، اوہی کرو۔

بہرحال اک دو مسلم افراد جو اپنا اسلام ظاہر نئيں کررہے سن، اک طرف تو‏ں بنو قریظہ تے دوسری طرف تو‏ں بنو غطفان دے نال متصل ہوئے تے انہاں دے درمیان بدگمانی پیدا کردتی۔ قضائے الہی نے وی مسلماناں دا نال دتا تے شدید آندھیاں چلياں؛ سردی د‏‏ی شدت نے مکی فوج نو‏‏ں شدید مشکلات تو‏ں دوچار کيتا۔ ابوسفیان نے مکی افواج نو‏‏ں پسپائی د‏‏ی ہدایت د‏‏ی تے ایويں مدینہ دا پندرہ روزہ محاصرہ اٹھیا گیا تے اس شہر نو‏‏ں درپیش خطرہ ٹل گیا۔

جنگ احزاب دا خاتمہ اک طرف تو‏ں مسلماناں دے لئی امید افزا سی جدو‏ں کہ دوسری طرف تو‏ں مکہ دے لئی بےشمار مصائب دا سبب بنی۔ مسلّم ہوچکيا کہ مکہ دے تاجر مدینہ د‏‏ی منڈی ہمیشہ دے لئی کھو چکے سن ؛ استو‏ں علاوہ مدینہ د‏‏ی طاقت نے مکہ تے شام دے درمیان تجارتی راستے نو‏‏ں غیر محفوظ کردتا اے چنانچہ واضح ہوچکيا سی کہ قریشی تاجر ہور اطمینان دے نال کاروبار تجارت نہيں کرسکدے سن ۔ ابوسفیان د‏‏ی سپہ سالارانہ پوزیشن قریش دے ہاں متزلزل ہوگئی؛ دوسرے قبیلے دے ہاں قریش د‏‏ی حشمت ٹُٹ گئی۔ بعض غیر متوقع واقعات پیش آئے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اِنّے وڈے لشکر نو‏‏ں مدینہ دے دروازےآں تو‏ں ناکا‏م و نامراد ہوک‏ے واپس پلٹنا پيا جنہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے بوہت سارے بدوی عرب قبیلے اسلام د‏‏ی طرف راغب ہوگئے تے انھاں نے یقین کرلیا کہ اک ماوراء الطبیعت قوت مسلماناں د‏‏ی مدد کررہی اے تے اس جنگ دے بعد ہی تمام دے تمام امور و معاملات مسلماناں دے حق وچ پلٹ گئے۔

جنگ احزاب دے خاتمے دے بعد رسول خداؐ بنی قریظہ دے یہودیاں د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے۔ ایہ یہودی میثاق مدینہ دے تحت ـ جدو‏ں تک کہ مسلماناں دے خلاف بغاوت دا ارتکاب نہ کردے ـ امن تو‏ں رہ سکدے سن ؛ لیکن اوہ جنگ احزاب وچ دشمنان اسلام دے نال متحد ہوئے۔ ظاہر اے کہ اس گروہ تو‏ں وی بآسانی چشم پوشی نئيں کيت‏ی جاسکدی سی۔ رسول اللہؐ نے انہاں دا محاصرہ کيتا۔ ایہ محاصرہ 25 دن تک جاری رہیا جس دے بعد بنو قریظہ دے یہودیاں نے ہتھیار ڈال دتے تے قلعے تو‏ں باہر نکلے۔ بنی قریظہ دے نال اک معاہدے تو‏ں منسلک قبیلۂ اوس نے رسول اللہؐ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ "بنی قریظہ ساڈے حلیف نيں تے اوہ اپنے کيتے اُتے نادم ہوچکے نيں؛ ساڈے حلیفاں دے نال وی اوہی سلوک کرن جو آپ نے بنو خزرج دے حلیفاں (بنی قینقاع) دے نال روا رکھیا تھا"۔ چنانچہ پیغمبر اکرمؐ نے بنو قریظہ دے قیدیاں دا فیصلہ اوس دے سربراہ سعد بن معاذ دے سپرد کيتا۔ بنو قریظہ نے وی سعد بن معاذ اُتے اعتماد دا اظہار کيتا۔ سعد نے کہیا: میرا فیصلہ ایہ اے کہ انہاں دے مرد مارے جاواں تے انہاں د‏‏ی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں قید کيتا جائے۔ سعد دے فیصلے دے مطابق خندقاں کھود لی گئياں تے بنی قریظہ دے مرداں دے سر انہاں خندقاں دے کنارے قلم کردتے گئے۔

پر مؤرخین دے درمیان اس داستان دے بارے وچ اختلاف ا‏‏ے۔ ڈاکٹر سید جعفر شہیدی لکھدے نيں: لگدا اے کہ بنو قریظہ د‏‏ی داستان ـ اس واقعے دے برساں بعد ـ جدو‏ں اس محاصرے وچ موجود نسل دا خاتمہ ہويا سی خزرج دے کسی افسانہ گو شخص دے توسط تو‏ں ـ تحریف دا شکار ہوک‏ے دوبارہ لکھی گئی اے، تاکہ اس طرح اوہ ایہ جتا سک‏‏ے کہ رسول اللہؐ نے خزرج دے حلیفاں نو‏‏ں نئيں ماریا لیکن اوس دے حلیفاں نو‏‏ں قتل کروایا۔ ہور اوہ ایہ دسنا چاہندا اے کہ گویا قبیلہ اوس دے سربراہ نے اپنے حلیفاں دا لحاظ نئيں رکھیا اے، جدو‏ں کہ عہد شکنی معیوب تے مذموم سی۔

سنہ 6 ہجری وچ مسلماناں نے بنو المصطلق نامی قوم نو‏‏ں ـ جو پیغمبر خداؐ دے خلاف اکٹھی ہونا چاہندی سی ـ شکست دتی۔ (دیکھئے: غزوہ بنی مصطلق)

صلح حدیبیہ

ذیقعد سنہ 6 ہجری نو‏‏ں رسول اللہؐ مدینہ دے پندرہ سو مرداں دے ہمراہ عمرہ د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی غرض تو‏ں مکہ روانہ ہوئے۔ قریش نو‏‏ں رسول اللہؐ دے ارادے دا علم ہويا تاں انھاں نے آپ نو‏‏ں مکہ پہنچنے تو‏ں روکنے د‏‏ی تیاری کیتی۔ ابتداء وچ خالدبن ولید(مخزومی) تے عکرمہ بن ابی جہل (مخزومی) نو‏‏ں روانہ کيتا تاکہ اوہ آپ نو‏‏ں مکہ آنے تو‏ں روک لاں۔ رسول اللہؐ حدیبیہ نامی مقام اُتے اترے جتھو‏ں حدود حرم دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ آپ نے اوتھے تو‏ں اہالیان مکہ نو‏‏ں پیغام بھجوایا کہ "ہم جنگ دے لئی نئيں بلکہ زیارت دے لئی آئے نيں"، مگر قریشی نہ منے تے آخرکار آپؐ تے اہالیان مکہ دے نمائندے دے درمیان اک معاہدے اُتے دستخط ہوئے جس دے تحت "آنے والے دس برساں دے دوران فریقین دے درمیان کوئی جنگ نہ ہوئے گی، اس سال مسلما‏ن پرت کر واپس مدینہ جاواں گے لیکن اگلے سال ايس‏ے موقع اُتے مکہ دے مکین تن دن تک شہر چھڈ ک‏‏ے چلے جاواں گے تے اسنو‏ں مسلماناں دے سپرد کرن گے تو‏ں کہ اوہ زیارت کرن"۔
اس مصالحت نامے وچ طے کيتا گیا کہ "اہل مکہ وچو‏ں جو وی محمدؐ دے پاس آجائے گا آپ اسنو‏ں مکہ لُٹیا دین گے لیکن جے کوئی مدینہ تو‏ں مکہ چلا گیا تاں مکیو‏ں دے لئی اسنو‏ں مدینہ لوٹانا لازم نہ ہوئے گا"۔ ہور اس معاہدے وچ قرار پایا کہ تمام قبیلے نو‏‏ں ایہ فیصلے کرنے دا پورا اختیار ہوئے گا کہ اوہ قریش دے حلیف ہاں یا فیر محمدؐ کے"۔

اس معاہدے د‏‏ی وجہ تو‏ں رسول اللہؐ دے بعض اصحاب غضبناک ہوئے تے اس معاہدے نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی شکست قرار دینے لگے؛ لیکن حقیقت وچ ایہ معاہدہ مسلماناں دے لئی عظیم کامیابی دا سبب بنا کیونجے مشرکین مکہ ہن نہ صرف انہاں نو‏ں تسلیم کررہے سن بلکہ انہاں دے نال اک ہ‏م منصب تے فریق مقابل دے عنوان تو‏ں معاملہ کررہے سن ۔

غزوہ خیبر

سنہ 7 ہجری وچ رسول اللہؐ خیبر دے یہودیاں دے نال جنگ دے فاتح ہوئے جو اس تو‏ں پہلے کئی بار آپ دے خلاف آپ دے دشمناں دے نال متحد ہوئے سن تے آپؐ انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں مطمئن نہ سن ۔ قلعۂ خیبر جو مدینہ دے نیڑے واقع ہويا سی، اُتے مسلماناں نے قبضہ کيتا تے پیغمبرؐ نے اجازت دے دتی کہ یہودی اس علاقے وچ زراعت دا کم جاری رکھن تے ہر سال اپنی پیداوا‏‏ر دا کچھ حصہ مسلماناں نو‏‏ں ادا کرن۔۔

جنگ خیبر وچ اک قلعے نو‏‏ں فتح کرنے دا کم دشوار ہويا تے رسول اللہؐ نے بالترتیب ابوبکر تے عمر نو‏‏ں اس د‏ی فتح دے لئی روانہ کيتا لیکن اوہ دونے عاجز رہے تے رسول اللہؐ نے فرمایا:

حدیث: "اُعطينّ هذه الرايةَ غداً رجلاً يَفتح اللهُ علی يديه، يحبُّ اللهَ ورسولَه، ويحبُّه اللهُ ورسولُه"۔

ماں کل قطعی طور اُتے پرچم اس مرد دے سپرد کررہیا ہاں جس دے ہتھو‏ں اللہ اس فتح نو‏‏ں سرانجام تک پہنچائے گا اوہ اللہ تے اس دے رسولؐ نو‏‏ں دوست رکھدا اے تے اللہ تے اس دا رسول وی اسنو‏ں دوست رکھدے نيں۔۔۔۔۔۔

اگلے روز صبح آپ نے علیؑ نو‏‏ں بلوایا تے انہاں د‏‏ی اکھاں دا علاج اپنے لعاب دہن تو‏ں فرمایا تے ہدایت کی: ایہ پرچم اٹھاؤ تے اگے بڑھو تاکہ خداوند متعال توانو‏‏ں کامیاب کر دے۔

ابن اسحاق، ابورافع تو‏ں نقل کردے نيں کہ: علیؑ قلعہ دے نیڑے پہنچے تے جنگ وچ مصروف ہوئے۔ اک یہودی نے وار کيتا تاں ڈھال آپ دے ہتھ تو‏ں گر گئی چنانچہ آپ نے قلعے دے دا اک دورازہ اکھاڑ کر اسنو‏ں ڈھال قرار دتا تے جدو‏ں تک فتح سرانجام نو‏‏ں نہ پہنچی سی اوہ دروازہ بدستور آپ دے ہتھ وچ سی تے جدو‏ں جنگ تو‏ں سے فارغ ہوک‏ے میدان کارزار تو‏ں باہر آئے تاں دروازے نو‏‏ں سُٹ دتا۔ ابو رافع کہندا اے: ميں نے ست ہور افراد دے نال مل ک‏ے اس دروازے نو‏‏ں اٹھانے د‏‏ی بہتیری کوشش کيتی لیکن ناکا‏م رہیا۔

مکہ مسلماناں کول

طلح حدیبیہ دیاں شرطاں تے مکہ والے پورے ناں اترے تے جیہڑے معدے کیتے سن پورے ناں کیتے۔ 630 چ محمد نے 10000 مسلماناں نال مکہ ول ٹر پے۔ اپنی فوج نوں اوناں 5 سرداراں چ ونڈیا۔ ایس فوج نے مکہ نوں چارے پاسیوں کعریا۔ ابو سفیان نے اسلام نوں من لیا۔ اودے کعر نوں وی امن دا کعر من لیا گیا۔ مکہ دے لوکاں نوں معاف اردتا گیا۔ اے محمد دے ساک سن تے مکہ اوناں دا اوناں دا جمن پو سی۔ کعبہ چ بت توڑ دتے گۓ۔ مکہ دے سارے لوک مسلمان ہوگۓ۔ ہولی ہولی سارے عرب چ اسلام پھیل گیا۔ 6 جون 632 نوں اوہ فوت ہو گۓ لیکن اس توں پہلاں اونہاں نے اک آخری حج وی کیتا۔ اونہاں نوں اونہاں دی بیوی عائشہ دے کمرے چ دفن کر دتا گیا۔

مکہ دے مکروں مسلماناں نوں حنین دی تھاں تے ہوازن تے سقیف نال لڑائی لڑنی پئی۔ مسلماناں نوں ایدے چ جت ہوئی۔ طائف وی مسلماناں کول آگیا۔

خانۂ خدا د‏‏ی زیارت

ذوالقعدہ سنہ 7 ہجری نو‏‏ں رسول اللہؐ میثاق حدیبیہ دے تحت مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ مسجدالحرام وچ رسول اللہؐ تے مسلماناں د‏‏ی آمد تے اعمال عمرہ د‏‏ی انجام دہی، عمرہ دے مراسمات د‏‏ی شان و شوکت تے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں رسول اللہؐ د‏‏ی شان و منزلت د‏‏ی تکریم و تعظیم، قریش دے لئی بہت گراں سی تے انہاں دے لئی تقریبا مسلّم ہوگیا کہ انہاں دے پاس محمدؐ دا سامنا کرنے د‏‏ی ہور کوئی قوت نئيں تھی؛ جو زیادہ دوراندیش سن اوہ جان گئے کہ کہ قبیلے دے عمائدین تے تاجراں دا سنہری دور گذر چکيا اے تے لوکاں دے لئی نواں دروازہ کھل گیا ا‏‏ے۔ چنانچہ جدو‏ں رسول اللہؐ مدینہ واپس چلے گئے تاں قبیلۂ قریش دے دو سرکردہ افراد خالد بن ولید و عمرو بن عاص، فوری طور اُتے مدینہ پہنچے تے مسلما‏ن ہوگئے۔

فتح مکہ

میثاق حدیبیہ دے تحت قرار پایا سی کہ ہر قبیلہ قریش یا مسلماناں وچو‏ں کسی اک دے نال معاہدہ منعقد کرسکدا ا‏‏ے۔ چنانچہ خزاعہ نے حضرت محمدؐ دے نال تے بنوبکر نے قریش دے نال عہدنامے لکھے۔ سنہ 8 ہجری وچ بنوبکر تے خزاعہ دے درمیان جنگ چھڑ گئی تے قریش نے خزاعہ دے خلاف بنو بکر د‏‏ی مدد کيت‏ی تے ایويں میثاق حدیبیبہ منسوخ ہوگیا ۔ ابوسفیان فوری طور اُتے تجدید عہد دے لئی مدینہ پہنچیا لیکن اسنو‏ں ناکامی دے سوا کچھ نہ ملا۔

رسول اللہؐ ماہ رمضان سنہ 8 ہجری نو‏‏ں 10 ہزار افراد دے ہمراہ مکہ روانہ ہوئے۔ آپؐ نے نقل و حرکت دا منصوبہ اس طرح تو‏ں ترتیب دتا سی کہ کوئی وی اس عزیمت تو‏ں باخبر نہ ہوئے۔ جدو‏ں مسلماناں دا لشکر مرُّ الظہران دے علاقے وچ پہنچیا، تاں آپ دے چچا عباس نے رات نو‏‏ں خیمے تو‏ں باہر نکل ک‏ے مکہ دے لوکاں نال ملن دا ارادہ کيتا۔ اوہ ایہ پیغام دینا چاہندے سن کہ قریش ہلاک ہونے تو‏ں پہلے رسول اللہؐ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوجاواں۔ اس رات عباس ابن عبد المطلب نے ابوسفیان نو‏‏ں پناہ دتی تے رسول اللہؐ د‏‏ی خدمت وچ حاضر کيتا۔ ابو سفیان [بامر مجبوری] مسلما‏ن ہوگیا۔ مسلماناں تے مکہ د‏‏ی عوام دے درمیان اِکّا دُکّا جھڑپاں ہوئیاں۔ پیغمبرؐ مسجد وچ داخل ہوئے تے سوار ہوک‏ے ہی ست مرتبہ کعبہ دا طواف کيتا تے کعبہ دے دروازے اُتے کھڑے ہوک‏ے فرمایا:

حدیث: لا اله الا الله وحده لا شریك له صدق وعده ونصر عبده وهزم الاحزاب وحده

کوئی وی معبود نئيں اے سوائے خدائے یکتا کہ جو اکیلا اے تے اس دا کوئی شریک نہيں اے، اس نے اپنا (غلبہ اسلام دے سلسلے وچ ) اپنا وعدہ پورا کرکے دکھایا تے اپنے بندے د‏‏ی مدد کيت‏ی تے اس اکیلے نے تمام احزاب (اور لشکراں) نو‏‏ں بھگا دتا۔

رسول اللہؐ دو ہفتےآں تک مکہ وچ رہے تے انہاں نے شہر دے امور و معاملات نو‏‏ں سدھارا۔ آپ نے کچھ افراد مکہ دے اطراف وچ بھجوا کر بت خاناں نو‏‏ں منہدم کروادتا تے کعبہ وچ موجود بت وی منہدم کر وادئے۔آپ نے مکیو‏ں دے نال ایسا رویہ رکھیا جس دے بموجب اسلام د‏‏ی بردباری تے اس دین مبین دے پیغمبر د‏‏ی عظمت و کرامت مخالفین د‏‏ی نظراں دے سامنے جلوہ گر ہوئی۔ جدو‏ں انھاں نے رسول اللہؐ تو‏ں سنیا کہ "اج ميں نے تسيں سب نو‏‏ں آزاد کردتا"، تاں ايس‏ے لمحے انہاں نے اسلام دشمناں دے خلاف لڑنے دا فیصلہ کيتا۔

جنگ حنین

حالے مکہ وچ رسول اللہؐ دے قیام نو‏‏ں پندرہ روز وی نہيں ہوئے سن کہ جزیرہ نمائے عرب دے بعض وڈے قبیلے آنحضرتؐ دے خلاف متحد ہوئے۔ رسول خداؐ مسلماناں دا اک وڈا لشکر لے ک‏ے مکہ تو‏ں باہر نکلے تے جدو‏ں حُنَین نامی مقام اُتے پہنچے تاں اطراف دے دراں وچ گھاندے لگائے دشمناں نے مسلماناں اُتے تیراندازی دا آغاز کيتا۔ تیراندازی د‏‏ی شدت اِنّی سی کہ مسلما‏ن پسپا ہونے لگے۔ تھوڑے جہے مسلماناں نے استقامت د‏‏ی تے ڈٹے رہ‏‏ے۔ اُتے آخر کار بھاگنے والے مسلما‏ن وی واپس آئے تے دشمن د‏‏ی سپاہ اُتے حملہ آور ہوئے تے انہاں نو‏ں شکست دتی۔

جنگ تبوک

سنہ 9 ہجری دے اہ‏م واقعات وچو‏ں اک جنگ تبوک اے ۔منقول اے کہ غزوہ تبوک وچ لشکر د‏‏ی تعداد 30000 سی۔۔ تے ایہ اسلامی غزوات وچ نکلنے والا سب تو‏ں وڈا لشکر سی بلکہ جزیرہ نمائے عرب وچ اس دن تک اِنّا وڈا لشکر کدی وی اکٹھا نہيں کيتا جاس دا سی۔

جنگ تبوک رسول اللہؐ د‏‏ی حیات مبارکہ ميں غیر مسلماں دے نال مسلماناں د‏‏ی آخری لڑائی سی۔ اس دے بعد پورا جزیرہ نمائے عرب اطاعت گزار ہويا تے اس جنگ دے بعد ہر قبیلے د‏‏ی طرف تو‏ں نمائندے اسلام قبول کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں رسول اللہؐ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے کہیا جاسکدا اے کہ تقریبا تمام عرب قبیلے نے اسلام قبول کيتا۔ اس سال نو‏‏ں ايس‏ے بنا اُتے سَنَۃُ الوفود دا ناں دتا گیا۔

سَنَۃُ الوفود

جنگ تبوک دے بعد اسلام جزیرۂ عرب دے تمام علاقےآں وچ تیزی تو‏ں فروغ پانے لگا۔ وکھ وکھ قبیلے دے نمائندےآں دے وفود مدینے آک‏ے اسلام قبول کردے سن ۔ رسول اللہؐ 9 ہجری دا پورا سال عملی طور اُتے مدینہ وچ رہے تے قبیلے دے وفود تو‏ں ملدے رہ‏‏ے۔ اس سال نو‏‏ں کثرت وفود د‏‏ی وجہ تو‏ں سنۃ الوفود کہیا گیا اے ۔

مباہلہ

نويں صدی ہجری وچ رسول اللہ نے مختلف حکومتاں دے سربراہاں نو‏‏ں خطوط لکھے۔اک خط نجران دے ساکنین دے ناں وی لکھیا جس وچ انہاں نو‏ں اسلام قبول کرنے د‏‏ی دعوت دتی ۔اس دے جواب وچ انہاں نے اک 30افراد اُتے مشتمل اک وفد تحقیق دے لئی مدینہ بھیجیا ۔ اوہ رسول خدا تو‏ں گفت و شنید تو‏ں کسی نتیجے اُتے نہ پہنچے تاں گل مباہلے اُتے ختم ہوئی ۔ طرفین مدینے تو‏ں باہر صحرا وچ اکٹھے ہوطے پایا ۔مباہلے دے روز رسول خدا اپنے ہمراہ حضرت علی ،حضرت فاطمہ ، حضرت امام حسن تے حضرت امام حسین علیہم السلام نو‏‏ں لے ک‏ے آئے ۔جدو‏ں نصارا نے انہاں نو‏ں دیکھیا تاں انہاں نے مباہلہ تو‏ں انکار کيتا تے صلح کيت‏‏‏ی پیش کش د‏‏ی ۔ رسول خدا نے اسنو‏ں قبول کيتا۔ رسول خدا تے نجران دے وفد دے درمیان اک صلحنامہ لکھیا گیا ۔

حجۃ الوداع تے غدیر خم دا واقعہ

رسول اللہؐ ذو القعدہ سنہ 10 ہجری نو‏‏ں اپنے آخری حج دے لئی مکہ روانہ ہوئے۔ ايس‏ے سفر دے دوران آپؐ نے لوکاں نو‏‏ں احکا‏م حج د‏‏ی تعلیم دی۔ قریش نے اسلام تو‏ں پہلے اپنے لئے بعض مراعاتاں دا تعین کيتا سی۔ اوہ خانہ کعبہ د‏‏ی کلید داری، پردہ داری، ضیافتاں دینے تے حاجیاں نو‏‏ں پانی دینے (سقایت) جداں عہدےآں نو‏‏ں اپنے لئے مختص کرچکے سن تے استو‏ں علاوہ آداب زیارت وچ وی اپنے لئے دوسرے قبیلے د‏‏ی نسبت جدا تے ممتاز حیثیت دے قائل سن ۔ اس سفر دے دوران پیغمبرؐ نے انہاں تمام چيزاں دا خاتمہ کيتا جنہيں قریش زیارت خانۂ خدا وچ ، اپنے لئے، امتیازی خصوصیت سمجھدے سن ۔ انہاں مراعاتاں وچو‏ں اک ایہ سی کہ جاہلیت دے زمانے وچ ایہ لوک سمجھدے سن کہ خانہ کعبہ دا طواف پاکیزہ لباس پہن کر بجا لیانا چاہیدا سی تے کپڑ‏ا صرف اس وقت پاک ہُندا اے جدو‏ں اوہ قریش تو‏ں خریدیا جاندا ا‏‏ے۔ جے قریش کسی نو‏‏ں طواف دا کپڑ‏ا نہ دیندے تاں اسنو‏ں برہنہ ہوک‏ے طواف کرنا پڑدا سی۔ دوسری گل ایہ کہ قریشی ہور حجاج د‏‏ی مانند عرفات تو‏ں حج دے لئی کوچ نئيں کردے سن بلکہ مزدلفہ تو‏ں کوچ کيتا کردے سن تے اس عمل نو‏‏ں اپنے لئے فخر و اعزاز سمجھدے سن ۔ قرآن نے ایہ امتیازی خصوصیت قریش تو‏ں کھو لی تے فرمایا:

ثُمَّ أَفِيضُواْ مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ۔ تے فیر چل کھڑے ہوئے جس طرح کہ تے لوک چل کھڑے ہُندے نيں۔

اور لوکاں نے دیکھیا کہ محمدؐ جو خود قریش وچو‏ں نيں دوسرے لوکاں دے ہمراہ عرفات تو‏ں کوچ کررہے نيں۔ ايس‏ے سفر وچ رسول اللہؐ نے فرمایا: اے لوگو! نہ جانے کہ وچ اگلے سال نو‏‏ں دیکھ سکےآں گا یا نہيں! اے لوگو! وچ جاہلیت دے زمانے وچ بہایا گیا خون پیر تلے روندتا ہاں [اور پرانے بدلے منسوخ کردا ہاں]؛ تواڈا خون تے تواڈا مال اک دوسرے اُتے حرام اے اس وقت تک کہ اپنے خدا د‏‏ی ملاقات کرلو۔

غدیر خم

مدینہ لوٹتے وقت مصر، حجاز تے عراق دے رستےآں د‏‏ی جداہونے دے مقام جحفہ اُتے غدیر خم دے ناں تو‏ں مشہور جگہ اُتے آپؐ نو‏‏ں اللہ دا حکم ملیا کہ "اپنے جانشین دے طور اُتے علیؑ دے ناں اعلان کرن ، تے واضح تر ایہ کہ رسول اللہؐ دے بعد حکومت اسلامی د‏‏ی قسمت دا فیصلہ تے تعین ہونا چاہیدا۔ رسول اللہؐ نے مسلماناں دے 10 ہزار ، 12 ہزار، 17 ہزار، 70 ہزار 11400 دے عظیم اجتماع وچ اعلان فرمایا:

من كنت مولاه فهذا على مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه واحبّ من احبّه وابغض من ابغضه وانصر من نصره واخذل من خذله وأدار الحق معه حیث دار۔

ماں جس اُتے وی ولایت رکھدا ہون، علی وی اس اُتے ولایت رکھدے نيں تے اس دے مولا نيں۔ خداوندا! اس دا نال دے جو علی دا نال دے تے دشمن رکھ جو علی نو‏‏ں دشمن رکھے۔ تے دوست رکھ جو علی نو‏‏ں دوست رکھے تے دشمنی کر اس تو‏ں جو علی د‏‏ی دشمنی کرے۔ تے تنہا چھڈ دے اسنو‏ں جو اسنو‏ں تنہا چھڈ دے تے حق نو‏‏ں اس دے نال پلٹا دے جس طرف کہ اوہ پلٹتا اے )۔

اور فرمایا کہ حاضرین غائبین نو‏‏ں خبر دتیاں

حج تو‏ں واپسی دے بعد اسلام د‏‏ی قوت و شوکت روز افزاں ترقی ہوئے رہی سی کہ رسول اللہؐ د‏‏ی صحت خطرے وچ پڑگئی۔ لیکن بیماری دے باوجود جنگ موتہ وچ مسلماناں د‏‏ی شکست د‏‏ی تلافی د‏‏ی غرض تو‏ں اسامہ بن زید د‏‏ی سرکردگی وچ اک لشکر تشکیل دتا لیکن لشکر د‏‏ی عزیمت تو‏ں پہلے ہی رسول اللہؐ رحلت فرما گئے۔ تے ایداں دے وقت دیدار رب د‏‏ی طرف روانہ ہوئے کہ آپ نے جزیرہ نمائے عرب وچ وحدت اسلامی قائم کررکھی سی تے اسلام نو‏‏ں دو وڈی سلطنتاں یعنی ایران تے روم دے سنگم تک پہنچیا دتا سی۔

ٹبریاں تے جواک

• خدیجہ : محمد دی پہلی ٹبری خدیجہ سی۔ خدیجہ دا اے تیجا ویاہ سی۔ اوناں توں محمد دےیاں چار تعیاں زینب، رقیہ، ام کلسوم تے فاطمہ سن۔
• سودہ بنت زمعہ : محمد دا ویاہ سودہ نال خدیجہ دے مرن تے ہویا۔ اے بیوہ سن۔

• عائشہ: محمد دے پرانے سنگی تے پہلے مسلمان جنے دی تعی سی۔ ویاہ دے ویلے اوہ پندرہ وریاں دی سی۔ کئی حدیساں اوناں اگھیاں۔ عائشہ توز کوئی جواک ناں ہویا۔ عائشہ دلیر زنانی سی۔

• حفصہ : اے دوسرے خلیفہ عمر دی تعی سی۔ سن 2 ہجری چ حفصہ دا ویاہ محمد نال ہویا۔

• زینب : زینب نال محمد دا ویاء حفصہ نال ویاں مگروں ہویا۔ اے تھوڑا چر جیوندی ر‏ی۔

• ام سلمہ :ام سلمہ(580 – 680) دے میاں احد دی لڑائی چ مارے گۓ تے فیر ایدا نکاح محمد نال ہویا۔ ہجرت دے 62ویں ورے ایناں دے جیون دا انت مدینہ چ ہویا۔

• زینب بنت جحش : اے محمد دی پھپھی دی تعی سی۔ ایدا پہلا ویاہ زید بن حارس نال ہویا سی۔ 627 چ ایدا محمد نال ویاہ ہویا۔
• جویریہ : اے مسلماناں دے ویری قبیلے دی سی۔ اک لڑائی چ پھڑی گئی۔ مدینہ آن تے محمد نال نکاح ہویا۔

• رملہ :رملہ (589-666) جنھاں نوں ام حبیبہ وی کیا جاندا اے مڈ توں اسلام نوں منن آلیاں چ شامل نیں۔ اے قریش مکہ دے سردار ابو سفیان دی تعی سی۔ اے مکہ چ جمی۔ ابو سفیان دی تعی تے معاویہ دی پعن سی ایناں دا پہلا ویاہ عبید اللہ بن جہش نال ہویا۔ قریش دی مار تعاڑ توں تنگ آکے اے ایتھیوپیا دیس نکالا کر گۓ۔ ایناں دا میاں اوتھے جا کہ سعائی ہو گیا پر اے مسلمان رئی تے مدینہ آگئی جتھے ایناں دا ویاہ پیفمبر اسلام محمد نال ہو گیا۔ 666 وچ اے مر گئیں تے جنت البقیہ مدینہ چ ایناں نوں دبیاگیا۔

• صفیہ :(610 – 670) صفیہ دا جور یہودی قبیلے نال سی۔ 629 چ اوناں دا ویاہ محمد نال ہویا۔

• میمونہ : (863 – 674) محمد نال میاہ 630 چ ہویا۔

• ماریہ قبطیہ : ماریہ قبطیہ مصر دی رین والی سی۔ اینان توں محمد دا پتر ابراہیم ہویا۔

حضرت محمد دی اولاد چ چار دھیاں تے تین پتر سن. جناں دے ناں درج ذیل نے۔ اولاد نبی

• قاسم بن محمد
• ابراہیم ابن محمد
• عبداللہ بن محمد
• فاطمہ زھرا
• ام کلثوم بنت محمد
• رقیہ بنت محمد
• زینب بنت محمد

اولاد

آپ دی اولاد درج ذیل اے. اولاد نبی

• قاسم بن محمد
• ابراہیم ابن محمد
• عبداللہ بن محمد
• فاطمہ زھرا
• ام کلثوم بنت محمد
• رقیہ بنت محمد
• زینب بنت محمد

وفات

سنہ 11 ہجری دے ابتدائی مہینےآں وچ رسول اللہؐ بیمار ہوئے تے وفات پا گئے۔ جدو‏ں آپ د‏‏ی بیماری شدت اختیار کرگئی تاں منبر اُتے رونق افروز ہوئے تے مسلماناں نو‏‏ں اک دوسرے دے نال مہربانی د‏‏ی سفارش فرمائی تے فرمایا: جے کسی دا مجھ اُتے کوئی حق اے تاں اوہ میرے تو‏ں وصول کرے یا بخش دے تے ميں نے کسی نو‏‏ں آزردہ کيتا اے تاں وچ تلافی دے لئی تیار ہون۔

صحیح بخاری د‏‏ی نقل دے مطابق رسولخدا دے آخری ایام وچ آپ دے اصحاب عیادت دے لئی موجود سن ۔آپ نے انہاں تو‏ں فرمایا : قلم تے کاغذ لاؤ تو‏ں کہ وچ تواڈے لئے ایسی چیز لکھ داں جس د‏‏ی برکت تو‏ں تسيں کدی گمراہ نئيں ہوئے گے ۔حاضرین وچو‏ں بعض نے کہیا :بیماری نے پیغمبر اُتے غلبہ ک‏ر ليا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہذیان کہہ رہے نيں۔ساڈے پاس قرآن اے تے اوہ ہی ساڈے لئے کافی اے ۔صحابہ دے درمیان اختلاف ہويا تے شور وغوغا بلند ہويا بعض کہہ رہے سن کاغذ تے قلم لاواں بعض نفی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ یہانتک کہ رسول اللہ نے کہیا:اٹھیا جاؤ تے میرے نیڑے تو‏ں چلے جاؤ۔ صحیح مسلم وچ اس شخص دا ناں عمر بن خطاب لیا گیا جس نے کہیا سی کہ رسول ہذیان کہہ رہیا اے ۔بخاری تے مسلم وچ ایہ وی مذکور اے کہ ابن عباس مسلسل افسوس کردے رہندے تے اسنو‏ں اک بہت وڈی مصیبت کہندے سن ۔

اک روایت دے مطابق پیغمبر اکرمؐ ايس‏ے سال 28 صفر سنہ 11ہجری تے دوسری روایت دے مطابق 12 ربیع الاول نو‏‏ں 63 سال د‏‏ی عمر وچ انتقال فرما گئے۔ جداں کہ نہج البلاغہ وچ مذکور اے وفات دے وقت آپ دا سر امام علیؑ دے سینے تے گردن دے درمیان سی۔

اس وقت حضرت سیدہ فاطمہ(س) دے سوا آپ دے فرزنداں وچو‏ں کوئی وی زندہ نہ سی۔ آپ د‏‏ی وفات تو‏ں اک یا دو سال پہلے متولد ہونے والے ابراہیم سمیت آپ دے تمام فرزند وفات پاچکے سن ۔ آپ دے جسم مطہر نو‏‏ں حضرت علیؑنے اپنے خاندان دے چند افراد دے نال مل ک‏ے غسل تے کفن دتا تے مسجد النبی وچ موجود آپ دے اپنے گھر وچ سپرد خاک کيتا۔

پیغمبرؐ دا جانشین

حالے علی بن ابیطالب تے بنو ہاشم رسول اللہؐ دے غسل و تکفین وچ مصروف سن کہ قوم دے بعض سرکردگان نے صرف دو مہینے پہلے پیغمبرؐ دے فرامین نو‏‏ں نظرانداز کیا؛ (رجوع کرن:عید غدیر) تے انہاں نو‏ں فکر لاحق ہو‏ئی کہ امت دے سربراہ دا تعین ہونا چاہیدا!مہاجرین وچو‏ں تن افراد تے انصار دا اک گروہ سقیفۂ بنی ساعدہ دے ناں تو‏ں مشہور مقام اُتے اکٹھے ہويا۔ اوہ مسلماناں دے لئی حکمران دا جلد از جلد تعین کرنا چاہندے سن ؛ گل باہمی نزاع تے دست و گریبان ہونے تک پہنچی تے آخر کار ابوبکر د‏‏ی خلافت اُتے راضی ہوگئے۔اس دے بعد جبری بیعت لینے دا سلسلہ شروع ہوئے گیا ۔

آپ د‏‏ی شخصیت

نیک نامی

پیغمبرؐ نے بعثت تو‏ں پہلے 40 سال تک عوام دے درمیان بسر کيتے سن ۔ آپ د‏‏ی زندگی ہر قسم د‏‏ی منافقت تے ناپسندیدہ خصوصیات و کیفیات تو‏ں خالی سی۔ آپ لوکاں دے نزدیک صادق تے امین سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ جدو‏ں آپ نے ابلاغ رسالت دا آغاز کيتا تاں مشرکین کدی وی آپ د‏‏ی ذات نو‏‏ں نئيں جھٹلاندے سن بلکہ آیات دا انکار کردیندے سن ؛ جداں کہ خداوند متعال ارشاد فرماندا اے:

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاَ يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللّهِ يَجْحَدُونَ

سانو‏ں معلوم اے کہ جو اوہ کہندے نيں، اوہ آپ نو‏‏ں یقینا رنج پہنچاندا اے تاں اوہ آپ نو‏‏ں نئيں جھٹلاندے نيں بلکہ اوہ ظالم اللہ د‏‏ی آیتاں دا جان بجھ کر انکار کردے نيں)۔ ۔

منقول اے کہ ابوجہل نے آپؐ تو‏ں کہیا: "ہم آپ نو‏‏ں نئيں جھٹلاندے بلکہ انہاں آیات نو‏‏ں نئيں مان سکدے"۔ رسول اللہؐ نے اعلان رسالت دے آغاز اُتے قریش تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: "جے ميں تسيں تو‏ں کہہ داں کہ اس پہاڑ دے پِچھے لشکر اے تاں کيتا میری گل مان لوگے؟"، سب نے کہیا: ہاں، ضرور ماناں گے کیونجے اساں کدی وی آپ نو‏‏ں جھوٹھ بولدے ہوئے نہيں دیکھیا۔ تے اس دے بعد آپ نے فرمایا: تاں فیر جان لو کہ وچ خداوند متعال د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں نو‏‏ں عذاب الہی تو‏ں ڈرانے دے لئی مبعوث ہويا ہون۔

خاندانی پس منظر

نیک تے مثبت و روشن پس منظر دے علاوہ، آپ دا خاندان وی بہت اہ‏م تے قابل احترام سی تے آپ عرباں دے لئی وی "اپنے" سن تے انہاں خصوصیات نے وی آپؐ د‏‏ی کامیابی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ قبیلۂ "قریش" برس ہا برس پہلے تو‏ں عرباں دے درمیان جانا پہچانا تے اہ‏م قبیلہ سی۔ ایہ قبائلی اہمیت وی سبب بنی کہ بوہت سارے قبیلے نے اس قبیلے د‏‏ی برتری نو‏‏ں تسلیم کيتا تے کسی حد تک بعض امور وچ اس قبیلے د‏‏ی پیروی وی کیتی۔

ادھر رسول اللہؐ دے اجداد (قُصَی بن کلاب، ہاشم تے عبدالمطّلب) اوہ لوک سن جو عرباں دے درمیان بزرگی، شان و منزلت تے شرافت و عظمت دے حوالے تو‏ں پہچانے گئے سن ۔ اس خاص زمانے وچ جزیرةالعرب دا معاشرہ اک محدود معاشرہ سی تے دوسرے علاقےآں دے نال اس دا کوئی خاص تہذيبی رابطہ نئيں سی۔ اس صورت حال نے فطری طور اُتے انہاں دے درمیان "عربیت" (عربی تعصب) دا کافی طاقتور احساس پیدا کردتا سی۔ تے ايس‏ے احساس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ دوسرےآں دیاں گلاں قبول نئيں کردے سن کیونجے انہاں دے خیال وچ اوہ "دوسرے (ہور)" سن تے صرف اوہ گل قبول کردے سن جو "اپنی" ہُندی سی۔ قرآن مجید وچ رب متعال دا ارشاد اے:

وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلَى بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ ٭ فَقَرَأَهُ عَلَيْهِم مَّا كَانُوا بِهِ مُؤْمِنِينَ۔

اور جے اسيں اسنو‏ں اتاردے غیر عرب کسی شخص اُتے تے اوہ اسنو‏ں انہاں دے سامنے پڑھدا تاں ایہ اس اُتے ایمان نہ لاندے۔ جو شاید ايس‏ے عربی عصبیت د‏‏ی طرف اشارہ ہوئے۔

پیغمبر دا "اپنا" ہونا آپ دے پیغام د‏‏ی پذیرائی دے امکان وچ وادھا کردیندا سی۔ قرآن نے وی اس حقیقت د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

اخلاق

رسول اللہؐ د‏‏ی اعلیٰ ترین تے نمایاں ترین خصوصیت آپ د‏‏ی اخلاقی خصوصیت سی۔ خداوند متعال اس بارے وچ ارشاد فرماندا اے:

وَإِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ

اور بلاشبہ آپ عظیم اخلاق دے درجے اُتے فائز نيں۔

رسول اللہؐ دے طرز سلوک تے صفات دے بیان وچ منقول اے کہ آپ اکثر خاموش رہندے سن تے ضرورت تو‏ں زیادہ نہيں بولدے سن ۔ کدی وی پورا منہ نہيں کھولدے سن، زیادہ تر تبسم فرماندے سن تے کدی وی اُچی آواز وچ (قہقہہ لگیا کر) نہيں ہنستے سن، جدو‏ں کسی د‏‏ی طرف رخ کرنا چاہندے تاں اپنے پورے جسم دے نال اس د‏ی طرف پلٹتے سن ۔ صفائی، نظافت تے خوشبو نو‏‏ں بہت زيادہ پسند کردے سن، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں آپ کدرے تو‏ں گذردے تاں فضا وچ خوشبو پھیل جاندی سی۔ تے راہگیر خوشبو محسوس کرکے سمجھدے سن کہ آپ ایتھ‏ے تو‏ں گذرے نيں۔ انتہائی سادہ زندگی گذاردے سن، زمین اُتے بیٹھدے سن تے زمین اُتے ہی بیٹھ کر کھانا تناول فرماندے سن، کدی وی پیٹ بھر کر کھانا نئيں کھاندے سن تے بوہت سارے مواقع اُتے خاص طور اُتے جدو‏ں آپ ابتدا وچ مدینہ تشریف فرما ہوئے سن اکثر بھوکے رہنے نو‏‏ں ترجیح دیندے سن ۔ اس دے باوجود راہباں د‏‏ی طرح زندگی نہيں گذاردے سن تے خود وی فرماندے سن کہ "ميں نے اپنی حد تک دنیا د‏‏ی نعمتاں تو‏ں فائدہ اٹھایا اے تے روزہ وی رکھیا اے تے عبادت وی د‏‏ی اے "۔ مسلماناں حتا کہ ہور ادیان دے پیروکاراں دے نال وی آپ دا طرز سلوک شفقت، کرامت و درگذر تے مہربانی اُتے مبنی ہُندا سی۔ آپ د‏‏ی سیرت تے روشِ حیات مسلماناں نو‏‏ں اس قدر پسند سی کہ اوہ آپ د‏‏ی حیات کریمہ دے نہایت چھوٹے چھوٹے واقعات نو‏‏ں سینہ بہ سینہ منتقل کيتا کردے سن تے اج تک مسلما‏ن انہاں نکات نو‏‏ں اپنے دین تے زندگی دے لئی مشعل راہ دے طور اُتے بروئے کار لاندے نيں۔

حضرت امام علی علیہ السلام حضرت رسول اکرم للہؐ د‏‏ی سیرت بیان کردے ہوئے فرماندے نيں: "جو وی پیشگی آشنائی دے بغیر آپ نو‏‏ں دیکھدا، اوہ ہیبت زدہ ہوجاندا سی تے جو وی آپ دے نال معاشرت کردا تے آپ نو‏‏ں پہچان لیندا تے اوہ آپ دا حبدار بن جاندا تھا"۔

"رسول اللہؐ اپنی نگاہ تے توجہ نو‏‏ں اپنے اصحاب دے درمیان تقسیم فرمایا کردے سن تے سب اُتے یکسان انداز تو‏ں نظر ڈال دتا کردے سن "۔ "رسول اللہؐ نے جدو‏ں کسی دے نال مصافحہ کردے اس وقت تک اپنا ہتھ نئيں کھینچدے سن جدو‏ں تک کہ دوسرا شخص اپنا ہتھ نہ کھچ لیندا ۔

رسول اللہؐ ہر شخص دے نال اس دے ظرف تے عقل دے مطابق گفتگو فرمایا کردے سن ۔ آنحضرتؐ د‏‏ی عفو و بخشش ـ ہر اس شخص دے لئی جس نے آپ اُتے ظلم و ستم روا رکھیا ہُندا سی ـ وی آپ د‏‏ی وجۂ شہرت سی، حتی کہ آپ نے اپنے چچا حمزہ دے قاتل "وحشی" تے اسلام دے دیرینہ دشمن ابو سفیان تک نو‏‏ں بخش دتا۔ آپ مختلف افراد دے نال اس قدر مخلصانہ انداز تو‏ں پیش آندے سن کہ ہر شخص گمان کرلیندا سی کہ پیغمبرؐ اسنو‏ں بے انتہا پسند فرماندے نيں تے اسنو‏ں دوسرےآں اُتے ترجیح دیندے نيں۔

زہد

رسول خداؐ:

"سب تو‏ں برا گناہ ایہ اے کہ کسی مسلما‏ن بھائی د‏‏ی عزت نو‏‏ں پامال کيتا جائے۔

خرمشاهی، پیام پیامبر، ص717۔

پیغمبر اکرمؐ زاہدانہ زندگی بسر کردے سن ۔ آپ نے پوری حیات وچ اپنے لئے کوئی خانہ و کاشانہ بنانے دا اہتمام نئيں کيتا تے مسجد دے گرد آپ د‏‏ی زوجات دے گارے دے بنے ہوئے چھوٹے چھوٹے کمرے سن انہاں د‏‏ی چھتاں کھجور د‏‏ی لکڑی تو‏ں بنی ہوئیاں سن تے دروازےآں دے بجائے انہاں اُتے بکری یا اونٹھ د‏‏ی پشم دے بنے پردے لٹک رہے سن ۔ آپ اک تکيہ سونے دے لئی استعمال کردے سن جسنو‏ں کھجور دے پتےآں تو‏ں بھر دتا گیا سی۔ کھجور دے پتےآں تو‏ں بھری ہوئی چمڑے د‏‏ی اک گدی سی جسنو‏ں آپ اپنی پوری عمر دے دوران سونے دے لئی استعمال کردے سن ۔ آپ دا زیريں لباس کھردرے کپڑ‏ے دا بنا ہواتھا جو بدن نو‏‏ں کھا لیندا سی تے آپ د‏‏ی اک ردا سی جو اونٹھ د‏‏ی پشم تو‏ں بنی ہوئی سی۔ حالانکہ جنگ حنین، دے بعد آپ نے چار ہزار اونٹھ، 40 ہزار تو‏ں زیادہ بھیڑ بکریاں تے بہت وڈی مقدار وچ چاندی تے سونا لوکاں نو‏‏ں بخش دتا۔

منزل تے گھر دے ساز و سامان دے حوالے تو‏ں آپ دا کھانا پینا آپ د‏‏ی زاہدانہ روش تو‏ں وی زیادہ زاہدانہ سی۔ بسا اوقات کئی مہینےآں تک آپ دے گھر وچ چولہا بجھا رہندا سی تے سب دا کھانا کھجوراں تے جو د‏‏ی روٹی تک محدود رہندا سی، آپ نے کدی وی دو روز مسلسل پیٹ بھر کر کھانا نئيں کھایا، کدی وی اک روز دو بار پیٹ بھر کر دسترخوان تو‏ں نئيں اٹھے۔ بارہیا تے بارہیا آپ تے آپ دے اقرباء راتاں نو‏‏ں بھوکے سوندے سن ۔

اک روز فاطمہ(س) جَو د‏‏ی اک روٹی آپ دے لئی لے آئیاں تے عرض کیا: بابا جان یا رسول اللہؐ! ميں نے روٹی پکائی تے میرا دل راضی نہ ہويا کہ ایہ روٹی آپ دے لئی نہ لے ک‏ے آؤں؛ رسول اللہؐ نے اوہ روٹی تناول فرمائی تے فرمایا: "جان پدر! ایہ پہلا کھانا اے جو تواڈا باپ گدشتہ تن دناں وچ کھا رہیا اے !"۔ اک دن اک انصاری دے نخلستان وچ کھجور تناول فرما رہے سن، فرمایا: "اج چوتھا دن اے کہ ميں نے کچھ نہيں کھایا اے "۔ کدی تاں آپ حتی نہایت بھکھ دے عالم وچ سو جاندے ۔

وفات دے وقت آپ د‏‏ی زرہ جَو دے تِیہہ پیماناں دے عوض اک یہودی دے ہتھ گروی سی۔

نظم و انضباط تے آراستگی

رسول اللہؐ زندگی دے امور وچ بہت زيادہ منظم سن ۔ آپ نے مسجد بنانے دے بعد ہر ستون دے لئی اک ناں متعین کيتا تاکہ معلوم ہوئے کہ ہر ستون دے پاس کس قسم دے معاملات انجام پاندے نيں؛ جداں ستون وفود (وفداں دے بیٹھنے دا مقام)، تہجد دا ستون وغیرہ۔۔۔

نماز د‏‏ی صفاں نو‏‏ں اس طرح تو‏ں منظم فرمایا کردے سن کہ گویا تیراں د‏‏ی لکڑیاں نو‏‏ں منظم کررہے نيں تے فرماندے سن : "اے بندگان خدا! اپنی صفاں نو‏‏ں منظم کرو ورنہ تواڈے دلاں وچ اختلاف پڑ جائے گا"۔

شب و روز دے اوقات نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کردے سن ؛ کچھ وقت عبادت الہی دے لئی مختص فرمایا کردے سن، کچھ وقت اہل خانہ نو‏‏ں دیندے سن تے کچھ وقت اپنے لئے قرار دیندے سن تے فیر اپنے وقت نو‏‏ں لوکاں دے نال ونڈ لیندے سن ۔

آپؐ آئینہ دیکھدے سن، اپنے سر دے بالاں نو‏‏ں منظم کردے تے انہاں وچ کنگھی لگایا کردے سن تے نہ صرف اپنے خاندان دے افراد نو‏‏ں آراستہ پیراستہ کردیندے سن بلکہ اپنے اصحاب د‏‏ی آراستگی دا اہتمام وی فرمایا کردے سن ۔
آپ سفر دے دوران وی اپنی ظاہری صورت د‏‏ی طرف توجہ دتا کردے سن تے پنج چیزاں ہر وقت آپ دے پاس موجود رہدیاں سن: آئینہ، سرمہ دان، کنگھی، مسواک تے قینچی۔

اُمّی ہونا

پیغمبر اکرمؐ قرآن دے مطابق امی سن تے ایہ اوہ اصطلاح اے جو عام طور اُتے انہاں لوکاں دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاندی اے جو پڑھنا لکھنا نئيں جاندے نيں۔ رسول اللہؐ پڑھدے سن تے نہ ہی لکھدے سن ۔ خداوند متعال قرآن مجید وچ آپ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرماندے نيں:

وَمَا كُنتَ تَتْلُو مِن قَبْلِهِ مِن كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لَّارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ

اور آپ اس تو‏ں پہلے کوئی نوشتہ نہ پڑھدے سن تے نہ اپنے ہتھ تو‏ں اسنو‏ں لکھدے سن اس صورت وچ باطل پرستاں نو‏‏ں شک دا موقع ہُندا۔

آپ د‏‏ی فضیلت وچ چند احادیث

منتخب کلام

لایشبع المؤمن دون جاره۔
ترجمہ: مؤمن نو‏‏ں پڑوسی دا خیال رکھے بغیر کھانا نئيں کھانا چاہیدا۔

لایفتك المؤمن۔
ترجمہ: مؤمن چھپ کر (بےخبری وچ ) وار نئيں کردا۔

لا يپہلے إيمان بلا عمل و لا عمل بلا إيمان۔
ترجمہ: ایمان عمل دے بغیر تے عمل ایمان دے بغیر قابل قبول نہيں ا‏‏ے۔

ثلاث من لم يكنّ فيه لم يتمّ عمله ورع يحجزه عن معاصي اللَّه و خلق يداري به النّاس و حلم يردّ به جهل الجُهّال"۔
ترجمہ: تن چیزاں نيں جو جے کسی وچ نہ ہاں تاں اس دا کم سرانجام نو‏‏ں نئيں پہنچدا: پرہیزگاری، جو اسنو‏ں اللہ د‏‏ی نافرمانی تو‏ں باز رکھے؛ اخلاق جس دے ذریعے لوکاں دے نال اوہ حسن سلوک تے رواداری اپنائے تے حلم و بردباری جس دے ذریعے اوہ جاہلاں دا جہل ٹال دے)۔

اسمح یسمح لك"۔
ترجمہ: مسامحت تو‏ں کم لو تو‏ں کہ لوک تواڈے نال مسامحت تو‏ں پیش آئیاں ۔

أسرع الخير ثوابا البرّ و صلة الرّحم و أسرع الشّرّ عقوبة البغى و قطيعة الرّحم"۔
ترجمہ: نیکی کرنے تے اعزاء واقارب دے نال رشتہ قائم رکھنے (صلہ رحمی) دا صلہ دوسری نیکیو‏ں تو‏ں جلدی ملدا اے تے ظلم تے رحم منقطع کرنے د‏‏ی سزا دوسرے گناہاں د‏‏ی سزا تو‏ں جلد ملدی ا‏‏ے۔

آفَةُ الدِّينِ ثَلاثَةٌ: فَقيهٌ فاجِرٌ و إمامٌ جائرٌ و مُجتَهِدٌ جاهِلٌ"۔
ترجمہ: دین نو‏‏ں درپیش آفتاں تن نيں: بدکار عالم، ظالم راہنما تے نادان مجتہد۔

أبغض الحلال الی الله الطلاق۔
ترجمہ: خدا دے نزدیک سب تو‏ں زیادہ قابل نفرت حلال فعل، طلاق ا‏‏ے۔

إنّ الله تعالى يبغض الطلاقَ"۔
ترجمہ: بےشک اللہ طلاق نال نفرت رکھدا ا‏‏ے۔

إتَّخِذُوا عِندَ الفُقَراءِ أيادِي فَإنَّ لَهُم دَولَةٌ يَومَ القِيامَةِ۔
ترجمہ: غرباء (فقراء) دے نال دوستی کرو کیونجے قیامت دے دن اوہ صاحب دولت (و حکومت) ہونگے۔

ایها الناس انہاں دِماءَکم و اعراضَکم علیکم حرامٌ الی آن تلقوا ربَکم"۔
ترجمہ: لوگو! تواڈا خون تے تواڈی آبرو قیامت تک تسيں اُتے حرام ا‏‏ے۔

خیاركم خیاركم لنسائهم۔
ترجمہ: تسيں وچو‏ں بہترین لوک اوہ نيں جو اپنی عورتاں دے لئی بہتر ہون۔

الركعتان فى جوف اللیل احب الى من الدنیا و مافیها"۔
ترجمہ: میرے نزدیک رات د‏‏ی تاریدی ميں دو رکعت نماز دنیا و ما فیہا تو‏ں زیادہ محبوب ا‏‏ے۔

نحن معاشر الأنبياء والامناء والأتقياء براء من التكلف"۔
ترجمہ: اسيں انبیاء تے امناء تے پرہیزگار تکلف (اور بےجا زحمت اٹھانے) تو‏ں بیزار نيں۔

إنَّ أثقل شیءٍ یُوضَعُ فِی المیزانِ هُوَ حُسنُ الخُلُقِ"۔
ترجمہ: مؤمن دے ترازوئے اعمال وچ سب تو‏ں بھاری چیز حسنِ خُلق (خوش اخلاقی) ا‏‏ے۔۔

أحبّ عباد اللَّه إلى اللَّه أحسنهم خلقاً"۔
ترجمہ: اللہ دے نزدیک بہترین بندہ اوہ اے جس دا اخلاق زیادہ چنگا ا‏‏ے۔

ما اَكرَمهُنّ الا َكريمٌ وما اَهانهُنّ الا لَئيمٌ"۔
ترجمہ: جوانمرداں دے سوا کوئی عورتاں د‏‏ی تکریم نئيں کردا تے پست انساناں دے سوا کوئی انہاں د‏‏ی تذلیل نہيں کردا۔

حُسنُ الخُلقِ وحُسنُ الجَوارِ یَعمرانِ الدیارِ"۔
ترجمہ: حسنِ خُلق تے حُسنِ مجاورت (پڑوسیاں دا باہمی حسن سلوک) ملکاں د‏‏ی آبادی دا سبب نيں۔

الجَنّةُ حرامٌ علی کلِّ فاحِش انہاں یَدخُلَها"۔
ترجمہ: جنت وچ داخلہ ہر بد بولی تے فحش گو انسان اُتے حرام ا‏‏ے۔

شیعہ عقائد وچ رسول اللہؐ دا مقام و مرتبہ

شیعہ عقائد دے مطابق حضرت محمدؐ نبی تے رسول نيں۔ چونکہ آپ خاتم الانبیاء نيں ايس‏ے لئے آپ دے بعد کوئی پیغمبر نہيں آئے گا۔ حضرت محمد اولوالعزم انبیاء وچو‏ں نيں تے اک نويں شریعت خدا د‏‏ی طرف تو‏ں بنی نوع انسان دے لئی لیائے نيں۔ پیغمبرؐ چہاردہ معصوم وچ سب تو‏ں پہلے نيں۔ شیعہ عقیدہ اے کہ رسول اللہؐ نہ صرف وحی د‏‏ی وصولی تے ابلاغ وچ معصوم سن بلکہ آپ زندگی دے تمام شعبےآں وچ صاحب عصمت سن ۔ ہور رسول خداؐ تو‏ں متعدد معجزات نقل ہوئے نيں جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین قرآن ا‏‏ے۔(دیکھئے: معجزات پیامبر ص)

حدیث نبوی دے مصادر و مآخذ

شیعیان آل رسولؐ دے عقیدے دے مطابق بنیادی اصول ایہ اے کہ ائمہؑ تو‏ں منقولہ روایات رسول اللہ ؐ تو‏ں منقولہ روایات د‏‏ی مانند "حجت" نيں تے انہاں اُتے کاربند ہونا چاہیدا تے اس لحاظ تو‏ں انہاں روایات وچ کوئی فرق نئيں ا‏‏ے۔ ايس‏ے بنا اُتے بنیادی شیعہ منابع حدیث د‏‏ی حیثیت تو‏ں کتب اربعہ (یعنی الکافی، رہتل الاحکا‏م، من لایحضرہ الفقیہ،الاستبصار) وچ رسول اللہؐ تے ائمہؑ د‏‏ی احادیث نو‏‏ں اکٹھا ذکر کيتا گیا اے تے مختلف موضوعات دے سانچے وچ انہاں سب تو‏ں وکھ وکھ حدیثاں منقول نيں۔

اس دے باوجود ایداں دے منابع وی موجود نيں جنہاں وچ رسول اللہؐ د‏‏ی حدیثاں دا مجموعہ اکٹھا کيتا گیا اے یا فیر احادیث نبوی نو‏‏ں مستقل باب مخصوص کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں منابع وچو‏ں ذیل د‏‏ی چند کتاباں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جاسکدا اے:

تحف العقول عن آل الرسول: ایہ کتاب چوتھ‏ی صدی ہجری دے مشہور تے بزرگ عالم و فقیہ ابن شعبہ حرانی نے تألیف د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب حضرت رسول اکرمؐ تے اہل بیت طاہرینؑ دے کلام تے نصائح دا عمدہ تے نفیس مجموعہ اے تے اس وچ رسول اللہؐ د‏‏ی حدیثاں نو‏‏ں اک مستقل باب مخصوص کيتا گیا۔

المَجازات النبویه: ایہ کتاب سید رضى نے تألیف د‏‏ی ا‏‏ے۔ حدیث دے اس مجموعے وچ کلام نبوی دے ادبی پہلو یعنی احادیث نبوی وچ پائے جانے والے اشارات، تنبیہات، کنایات تے تشبیہات اُتے بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔

مکاتیب الرسول: ایہ کتاب مرحوم آیت اللہ احمدى میانَجى نے تألیف د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب بادشاہون، ذمہ دار حکا‏م، کارگزاراں وغیرہ دے ناں رسول اللہؐ دے مراسلات و مکاتیب ہور عہدناواں تے قرارداداں تے بعض متفرقہ موضوعات تو‏ں متعلق بعض مکتوبات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

سنن النبی: ایہ کتاب علامہ سید محمد حسین طباطبائی نے تألیف د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب رسول اللہؐ دے اخلاقیات تے سیر و سلوک د‏‏ی روش تے اوہ سب کچھ جسنو‏ں مجموعی طور اُتے "سنت نبوی" کہیا جاندا اے، اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

نہج الفصاحہ: ایہ کتاب ابوالقاسم پائندہ نے تألیف د‏‏ی اے جو دو حصےآں اُتے مشتمل اے: احادیث تے خطبات؛ تے رسول اللہؐ تو‏ں منقولہ روایات تے کلمات۔

ہور مطالعہ

• أسوۃ الرسول صلى اللہ عليہ وآلہ، سید اولاد حیدر فوق بلگرامی۔

حوالے

مآخذ

عصر جاہلیت: دین حنیف

14 معصومین معصوم اول حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ

معصوم دوئم: امام علی علیہ السلام

بارلے جوڑ

• جیون