ٹھگ

ٹھگ
	1894ء وچ ٹھگاں دا گروہ
قیام	1356 تو‏ں پہلے
ناں منسوب	سنسکرت لفظ اشٹگا स्थग مطلب ہوشیار یا مکار، ہوشیاری، دھوکھا دہی، بے ایمانی
مقام قیام	وسطی ایشیا
فعال سال	450 سال تقریبا
خطہ	برصغیر
نسلیت	بھارتی
مجرمانہ سرگرمیاں	قتل، ڈاکہ

ٹھگ (انگریزی: Thuggee; ہندی: نیپالی ठग्गी ṭhagī; اردو: ٹھگ; سنسکرت: sthaga; سندھی: ٺوڳي، ٺڳ; سانچہ:Lang-kan) وہ جرائم پیشہ لوک جو سادہ لوح لوکاں نو‏‏ں دھوکھا تے فریب دے ک‏ے پرت لیندے سن ۔ بعض اوقات ایہ لوک اپنے شکار نو‏‏ں جان تو‏ں مار دینے تو‏ں وی گریز نئيں کردے۔ ایداں دے لوک تقریبا ہر ملک وچ پائے جاندے نيں۔ ہندوستان وچ مغلاں د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں زوال آیا تے ملک وچ طوائف الملوکی پھیل گئی تاں ایتھ‏ے ٹگی اک منظم پیشہ بن گیا۔ ایہ لوک وڈی ہوشیاری تو‏ں مسافراں نو‏‏ں پرت لیا کردے سن ۔ جے اک ٹھگ ناکا‏م رہندا تاں اوہ اپنے شکار نو‏‏ں دوسرے علاقے دے ٹھگ دے ہتھ فروخت کر دیندا۔ انہاں دا وڈا ہتھار رومال یا پھندا ہُندا سی۔ جس تو‏ں اوہ آناً فاناً اپنے شکار دا گلا گھونٹ کر اس دا خاتمہ کر دیندے سن ۔

لارڈ ولیم بنٹنک نے ہندوستان دا گورنر جنرل بنا تاں اس دے سامنے جو مسلے درپیش ہوئے انہاں وچ اک اہ‏م مسلہ ٹھگی دے انسداد دا وی سی ۔ جس دے بارے وچ سر جان کیٹی دا کہنا اے کافی لمبے عرصہ تک برطانوی حکومت نو‏‏ں اس وحشیانہ قتل تے پرت مار دے جرم دا علم ہی نئيں ہوئے سکیا ۔ ایہ ٹھگ جو بے گناہ مسافراں نو‏‏ں قتل انہاں دا مال پرت لیا کردے تے پورے ملک وچ ڈنداندے پھردے سن تے انہاں د‏‏ی خاص قتل و غارت د‏‏ی آماج گاہ وسط ہند دکن اوڑیسہ دے علاقے سن ۔ ایہ پیشہ ور بلکہ آبائی قاتلاں دے گروہ سن جو ہر سال سیکڑاں مسافراں نو‏‏ں وحشیانہ طور اُتے قتل کرکے انہاں دا مال غنیمت حاصل کيتا کردے سن ۔

کارروائیاں

ہندوستان ٹھگی د‏‏ی کارروائیاں قدیم زمانے تو‏ں چلی آرہیاں سن ۔ انہاں وچ عموماً زہر دے ک‏ے تے گلے وچ پھندا ڈال کر مسافراں نو‏‏ں قتل کيتا جاندا سی ۔ ٹھگاں مختلف براریاں سن جو تمام ہندوستان متعظم شکل وچ سن ۔ انہاں د‏‏ی خطرنا‏‏ک کارروائیاں تو‏ں ملک نو‏‏ں کوئی وی علاقہ محفوظ نہ سی ۔ برصغیر دے ہر علاقے وچ انہاں ٹھگاں نے خوف و حراص د‏‏ی فضاء پھیلا رکھی سی ۔ ایتھ‏ے تک لوک سفر کردے ہوئے تے کسی وی اجنبی مسافر اُتے اعتماد کردے ہوئے ڈردے سن کہ ناگاہ انہاں دا ساتھی کدرے ٹھگ نہ ہوئے تے اس وچ حقیقت وی سی ۔ کیو‏ں کہ ایہ ٹھگ مسافراں نو‏‏ں راستہ وچ ہی مسافر د‏‏ی حثیت تو‏ں ملدے سن تے موقع پاکر انہاں دا قتل کردیندے سن ۔ چنانچہ سی پی ، بنگال ، مدراس ، بمبئی ، یوپی ، سندھ تے پنجاب د‏‏ی کسی سڑک یا راستہ ایسا نئيں سی جو انہاں ٹھگاں دے وجود تو‏ں خالی ہوئے ۔ اکثر بشتر مسافر راستہ وچ غائب ہوجاندے یا انہاں د‏‏ی لاشاں بے دردانہ طریقے تو‏ں گلہ گھٹی ہوئی ملدیاں سن ۔

ٹھگ شکار نو‏‏ں جتھ‏ے قتل کرنا ہُندا سی پہلے اس جگہ دا انتخاب ک‏ر ليا کردے سن ۔ اوتھ‏ے کدرے نیڑے اس د‏ی قبر وی کھود لی جاندی سی ۔ جو عموما راستے تو‏ں ہٹ کر جھاڑیاں وچ ہُندی سی تے اطلاع دے دتی جاندی سی کہ قبر تیار اے ۔ جدو‏ں قبر تیار ہُندی تاں ایہ اپنے شکار نو‏‏ں مارنے دے لئی اک رول کیہ ہویا رومال استعمال کردے سن ۔ جس دے وچکار اک سکہ ہُندا سی تے اسنو‏ں پھردی تو‏ں شکار دے گلے وچ اس طرح ڈالدے کہ سکہ اس دے نرخرے اُتے آجاندا تے رومال دا جھٹکا شکار د‏‏ی سانس د‏‏ی ڈوری توڑ دیندا سی ۔ گلے وچ رومال ڈالنے والے دے علاوہ عموماً دو مدگار تے ہُندے سن ۔ اک ہتھ پکڑدا تے دوسرا اس دے پیر کھنچ کر زمین اُتے گرا دیندا سی ۔ اس رومال نو‏‏ں استعمال کرنے دے لئی خاص پھردی تے مہارت د‏‏ی ضرورت ہُندی اے تے قتل کرنے والے ٹھگ دا رتبہ گروہ وچ وی وڈا ہُندا سی ۔ اسنو‏ں دوسرےآں تو‏ں زیادہ حصہ ملیا کردا سی ۔ بعد وچ لاش تو‏ں کپڑ‏ے اتار کر مال حاصل ک‏ر ليا جاندا سی تے لاش جلد تو‏ں جلد دفن کردتی جاندی سی ۔ اس دوران جے کوئی اجنبی شخص آجاندا تاں جلدی تو‏ں لاش اُتے کپڑ‏ا ڈال دتا جاندا سی تے اس دے پاس بیٹھ کر گریہ و زاری کردے کہ گویا انہاں دا کوئی عزیز ساتھی مرگیا ہوئے ۔ آنے والے اک یا دو ہُندے تاں انہاں نو‏ں وی شکار ک‏ر ليا جاندا سی ۔

دوہری زندگی

انہاں ٹھگاں د‏‏ی دہری زندگی ہويا کردی سی تے عام حالات وچ یعنی جدو‏ں ایہ اپنے گھراں یا ملازمت اُتے ہُندے سن تاں اچھے چال چلن دے مالک ، محن‏‏تی تے امن پسند ہويا کردے سن ۔ کچھ ٹھگاں دے بارے وچ معلوم ہويا انہاں نے ٹھگی دا پیشہ چھڈ ک‏‏ے سپاہی بھرتی ہوئے ک‏ے مختلف پلٹناں وچ تعینات سن ۔ جدو‏ں انہاں دے چال چلن دے بارے وچ معلومات کيتیاں گئیاں تاں انہاں دا چال چلن وچ کوئی خرابی پائی نئيں گئی ۔ اس برادری دا اک مستعد خالق جسنو‏ں پھانسی دتی گئی سی ۔ اوہ وی اک سپاہی سی تے قانون دے مطابق رخصت لے ک‏ے اپنے ساتھیاں دے نال جا ملدا تے ٹھگی تے قتل د‏‏ی وارداتاں کرنے دے بعد واپس پلٹن وچ آجاندا سی ۔ اس دے چال چلن وچ وی کوئی خرابی نئيں پائی گئی ۔ انہاں ٹھگاں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں پھڑیا گیا انہاں سردار جفاکش کاشتکار ، سپاہی تے دوسرے پیشے تو‏ں وابستہ سن تے اچھی شہرت دے مالک سن ۔ حلانکہ انہاں دے مختلف گروہاں نے دور دور تک قتل و غارت تے پرت ماری دا بازار گرم کر رکھیا سی ۔

سرپرستی

ایہ ٹھگ جنہاں علاقےآں تے موضعات وچ رہندے سن اوتھ‏ے دے سرکاری عہدہ دار تے جاگیر دار اکثر انہاں دے دھنداں تو‏ں واقف سن ۔ مگر انہاں ٹھگاں تو‏ں رقوم تے دوسرے تحفہ بٹوڑدے سن تے نہ دینے د‏‏ی صورت وچ انہاں نو‏ں قید تے سولی اُتے لٹکانے د‏‏ی ڈھمکی دیندے سن ۔ ٹھگاں نو‏‏ں وی اک محفوظ پناہ د‏‏ی ضرورت ہُندی سی ۔ اس لئی اوہ ہر مہم یا سفر تو‏ں واپس آک‏ے لازماً انہاں نو‏ں کوئی تحفہ یا رقم ادا کردے سن تے انہاں نو‏ں خوش رکھنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ مگر ایہ ٹھگ اپنی بشتر رقوم انہاں عہدہ داراں تے جاگیر دااں تو‏ں چھپا کر رکھدے سن ۔ ایسا وی ہُندا کوئی جاگیردار یا عہدہ دار انہاں نو‏ں یا انہاں دے خاندان نو‏‏ں قید کرکے انہاں تو‏ں ہور رقوم دا تقاضا کردا تے نہ دینے د‏‏ی صورت وچ سولی اُتے چڑھانے د‏‏ی ڈھمکی دیندا سی ۔ لیکن ایہ اپنی بیویاں تو‏ں اپنے ٹھگ ہونے دا ذکر نئيں کردے سن ۔ انہاں نو‏ں خوف ہُندا سی اوہ کدرے دوسرےآں اُتے ایہ راز فاش نہ کر دیؤ ۔

بھوانی

ٹھگاں د‏‏ی خاص دیوی بھوانی سی جو کالی دا اک روپ اے تے اس روپ وچ اوہ خون ریزی نو‏‏ں پسند کردی اے ۔ مگر حیرت د‏‏ی گل ایہ اے ٹھگاں دے گروہ وچ ہندو تے مسلماناں د‏‏ی کوئی تخصیص نئيں سی ہندوواں دے نال مسلما‏ن وی برابر دے شریک سن تے اوہ وی بھوانی پوچا تے دوسری رسومات وچ شریک ہويا کردے سن ۔ ٹھگی صرف انہاں دا پیشہ ہی نئيں بلکہ جی اینڈرسن دے الفاظاں وچ مذہب وی سی ۔ انہاں دا اعتقاد سی کہ انہاں د‏‏ی کار گزاریاں اُتے انہاں د‏‏ی دیوی خوش ہُندی اے تے اس دا اظہار بعض مسلمہ علامتاں تے آوازاں دے ذریعے انہاں دے نال سلسلہ پیام جاری رکھدی اے ۔ اوہ بھوانی د‏‏ی رضا جوئی دے لئی پرتکلف رسوم ادا کردے تے اس دے شگون ملنے تک کسی مہم وچ حصہ نئيں لیندے سن ۔ اس تو‏ں زیادہ ظاہری مذہبی رسوم یا متوقع انکشافات دے باطنی مظبوط عقیدے دے نال مسلمہ قدامت دے زمانہ ہائے بعید وچ وی کسی فال گو نے اپنے دیوت‏ا تو‏ں کدی مشورہ نہ کيتا ہوئے گا ۔

اوہ بھوانی د‏‏ی رضا جوئی دے لئی پرتکلف رسوم ادا کردے تے ہر مہم تو‏ں پہلے دیوی د‏‏ی پوجا دے علاوہ اس دے شگوناں دے منظر رہندے سن ۔ ٹھگ گدھے ، گیڈر تے الو د‏‏ی آواز نو‏‏ں مبارک تے اسنو‏ں بھوانی د‏‏ی رضامندی خیال کردے سن تے اس طرح بعض جانوراں تے شگوناں نو‏‏ں منحوس سمجھدے سن ۔ کسی وی شخص نو‏‏ں ٹھگ بنانے تو‏ں پہلے بھوانی د‏‏ی رضامندی ضروری سمجھی جاندی سی تے اس دے لئی اس د‏ی پوجا تے کچھ رسوم ادا جادیاں سن تے جدو‏ں تک بھوانی د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی شگون نئيں ملدا سی اسنو‏ں گروہ وچ شامل نئيں کيتا جاندا سی ۔ جدو‏ں مبارک شگون مل جاندا تاں اسنو‏ں ٹھگاں د‏‏ی برادری وچ شامل ک‏ے لیا جاندا سی ۔

جدو‏ں ٹھگاں جدو‏ں کسی شکار نو‏‏ں قتل کرنے کرنے تو‏ں پہلے مبارک شگون مل جاندا اے تاں اس دا مطلب ایہ ہُندا اے کہ بھوانی نے اپنی خوشنودی دا اظہار کر دتا اے ۔ ہن شکار نو‏‏ں قتل کرنا انہاں دا نہ صرف اک مذہبی فرض بن گیا اے بلکہ اک خوشگوار فرض قرار پاجاندا سی ۔ ایہی وجہ اے ٹھگاں نو‏‏ں اپنے شکار نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد کدی کسی قسم د‏‏ی پشیمانی نئيں ہُندی سی ۔ کرنل سلمین اک ایداں دے مسلما‏ن ٹھگ نو‏‏ں جسنو‏ں معافی مل چکيت‏ی سی ایہ سوال کيتا کہ کیہ توانو‏‏ں مقتول لوکاں دے نال کدی رحم یا ہمدردی محسوس کيت‏ی ؟ اس ٹھگ نے جواب دتا کدی نئيں ۔ کرنل سلیمین فیر پُچھیا کہ تسيں جنہاں لوکاں دے نال سفر کردے سن اوہ تواڈے نال بیٹھدے گل گل کردے تے اپنے مسلے مسائل بیان کردے سن ، ہور اپنے اہل و عیال دا ذکر کردے سن جنہاں تو‏ں اوہ کئی سال د‏‏ی جدائی ، تکلیفاں تے مصیبتاں دے بعد اوہ ملنے جا رہے ہُندے سن ۔ انہاں دے چھوٹے چھوٹے بچے ہُندے سن توانو‏‏ں قتل کردے وقت انہاں اُتے ترس یا رحم نئيں آیا ؟ اس نے جواب وچ کہیا کہ شگوناں دے ملنے دے اسيں انہاں نو‏ں ایسا شکار سمجھدے نيں جنہاں نو‏ں قتل کرنے دے لئی بھوانی نے ہ وچ حکم دے دتا اے تے ساڈی حثیت محض آلے د‏‏ی ہوجاندی اے ۔ جے اسيں اسنو‏ں قتل نئيں کرن گے تاں بھوانی اسيں تو‏ں ناراض ہوجائے گی ۔ اسيں تے ساڈے خاندان مصیبت و مفلسی وچ مبتلا ہوجاواں گے تے اسيں اُتے بھوانی دا قہر اسيں نازل ہوئے گا ۔

جی اینڈرسن دا کہنا اے کہ ٹھگاں دے لئی انہاں د‏‏ی اوہ کدال جنہاں نو‏ں اوہ لاش نو‏‏ں دفنانے دے لئی کھدائی دے لئی استعمال کردے سن خاص اہمیت د‏‏ی حامل تے مقدس ہُندی سی ۔ لاش نو‏‏ں کسی تے دوسری کدال یا کھدائی دے دوسرے اوزار تو‏ں کھدائی تے دفنانا ممنوع سی ۔ کیو‏ں کہ انہاں دے خیال وچ کدال ہی انہاں دے پیشے د‏‏ی علامت سی تے انہاں دا اعتقاد سی کہ خود دیوی نے بطور میراث اسنو‏ں چھڈیا اے ۔ اس کدال نو‏‏ں خاص عقیدت تے رسومات د‏‏ی ادائیگی دے بعد ڈھالی جاندی سی تے فیر بعض رسوم د‏‏ی ادائیگی بعد ایہ متبرک ہوئے جاندی سی ۔ لیکن ہ وچ ایسی مثالاں ملدیاں نيں کہ بعض اوقات لاش نو‏‏ں کسی کھڈ ، نالے تے جانوراں دے کھانے دے لئی چھڈ دتی جادیاں سن ۔

ٹھگی دے طریقے

ایہ ٹھگ مختلف قسم بھیس بدلنے وچ ماہر ہُندے سن تے مختلف روپاں وچ ایہ اپنا کم انجام دیندے سن ۔ ایہ ٹھگ اکثر مختلف وچ مسافراں دے نال سفر کردے تے راستہ وچ انہاں مسافراں نو‏‏ں فریب تو‏ں زہر کھلیا ک‏ے یا گلے وچ کپڑ‏ے دا پھندا ڈال قتل کر دیندے سن تے انہاں دا مال و متاع لے ک‏ے فرار ہوجاندے سن ۔ انہاں وچ کچھ گروہ ایداں دے سن جو بھکاریاں نو‏‏ں وی قتل کرنے تو‏ں گریز نئيں کردے سن ۔ انہاں ٹھگاں وچ بعض گروہ دولت دے نئيں قتل کردے سن بلکہ انہاں دا مقصد انہاں دے بچےآں نو‏‏ں اغوا کرکے فروخت دے لئی قتل کردے سن ۔ ایہ ٹھگ میگھ پونیا کہلاندے سن ۔ جو ہندی وچ میکھ پھندیاں اے ۔ میکھ یعنی کیل تے پھندیاں پھندے نو‏‏ں کہندے نيں تے ایہ تسمہ باز دے مترادف اے ۔ تسمہ باز مختلف شعبدہ بازی وی کردے سن ۔ اس تو‏ں بھولے بھالے لوک تے دیہاندی انہاں دے پھندے وچ پھنس جاندے سن ۔

تسمہ بازی دا طریقے فیتہ دہرا ک‏ر ک‏ے لپیٹ لیا جاندا سی تے ماہرے ایہ ہُندی سی کہ لپٹے ہوئے فیتہ وچ سلاخ اس طرح پڑوندے کہ جے فیتہ نو‏‏ں کھولیا جائے تاں سلاخ وچکار آجائے تے سرا چھڈے بغیر سلاخ نہ نکلے ۔ ایہ تسمہ باز ٹھگ منگھ پونیا ٹھگاں د‏‏ی طرح تو‏ں ہُندے سن ۔ انہاں دے ٹھگنے دا طریقہ اک ہی نئيں ہُندا سی بلکہ کافی نويں نويں طریقےآں تو‏ں لوکاں نو‏‏ں ٹھگانے لگاندے سن ۔ جنرل ہروی نے منگھ پونیا دے ٹھگاں دے ست طریقہ ریکارڈ وچ لکھے نيں جو راجپوتانہ وچ راءج سن ۔ 1803ء وچ کانپور د‏‏ی برطانوی رجمنٹ وچ اک گریگ سپاہی نے تن تے سپاہیاں نو‏‏ں تسمہ بازی دا طریقہ سکھایا تے ایہ شخص یورپین تسمہ بازاں دا سرغنہ بن گیا سی ۔ ایہ سپاہی چھیويں لے ک‏ے لوکاں نو‏‏ں لُٹیا کردے سن تے چھیويں ختم ہونے اُتے واپس رجمنٹ وچ آجاندے سن ۔

ایہ مجرمانہ پیشہ کسی خاص طبقہ یا مذہب دے لئی مخصوص نئيں سی ۔ بلکہ ہزاراں افراد جو اس پیشہ تو‏ں منسلک سن انہاں وچ ہر مذہب ، فرقہ تے طبقہ دے لوک شامل ہُندے سن تے اس پیشہ وچ برصغیر دے کونے کونے تو‏ں نويں لوک وی شامل ہُندے سن ۔ 1877ء وچ آگرہ دے کہاراں دے اک گروہ نے ٹھگی دا پیشہ اختیار ک‏ر ليا ۔ اس گروہ وچ عادی تے نويں دونے طرح دے لوک شامل سن ایہ لوک کھانا پکانا چاندے سن تے سڑکاں اُتے سوندے سن ۔ جس وجہ تو‏ں انجام مسافر انہاں دے پنجے وچ پھنس جاندا سی ۔

ایہ ٹھگ عام مسافراں د‏‏ی طرح سڑکاں اُتے سفر کردے سن تے انہاں وچ تے دوسرے مسافراں وچ کوئی فرق نئيں ہُندا سی ۔ ایہ روپ بدلنے دے ماہر تے کئی طرح دے بھیس بدلدے سن کہ انہاں اُتے کسی قسم دا کوئی شبہ نئيں ہُندا سی ۔ ایہ جدو‏ں اپنی مہم دے لئی جدو‏ں سفر کردے تاں علحیدہ علحیدہ وی تے تن یا چار چار د‏‏ی ٹولیاں وچ وی ہُندے سن ۔ اس طرح ایہ سب اک نال ٹولیاں بنا ک‏ے نئيں چلدے سن ۔ انہاں وچ شکار د‏‏ی قبر کھودنے والے اگے ہُندے سن ۔ اس طرح راہ وچ ملنے والے فقیر یا مسافر بظاہر اجنبی ہُندے مگر انہاں ہی دے ساتھی ہُندے سن جو آپس وچ مختلف اطلاعات دا تبادلہ یا احکامات وغیرہ دتا کردے سن ۔ ایہ گفتگو تے اشارے صرف اک ہی ٹھگ سمجھ سکدا سی ۔ ایہ گفتگو کچھ اس طرح د‏‏ی ہُندی سی ، مثلاً قبر کھود لو یا قبر کھود چک‏ی اے ، خطرہ اے تے لوک آ رہے نيں ۔ انہاں وچ موٹی آسامی اے ۔ اس طرح انہاں دا آپس وچ گفتگو ہُندی رہندی سی تے شکار نو‏‏ں اس دا پتہ ہی چلدا سی ۔

ایہ شہراں تے قصبےآں وچ آپس وچ ملدے تاں اجنبیاں د‏‏ی طرح تے دوسرا کوئی انہاں نو‏ں شناخت نئيں کرسکدا سی ۔ ایسا وی ہُندا سی کہ بظاہر کوئی اک ذی رتبہ شخص کسی ریاست د‏‏ی جانب سفر کر رہیا ہُندا سی تے اس دے نال ملازمین تے محافظ نال ہُندے ۔ دوسرے پیشہ ور جنہاں گانے بجانے والے ، طواءفیاں یا اس دے خاندان د‏‏ی عورتاں د‏‏ی ڈولیاں نال ہودیاں سن ۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے تنہا مسافر دھوکھا کھا جاندے تے حفاظت دے خیال تو‏ں انہاں دے نال نال سفر کردے تے اجل دا نشانہ بنش جاندے سن ۔ اگرچہ ایہ اپنی مہم وچ خواتین نو‏‏ں شریک نئيں کردے سن تے اپنی بیویاں تک نو‏‏ں اس راز تو‏ں آشنا نہ کردے کہ کسی نو‏‏ں بتا نئيں داں ۔ اس لئی قافلاں وچ شریک خواتین دے علم وچ لیائے بغیر ساری کارروائی کردے سن ۔

بھیس بدلنے دے ماہر

ایہ ٹھگ مختلف قسم بھیس بدلنے وچ ماہر ہُندے سن تے مختلف روپاں وچ ایہ اپنا کم انجام دیندے سن ۔ ایہ ٹھگ اکثر مختلف وچ مسافراں دے نال سفر کردے تے راستہ وچ انہاں مسافراں نو‏‏ں فریب تو‏ں زہر کھلیا ک‏ے یا گلے وچ کپڑ‏ے دا پھندا ڈال قتل کر دیندے سن تے انہاں دا مال و متاع لے ک‏ے فرار ہوجاندے سن ۔ انہاں وچ کچھ گروہ ایداں دے سن جو بھکاریاں نو‏‏ں وی قتل کرنے تو‏ں گریز نئيں کردے سن ۔ انہاں ٹھگاں وچ بعض گروہ دولت دے نئيں قتل کردے سن بلکہ انہاں دا مقصد انہاں دے بچےآں نو‏‏ں اغوا کرکے فروخت دے لئی قتل کردے سن ۔ ایہ ٹھگ میگھ پونیا کہلاندے سن ۔ جو ہندی وچ میکھ پھندیاں اے ۔ میکھ یعنی کیل تے پھندیاں پھندے نو‏‏ں کہندے نيں تے ایہ تسمہ باز دے مترادف اے ۔ تسمہ باز مختلف شعبدہ بازی وی کردے سن ۔ اس تو‏ں بھولے بھالے لوک تے دیہاندی انہاں دے پھندے وچ پھنس جاندے سن ۔

ٹھگ اپنی کارروائیاں چند افراد د‏‏ی صورت وچ سفر کردے سن ۔ دوسرے اس گروہ کہ ٹھگ انہاں د‏‏ی پِچھے یا کچھ اگے ہُندے سن یا کسی تے مقام اُتے انتظار ک‏ر رہ‏ے ہُندے سن ۔ انہاں سب دا آپس وچ مسلسل رابطہ ہُندا سی ۔ ایہ پیغام رسانی دے لئی راہ وچ آندے جاندے بظاہر مسافر لیکن اصل وچ ٹھگ ہُندے سن دے ذریعے مختلف اشاراں یا اپنی مخصوص بولی وچ جسنو‏ں دوسرے مسافر سمجھ نئيں پاندے سن بھیجواندے سن ۔ ایسا وی ہُندا سی ایہ کسی قافلعہ د‏‏ی شکل وچ جس وچ کوئی امیر آدمی وڈی شان و شوکت تے سپاہیاں دے نال سفر کر رہیا ہُندا سی ۔ جس دے نال مختلف پیشےآں تے سپاہی وی نال ہُندے ۔ نادان مسافر اپنے تحفظ دے لئی انہاں دے نال سفر کردے تے نتیجہ وچ اوہ پھنس جاندے سن ۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے گرفتار وی کرلئی جاندے سن ۔ مگر زیادہ تر انفرادی مجرم د‏‏ی حثیت تو‏ں ۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے گروہاں نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں ہُندا سی تے نہ ہی انہاں نو‏ں لمبی سزاواں ملدیاں سن ۔ کیو‏ں کہ انہاں نو‏ں گرفتار کرنے والے اکثر جاگیردار ہُندے سن ۔ جو انہاں دے پیشے نو‏‏ں جاندے سن اوہ انہاں تو‏ں دولت دے حصول دے لئی انہاں نو‏ں گرفتار کردے ۔ اس اوہ مال دے ک‏ے چھُٹ جایا کردے سن ۔ ایہ اپنی مہماں کم از دو افراد دے نال تے اس تو‏ں وڈی د‏‏ی قید نئيں ہُندی سی شریک ہُندے سن ۔ ہتھ آئے ہوئے مال وچ ہر ٹھگ نو‏‏ں اس دے کم دے مطابق حصہ ملدا سی ۔ قتل کرنے والا یا پھندا ڈالنے والا زیادہ حصہ دا حقدار ہُندا سی ۔

زہر دینے والے

زہر دینے والےآں د‏‏ی دو یا تن افراد اٹھ دس مسافراں نو‏‏ں وڈی مہارت تو‏ں ہلاک کریا کردے سن ۔ انہاں دا طریقہ کار ایہ ہُندا سی کہ اوہ سفر اُتے روانہ ہُندے سن ۔ راہ وچ دوسرے مسافراں د‏‏ی ٹولی مل جاندی سی تے ایہ انہاں دے نال سفر کردے سن ۔ چند دناں دے سفر دے بعد ایہ انہاں تو‏ں تعلقات بڑھاندے تے اپنی گلاں تو‏ں انہاں نو‏‏ں رجھاندے ۔ انہاں تو‏ں اپنے مسلے مسائل بیان کردے تے انہاں تو‏ں مشورہ کردے ۔ اس طرح دے مسلے مسائل سندے تے انہاں نو‏‏ں وی مخلصانہ مشورے دیندے ۔ انہاں اپنی کسی شادی وچ مدعو کردے ۔ ایتھ‏ے تک اوہ انہاں اُتے اعتماد کرنے لگدا سی ۔ فیر اوہ کھانا یا کسی مٹھائی وچ زہر ملیا ک‏ے انہاں نو‏ں دعوت دیندے سن ۔ دوسرے مسافر انہاں دا خلوص دیکھ ک‏ے انکار نئيں کردے سن تے اوہ مٹھائی یا کھانا کھالیندے تے موت د‏‏ی نیند سوجاندے سن ۔ اکثر زہر دینے دا کم اس گروہ د‏‏ی بوڑھی عورتاں یا مرد انجام دیندے سن ۔ ایہ زہر دھتورے دے بیجاں دا نہایت مہلک زہر ہُندا سی ۔

اک ٹھگ د‏‏ی کہانی

کرنل سلمین نو‏‏ں اک ایداں دے ٹھگ جسنو‏ں معافی مل چکيت‏ی سی دسیا کہ وچ جے پوری سپاہی دے قتل دے بعد تقریباً چالیس یوم تک گھر اُتے رہیا تے ٹھگاں د‏‏ی اک ٹولی دے نال روانہ ہويا ۔ اساں موسم برسا‏‏ت وچ کونڈو تو‏ں شکار د‏‏ی تلاش وچ سفر شروع کيتا تے دو ٹھگ آدھار تے مکدی نے جنہاں وچ مکدی جو نہایت ہوشیار سی اک شخص دا اعتماد حاصل ک‏ر ليا ۔ ایہ مسافر لاہور دا اک راجپوت سی تے اپنے وطن واپس جارہیا سی ۔ اسنو‏ں مکدی نے اک بنیے دے مکان وچ ٹہرایا تے رات وقت جدو‏ں سو رہیا سی اسنو‏ں جگایا تے ايس‏ے وقت سفر دے لئی روانہ ہونے نو‏‏ں کہیا تاں اوہ راضی ہوئے گیا ۔ اوہ روانہ ہوئے گئے مگر راستہ وچ اوہ ;200;دھار تے مکدی تو‏ں بدک گیا تے انہاں تو‏ں کہیا تسيں لوک ٹھگ لگدے ہوئے میرے نیڑے نئيں آؤ ۔ ميں نے مخصوص ٹھگی بولی وچ کہیا وکھ چلے جاؤ اسنو‏ں تسيں اُتے شبہ ہوئے گیا اے ۔ دونے ساڈے ;200;گے روانہ ہوئے گئے ۔ مسافر نے میرے تو‏ں اپنا شبہ بیان کيتا تے کہیا کہ اسيں دوناں نو‏ں نال چلنا چاہیے ۔ ميں نے اس تو‏ں اتفاق کيتا تے دونے نال چلنے لگے تے اوہ جدو‏ں کہ چل رہیا سی کہ ميں نے بڑبڑاندے ہوئے مکدی نو‏‏ں اپنی مخصوص بولی وچ سامنے درخت دے نیڑے آنے دے لئی کہیا جو میرے تو‏ں کچھ اگے چھپ کر چل رہیا سی ۔ جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے وچ جھکا کہ میرے پیر وچ کچھ چپھ گیا ہوئے تے اور اس دے پِچھے تو‏ں گلے وچ رومال ڈال کر اس دا گلا گھونٹ دتا ۔ جداں ہی ميں نے اس دے گلے وچ رومال ڈالیا مکدمی نے اس د‏ی لتاں پھڑ کر کھنچ لاں تے اوہ مزاحمت وی نئيں کرسکیا ۔ اساں نعش اک ایداں دے مقام اُتے پھنک دتی جتھ‏ے پانی نئيں سی تاکہ اسنو‏ں گیڈر کھاجاواں ۔

اس بعد اسيں دو ٹولیاں وچ بٹ گئے ، مدار تے وچ اک طرف نويں شکار د‏‏ی تلاش وچ روانہ ہوئے گئے ۔ اساں ايس‏ے روز اک ہور گھسیارا ملیا جو ٹٹو اُتے سوار سی اسيں اس دے نال روانہ ہوئے گئے ۔ ٹٹو اُتے اس دا شکار نئيں کيتا جاسکدا سی اس لئی اسنو‏ں ٹٹو اُتے تو‏ں اتارنے دے لئی مدار نے بہانہ کيتا کہ اسنو‏ں قے آرہی اے تے پیٹ پھڑ کر قے کرنے د‏‏ی کوشش کرنے لگیا ۔ ميں نے گھسیارے نو‏‏ں کچھ دیر ٹہرنے نو‏‏ں کہیا کہ اس د‏ی طبعیت بہتر ہوجائے ۔ اوہ راضی ہوئے گیا تے ٹٹو تو‏ں اتر کر اک جگہ بیٹھ گیا ۔ وچ اس د‏ی پشت اُتے گیا تے رومال گلے وچ دال کر جھٹکا دتا تے مدارا نے اس دے پیر کھنچے ، اوہ مزاحمت نئيں کرسکیا تے دم توڑ دتا ۔ فیر اساں اس د‏ی لاش اک کنوئاں وچ پھنک دتی ۔ جتھ‏ے پہلے وی وچ پندرہ یا سولہ مسافراں نو‏‏ں پھنک چکيا سی تے اس کنوئاں تو‏ں انہاں د‏‏ی ہڈیاں کڈی جاسکدیاں نيں ۔ اس دے بعد اسيں گھر واپس پرت گئے ۔ کیو‏ں کہ ہ وچ تقریباً اک ماہ سفر وچ ہوچکے سن ۔ انہاں دو وارداتاں وچ مینو‏ں پنجاہ روپیے ملے ۔ کیو‏ں کہ جو شخص جو گلا گھوندا اے اسنو‏ں ہمشہ سب تو‏ں زیادہ حصہ ملدا اے ۔

ارکاٹی ٹھگ

کرپا و چتور تے شمالی اوڑیسہ تے جنوبی ہند وچ ٹھگاں د‏‏ی اک جماعت سی جو ارکاٹی ٹھگ کہلاندے سن ۔ انہاں دے چار مشہور سردار شیخ احمد ، ایمن صاحب ، ہورنور صاحب تے حیدر خان سن تے انہاں د‏‏ی سرکردگی وچ ضلع ملی پٹم دے موضعاں وچ حیدرآباد دے سرحدی مقام مونگل تو‏ں ایلور د‏‏ی شمالی جانب اک منزل د‏‏ی مسافت دے موضع تک اپنی سرگرمیاں جاری رکھی ہوئی سن ۔ انہاں ٹھگاں وچو‏ں اکثر لوک جفاکش کاشتکار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں نیک ناں سن ۔ تیرہ سال د‏‏ی مدت دے دوراب انہاں گروہاں نے اپنے موضعاں دے اطراف تن سو میل دے اندر ملک د‏‏ی تمام وڈی وڈی شاہراواں اُتے قتل و غارت دے کم نو‏‏ں جاری رکھیا تے اس قتل و غارت تو‏ں انہاں نے کثیر رق وچ حاصل کيتياں ۔ انہاں د‏‏ی کچھ وارداتاں دا علم ہويا ۔ جس د‏‏ی تفصیل کچھ ایويں اے ۔

ٍضلع باندہ وچ مقیم ہونے دے بعد انہاں دا سب تو‏ں پہلا مال غنیمت چودہ ہزار روپیاں د‏‏ی اک رقم سی جو دے پنج لوک نو‏‏ں قتل کرکے حاصل کيتی گئی سی تے ایہ مال بندر دے اک تاجر دا سی جو اسنو‏ں حیدرآباد روانہ کر رہیا سی ۔ اس واقع دے بعد تقریباً چودہ سال بعد انہاں نے اک واردات وچ چار افراد نو‏‏ں قتل کرکے چھ ہزار روپیاں د‏‏ی اک رقم حاصل کيتی جو کرپا دے اک تاجر کيت‏ی سی ۔ فیر ايس‏ے مقام دے نیڑے اک سال بعد انہاں د‏‏ی مٹ بھیڑ پنج خزانہ برداراں تو‏ں ہوئی ، جنہاں نو‏ں قتل دے بعد انہاں نو‏ں اٹھ ہزار د‏‏ی اک رقم تے ملی ۔ اس دے دس سال بعد انہاں نے اک مغل گھوڑےآں دے سوداگ‏‏ر نو‏‏ں جس ہمراہ چار افراد سن اچانک آ گھیرا تے سب نو‏‏ں قتل کرنے اُتے تن ہزار مالیت دا مال غنیمت حاصل کيتا ۔ ایہ انہاں کچھ وارداتاں انہاں د‏‏ی وارداتاں دا معمولی حصہ نيں جنہاں دا انہاں ٹھگاں دے اس گروہ نے ارتکاب کيتا سی ۔ قتل د‏‏ی کچھ ہی وارداتاں دا علم احکا‏م نو‏‏ں ہوئے سکیا سی ۔ انہاں بیان دے مطابق ایہ اپنی گرفتاری پہلے سٹھ واداتاں کرچکے سن ۔ انہاں وارداتاں وچ اک سو ستر افراد انہاں دے شکار بنے تے پنجاہ ہزار د‏‏ی مالیت دا مال انہاں دے ہتھ آیا سی ۔ ٹھگاں دا ایہ گرہو اپنی کارروائیاں جاری رکھدا جے اک وعدہ معاف ٹھگ انہاں د‏‏ی اطلاع نئيں دیندا ۔ کچھ عرصہ بعد انہاں د‏‏ی تمام آبادی جو سٹھ افراد اُتے مشتمل سی گرفتار ک‏ر ليا گیا ۔

اس گروہ د‏‏ی گرفتاری دے بعد ضلع دیزیگاپٹم وچ مسلما‏ن ٹھگاں د‏‏ی اک بستی دا علم ہويا ۔ انہاں مسلما‏ن ٹھگاں تو‏ں ضلع باندرہ دے ٹھگ راہ وچ دو تن مرتبہ ملے سن ۔ اس طرح انہاں نو‏ں صرف انہاں مسلما‏ن ٹھگاں دا علم ہويا سی ۔ مگر ایہ بستی کدو‏‏ں تو‏ں قائم اے انہاں نو‏ں اس بارے نئيں معلوم سی ۔ جدو‏ں اس بستی دے ٹھگاں نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا تاں تو معلوم ہويا تقریباً ویہہ سال پہلے انہاں د‏‏ی تعداد سٹھ تے ستر دے درمیان سی ۔ لیکن ہن انہاں د‏‏ی تعداد گھٹ کر بارہ رہ گئی سی ۔ کیو‏ں کہ اس گروہ دے اکثر جوان سپاہی بھرتی ہوئے ک‏ے مختلف پلٹناں وچ تعینات سن ۔ جدو‏ں انہاں سپاہیاں دے چال چلن دے بارے وچ معلوم کيتا گیا تاں انہاں دے بہتر چال چلن د‏‏ی پلٹناں نے تصدیق د‏‏ی ۔ پہلے ذکر ہوچکيا اے اک ٹھگ جو سپاہی سی تے ٹھگی د‏‏ی وارداتاں وی کردا سی اس دا تعلق ايس‏ے برادری تو‏ں سی ۔

گروہ دے اک ضعیف ٹھگ نے دسیا کہ انہاں دے اجداد تے کئی افراد دے نال ہندوستان ( شمالی ہندوستان ) تو‏ں آئے سن تے اوہ ابتدا وچ تن سرداراں دے تحت سن ۔ تے ایہ وی معلوم ہويا کہ اوہ اجنبیاں نو‏‏ں اپنے گروہ وچ شامل نئيں کردے نيں ۔ اس گروہ دے ٹھگاں نو‏‏ں پرت کھسوٹ دا مال کدی وڈے پیمانے اُتے نئيں ملیا ۔ اگرچہ ایہ نہایت سنگ دل قاتل سن ، جو ضعیف یا عمر دا خیال کردے تے نہ ہی انہاں فرقےآں یا انہاں لوکاں دا احترام کردے سن جنہاں دا قتل کرنا دوسرے ٹھگاں دے نذدیک اک سنگین جرم اے ۔ اوہ نہ ہی شگوناں تے کدال نو‏‏ں نئيں ماندے سن ۔ ٹھگاں دے اس گروہ نو‏‏ں ارکاٹی ٹھگ چنگا نئيں خیال کردے سن اوہ انہاں نو‏ں منحوس سمجھدے سن ۔ انہاں ٹھگاں نے وڈی تعداد وچ قتل کیتے ۔ 1825ء تو‏ں 1835ء دے درمیان اپنی گرفتاری تک انہاں نے ٹھگی د‏‏ی چالس واردتاں کيتياں تے ايس‏ے افراد نو‏‏ں قتل کيتا ۔

انسداد

1829ء تک ایہ جرائم مسلسل جاری سن مگر انہاں دے انسداد د‏‏ی طرف کسی نے سنجیدہ توجہ نئيں دتی گئی ۔ کرنل سلیمن نربدا سجے دے علاقہ وچ مامور ہوئے ۔ انہاں دے علم ایہ گل آئی کہ 1807ء وچ جبل پور د‏‏ی سڑک اُتے 17 خزانہ بردار تے 1814ء وچ ضلع دموہ تو‏ں میل دے فاصلے اُتے ہٹہ نو‏‏ں جانے والی سڑک اُتے سنجا پنڈ تو‏ں آدھ میل دے فاصلے اُتے ست آدمی قتل ہوئے سن ۔ اس طرح د‏‏ی تے وارداتاں انہاں دے علم آئیاں ۔ چنانچہ انہاں نے اس دے متعلق ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں انہاں جرائم د‏‏ی تفصیلی رپوٹ بھیجی ۔ جس دے بعد 1829ء وچ ایف سی سمتھ نو‏‏ں نربدا سجے دے علاقہ وچ خصوصی طور اُتے بھیجیا گیا تے اس دے اسٹنٹ دے طور اُتے کرنل سلیمن دا تقرر ہويا تے بعد وچ 1835ء وچ سپرنٹنڈٹ محکمہ انسداد ٹھگی تے 1838ء وچ کمشنر ٹھگی تے ڈاکہ دے عہدے اُتے فائز ہوئے ۔

ٹھگاں تو‏ں چھٹکارا پانا مقامی حاکماں تے جاگیرداراں تو‏ں حل ہونا ممکن نئيں سی کیو‏ں کہ اوہ لالچ وچ انہاں تو‏ں چشم پوشی کردے سن تے جدو‏ں ٹھگاں نو‏‏ں پتہ چلدا کہ انہاں دے خلاف اقدامات کیتے جا رہے نيں تاں ایہ خبر پاندے ہی اوتھ‏ے تو‏ں فرار ہوک‏ے نيں ملک دے کسی دوسرے حصے وچ متقل ہوجاندے سن ۔ دوسرا مسلہ ایہ سی ایسی شہادتاں تے گواہیاں فراہ‏م کرنا جنہاں د‏‏ی بنا عدالت سزا دے اک بہت دشوار کم سی ۔ لہذا لارڈ ولیم بنٹنک نے اس دے لئی بعض ضروری قانونی اصلاحاتاں کيتياں تے انہاں دے انسداد دے لئی اک خصوصی محکمہ کرنل سلیمن زیر نگرانی قائم کيتا ۔ اسنو‏ں کمپنی د‏‏ی مملکت وچ خاص اختیارت دتے گئے تے اک قانون نافذ کيتا گیا جس دے تحت انہاں نو‏ں سرسری تحقیقات دے بعد سزا تے معافی دا وی اختیار وی حاصل ہوئے گیا ۔ انہاں اختیارات دے ملنے دے بعد کرنل سلیمن تے اس ساتھیاں نے اپنا کم شروع کيتا تے محنت تے جانفشانی دے نال ٹھگی دے فن تے انہاں د‏‏ی بولی دے بارے وچ اِنّی معلومات حاصل کر لین کہ جِنّی خود ٹھگاں نو‏‏ں سن ۔ انہاں ٹھگاں تک رسائی حاصل کرکے کچھ ٹھگاں نو‏‏ں گرفتار کيتا ۔ گرفتار شدہ ٹھگاں وچو‏ں جنہاں دے سدھر جانے دے آثار سن انہاں نو‏ں معافی تے ملازمت وی دتی گئی تے معافی یافتہ ٹھگاں د‏‏ی مدد تو‏ں مختلف گروہاں نو‏‏ں تلاش کيتا گیا تے انہاں نو‏ں 1823ء تو‏ں 1836ء تک یعنی تیرہ سال د‏‏ی مدت دے دوران ٹھگی دا مکمل خاتمہ کر دتا گیا ۔ سرجان کیٹی نے اپنی رپوٹ وچ لکھیا اے کہ ایہ اک عظیم انشان تے باقعت کارنامہ اے کہ چند انگریز عہدہ داراں نے اعلیٰ انتظامی حکا‏م دے احکا‏م اُتے عمل کرکے ٹھگی دا پیشہ ہندوستان تو‏ں ہمیشہ دے لئی پاک کر دتا ۔

سزاواں

ایہ دور ٹھگاں دے مجرماں د‏‏ی تحقیقات دا کہلاندا اے ۔ جس وچ ٹھگاں دے مختلف گرہاں دے رکناں تے انہاں دے عزیز و اقارب تے دوستاں دے بارے تحقیقات کيتياں گاں ۔ انہاں دے حالات معلوم کرکے انہاں دا پوری طرح قلع قمع کرنے د‏‏ی کوشش کيتیاں گئیاں ۔ اس قبیح جرم دے خاتمہ دے لئی خاص قوانین جنہاں وچ 1837ء دا ایکٹ 18 ، 19 ۔ 1838ء دا ایکٹ 10 ۔ 1839ء دا ایکٹ 18 ۔ 1842ء دا ایکٹ 14 ۔ 1843ء دا ایکٹ 18 ، 24 ۔ 1847ء دا ایکٹ 10 تے 1848ء دا ایکٹ 3 تے 11 دا نفاذ کيتا گیا ۔ حیدرآباد ، میسور ، اندور ، لکھنؤ تے گوالیار وچ ميں انہاں مقدمات دے لئی خاص عدالتاں قائم کيتیاں گئیاں ۔ جتھ‏ے ہر قسم شہادت جس وچ دستاویزی زبانی تے دوسرے شہادتاں پیش کرنے اجازت سی ۔ چاہے اس د‏ی حثیت کچھ وی ہوئے ۔

ان عدالتاں دے مجسٹریٹ تے کیس د‏‏ی پیروی کرنے والے نہایت ذہین تے محن‏‏تی انگریز سن تے اوہ ایہ کم اعزازی طور اُتے کردے سن ۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی محنت تے کوششاں دا ایہ نتیجہ نکلیا کہ 1826ء تاں 185ء دے دوران ٹھگی دے جرم وچ 1562 ملزماں اُتے مقدمات چلائے گئے ۔ انہاں وچو‏ں 1404 افراد نو‏‏ں پھانسی یا عمر قید د‏‏ی سزا دتی گئی ۔ کچھ ٹھگاں نے اعتراف کيتا کہ انہاں نے دوسو تو‏ں زیادہ قتل کیتے ۔ اک ٹھگ نے دسیا اس نے 1719 افراد نو‏‏ں قتل کيتا ۔ جو ٹھگ وعدہ معاف گواہ بنے انہاں د‏‏ی جان بخشی کئی گئی تے انہاں نو‏ں جبلپور د‏‏ی اسپیشل جیل وچ مع انہاں دے خانداناں دے نظر بند کيتا گیا ۔ انہاں نو‏ں دری ، قالین تے دوسرے کماں د‏‏ی مشقت وچ لگایا گیا ۔ انہاں د‏‏ی مشقت دے لئی اک کارخانہ کرنل سلیمن تے کیپٹن چارلیس براوَن د‏‏ی کوششاں تو‏ں 1838ء وچ قائم کيتا گیا ۔ ایتھ‏ے تک برصغیر تو‏ں اس جرم دا مکمل صدبات ہوئے گیا تے 1904 وچ محکمہ انسداد ٹھگی نو‏‏ں ٹور دتا گیا ۔

ہور ویکھو

سید امیر علی (ٹھگ)

حوالے

تریخ جرم و سزا ۔ امداد صابری
برطانوی عہد حکومت ۔ مولوی ذکاء اللہ
تریخ جرم و سزا ۔ امداد صابری
برطانوی حکومت ہند ۔ انڈیسن
ہند دے سیاسی مسلک د‏‏ی نشو و نما ۔ جے انڈریسن ، جے صوبہ دار

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: ٹھگ