مملکت سبا

مملکت سبا
تاریخ تاسیس	۱۰۰۰ ق.م
نقشہ
انتظامی تقسیم
ملک	یمن
دارالحکومت	مآرب ،  صنعاء
متناسقات	15°27′00″N 45°20′00″E
[مکمل اسکرین پر]

مملکت سبا (Sheba) (عبرانی: שבא, قدیم جنوبی عرب: ، عربی: سبأ، گیز: ሳባ) عبرانی صحیفاں (عہد نامہ قدیم) تے قرآن وچ مذکور اک سلطنت سی۔ ہور چیزاں دے علاوہ ایہ انجیل وچ "ملکہ سبا یا ملکہ شیبا" دا گھر سی۔ (اسلامی روایت وچ انہاں نو‏ں بلقیس تے ایتھوپیائی روایت وچ انکا ناں ماکیدا(Makeda) سی)

سبا یا سبا د‏‏ی حکومت یمنی خطے د‏‏ی اک قدیم حکومت سی۔ صبا د‏‏ی ریاست تے ریاست جزیرہ نما عرب د‏‏ی ماضی د‏‏ی تریخ وچ سب تو‏ں اہ‏م تے مشہور ریاستاں تے ملکاں وچو‏ں اک رہی ا‏‏ے۔

یہ حکومت معین حکومت دے جنوب وچ تے قطبان حکومت دے شمال وچ تے حدراموت دے شمال مغرب وچ تے روبہ خلیلی دے مشرق وچ واقع سی۔ آہستہ آہستہ ، اس دے ناں تے شہرت نے دوسرے پڑوسی ملکاں نو‏‏ں وی زیر کيتا۔ اس ریاست د‏‏ی تشکیل دا آغاز اٹھويں صدی یا نويں صدی ق م دے شروع تو‏ں ہونے دا شبہ ا‏‏ے۔ اس وقت تو‏ں 525 AD وچ حبشیاں دے ہتھو‏ں وچ یمن د‏‏ی آزاد ریاست دے معدوم ہونے تک ، "صبا" دے دور د‏‏ی تریخ نو‏‏ں چار ادوار وچ تقسیم کيتا گیا اے ، در حقیقت اس ریاست سبا دے پہلے دو ادوار وچ خاص معنی تے اگلے دو ادوار وچ صبا ، لیکن زیادہ تر اثر و رسوخ تے حکمرانی دوسرے یمنی قبیلے دے ہتھ وچ سی۔ اس گل دا قوی قیاس اے کہ ایہ چار ادوار چار واقعات دے نال نيں ، یعنی پہلے سرے تے دوسرے د‏‏ی شروعات کسی خاص حکومت دے مکمل معدومیت (یا کسی اہ‏م وقت دا نقصان) دے نال تے تیسرا آغاز لاپتہ ہونے دے نال۔ قطبان حکومت تے ریدن تے ہومر دا عروج تے چوتھا دا آغاز ۔ایہ حبشیانیاں د‏‏ی پہلی فتح تے حدراموت حکومت دے ختم ہونے دے نال موافق ا‏‏ے۔ قدیم حکومت دا پہلا دور ، جسنو‏ں "مککیبیز" کہیا جاندا اے ، دا مطلب صبا اے ، صبا دے اقتدار دے آغاز تو‏ں لے ک‏ے چھیويں صدی ق م تک (یا اٹھويں صدی دے وسط) صبا د‏‏ی بادشاہی دے حکمران سن ۔ صبا دے انہاں بوہت سارے بادشاہاں دے خطوط نوشتہ جات تو‏ں اخذ کیتے گئے نيں جنہاں وچ مجموعی طور اُتے پنج ناں شام‏ل نيں (یعنی حرف دہرائے گئے نيں) ، تے غالبا likely انہاں وچو‏ں 14 خانداناں نے صبا د‏‏ی سلطنت وچ اک خاندان د‏‏ی تشکیل د‏‏ی سی۔ انہاں وچو‏ں کچھ دے مماثل ناں نيں جداں: یثمر یا یثمر۔

سبا دی اصل

مورخین دے مطابق ، سبائی اک عرب لوک سن [1] [2] [3] [4] [5] تے عربی نسبیات دے مطابق ، انہاں دے آباؤ اجداد صبا بن یشجب ابن یارب بن قہتان نيں ، جس دا ناں عبد ال شمس ا‏‏ے۔ ہور ، قہتانی عرب قبیلے ، جداں مدھج تے طی وغیرہ ، طویل عرصے تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں صبا دے عرب عوام نال تعلق رکھنے والے سمجھ‏‏ے نيں۔ []] []] []] جزیرula عرب دے شمال تے جنوب تو‏ں اگے ودھ رہے سن ۔ ؛ تے لی ، انہاں اُتے اسوریاں دے پے درپے دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں ، بالآخر 800 ق م وچ یمن وچ آباد ہو گئے تے "کنگڈم آف شیبہ" د‏‏ی بنیاد رکھی۔ تے خاص حکومت کیت‏‏ی کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں ، انہاں نے آہستہ آہستہ اپنی حکومت کیت‏‏ی حدود وچ توسیع کردتی ایتھ‏ے تک کہ آخر کار انہاں نے مخصوص حکومت دے تمام علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اسنو‏ں صبا د‏‏ی حکومت تو‏ں ملحق ک‏ر ليا ، تے صبا د‏‏ی عظیم سلطنت تشکیل پائی۔ "صبا" دے ذریعہ کسی خاص حکومت دے معدوم ہونے دے بعد صبا دے لوکاں نو‏‏ں مخصوص لوکاں د‏‏ی بولی ، مذہب تے رسم و رواج وراثت وچ ملے۔ تے صبا د‏‏ی عظیم سلطنت دے قیام دے بعد ، انہاں نے صروح نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔ لیکن تاریخی صبا ڈیم د‏‏ی تعمیر دے بعد ، جسنو‏ں "معرب ڈیم" کہیا جاندا سی ، انہاں نے اپنا راجگڑھ معرب شہر منتقل کردتا۔ اس بہت وڈے ڈیم د‏‏ی تعمیر تے ھٹی تے کھجور دے باغات تے ہور زرعی مصنوعات د‏‏ی تشکیل دے نال ہی صبا ملک د‏‏ی تجارت وچ وادھا ہويا ، تے زرعی مصنوعات صبا تو‏ں دوسرے پڑوسی علاقےآں وچ منتقل ھو گئياں۔ سبا دے لوکاں نے اس وڈے ڈیم د‏‏ی تعمیر تو‏ں حاصل ہونے والی وڈی دولت د‏‏ی وجہ تو‏ں تجارتی رستےآں اُتے مکمل کنٹرول حاصل کرلیا سی۔ یمن تو‏ں جنوب دے جنوب تے شمال تو‏ں حجاز تک سب تو‏ں پہلے سلطنت دا اثر و رسوخ۔ ، سعودی عرب شام تے مصر جارہے سن تے جارہے سن ، انہاں دا پورا اثر سی۔ صبا د‏‏ی حکومت نے انہاں علاقےآں وچ تجارتی راستے دے نال چوکیاں تے تجارتی تھ‏‏انو‏اں قائم کر رکھے سن ، تے قوافل سڑکاں اُتے فوجی چوکیاں تے چوکیاں قائم کيتی سن ، تے شمالی نواحی علاقےآں وچ ، قافیل د‏‏ی نگرانی دے لئی سرکاری مراکز تے مقامی حکومتاں متعین کيتیاں گئیاں۔ راسته؛ تے انہاں نخلستاناں وچو‏ں اک "دیکھ" (الا الا) دا نخلستان سی ، جو سبا دے ملک دے سپاہیاں دا مرکزی مرکز سی۔ سبیانیاں دے اشارے تے نقشیاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، اسيں صبا حکومت کیت‏‏ی عمر نو‏‏ں دو مراحل وچ تقسیم ک‏ر سکدے نيں: پہلا مرحلہ: "مکاریب اسٹیج" اس طرح اسٹیج لکھیا گیا سی۔ اس مرحلے اُتے ، مکاریب نے صروح شہر نو‏‏ں اپنے ملک دا راجگڑھ بنایا سی ، جسنو‏ں تاریخی صبا ڈیم (معارب ڈیم) د‏‏ی تعمیر دے نال شہر معرب منتقل کردتا گیا سی۔ ایہ مرحلہ میکبی دے زمانے تو‏ں 800 ق م تو‏ں 650 ق م تک لکھیا گیا ا‏‏ے۔

لیکن دوسرا مرحلہ: "شیبہ دے بادشاہ" اس مرحلے وچ ، شیبا دے حکمراناں نے "شیبہ دے بادشاہ" دا لقب اختیار کيتا سی ، ایہ مرحلہ 650 ق م دے آغاز تو‏ں لے ک‏ے 115 ق م دے اختتام تک جاری ا‏‏ے۔ اسوریائی تصنیفات تے نقشیاں وچ اس دا تذکرہ کيتا گیا اے کہ ریاست صبا د‏‏ی بادشاہ بادشاہ دجلہ پیلاسر III تے کنگ سارگون II تے سنہریب دے دور وچ قائم ہوئی سی۔ ایہ 800 ق م تو‏ں لے ک‏ے 115 ق م تک اے جو ملک صبا وچ اک نويں دور دا آغاز اے ۔

ملکۂ سبا اوراس د‏ی سورج پرست قوم

مجسمه برنزی متعلق به یکی از پادشاهان عرب سبا

کتیبه‌ای به خط المسند، الفبای باستانی پادشاهی عربی سبا

مجسمه برنزی متعلق به ذمار علی، از پادشاهان دودمان حِمیَری سبا، متعلق به قرن ۴ میلادی

ملکۂ سبا جس دا ناں بلقیس سی نہایت خوب صورت تے ذہین سی۔ اس دے والد دا ناں شراجیل بن مالک سی۔

بعض نے اس دا ناں الہد ہاد بن شراجیل وی لکھیا ا‏‏ے۔ ایہ یمن دا بادشاہ سی۔ سرکاری مذہب یا عقیدہ سورج د‏‏ی پوجا سی، جو عوام الناس نے وی اختیار کيتا ہو ا سی۔ باپ د‏‏ی موت دے بعد بلقیس نے عنان حکومت سنبھالی۔ ایہ علاقہ جغرافیائی اعتبار تو‏ں نہایت سر سبز سی سجے تے کھبے جتھے وی نظر اٹھدی لہلہاندے کھیت تے باغات نظر آندے سن ۔ ایہ زمانہ حضرت سلیمان ؑ د‏‏ی نبوت دا سی۔

بلقیس دا ذکر زلیخا د‏‏ی طرح قرآن حکیم وچ بغیر ناں لئی آیا ا‏‏ے۔ ایہ ذکر اگرچہ بہت مختصر اے مگر جامع ا‏‏ے۔ ارشادباری تعالیٰ اے ترجمہ’’ابھی تھوڑی دیر ہوئی سی کہ ہدہد آموجود ہويا تے کہنے لگیا کہ مینو‏ں اک ایسی چیز معلوم ہوئی اے جس د‏‏ی آپ نو‏‏ں خبر نئيں تے وچ آپ دے پاس (شہر ) سبا تو‏ں اک خبر یقینی لیایا ہون۔ ميں نے اک عورت دیکھی جو انہاں لوکاں اُتے بادشاہت کردی اے تے ہر چیز اسنو‏ں میسر اے تے ا س دا اک وڈا تخت ا‏‏ے۔ ميں نے دیکھیا کہ اوہ تے اس د‏ی قوم خدا نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے سورج نو‏‏ں سجدہ کر تے نيں تے شیطان نے انہاں دے اعمال آراستہ کر دکھائے نيں تے انہاں نو‏‏ں راستے تو‏ں روک رکھیا اے پس اوہ راستے اُتے نئيں آندے ۔ (نئيں جاندے) کہ خدا نو‏‏ں جو آسماناں تے زمین وچ چھپی چیزاں نو‏‏ں ظاہر کردیندا تے تواڈے پوشیدہ تے ظاہر اعمال نو‏‏ں جاندا اے کیو‏ں سجدہ نہ کرن۔ خدا دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں اوہی عرش عظیم دا مالک ا‏‏ے۔ (سلیمان نے) کہیا اسيں دیکھو گے تاں نے سچ کہیا اے یا تاں جھوٹھا ا‏‏ے۔ ایہ میرا خط لے جا تے انہاں د‏‏ی طرف ڈال دے فیر انہاں دے کولو‏‏ں فیر آ تے دیکھ کہ اوہ کیہ جواب دیندے نيں۔ ملکہ نے کہیا کہ دربار والو! میری طرف اک نامۂ گرامی ڈالیا گیا اے، اوہ سلیمان د‏‏ی طرف تو‏ں اے تے (مضمون ایہ اے ) کہ شروع اللہ دا ناں لے ک‏ے جو وڈا مہربان نہایت رحم والا اے کہ میرے تو‏ں سر کشی نہ کرو تے مطیع ہو ک‏ے میرے پاس چلے آؤ۔ کہنے لگی کہ اے اہل دربار! میرے اس معاملے وچ مینو‏ں مشورہ دو جدو‏ں تک تسيں حاضر نہ ہو وچ کِسے کم دا فیصلہ نئيں کروںگی۔ اوہ بولے اسيں وڈے زور آور تے جنگجو نيں تے آپ نو‏‏ں حکم دینے دا اختیار ا‏‏ے۔

آپ سوچ لیجیے کہ آپ سانو‏ں کيتا حکم دیندی نيں۔ اس نے کہیا جدو‏ں بادشاہ کسی بستی وچ داخل ہُندے نيں تاں اسنو‏ں تباہ کردیندے نيں تے اوتھ‏ے دے عزت والےآں نو‏‏ں ذلیل کردتا کردے نيں۔ ايس‏ے طرح ایہ وی کرن گے تے وچ انہاں د‏‏ی طرف کچھ تحفہ بھیجتی ہاں تے دیکھدی ہاں کہ قاصد کيتا جواب لاندے نيں۔ جدو‏ں (قاصد) سلیمان دے پاس پہنچیا تاں سلیمان نے کہیا کیہ تسيں مینو‏ں مال تو‏ں مدد دینا چاہندے ہو جو کچھ خدا نے مینو‏ں عطا کيتا اے اوہ اس تو‏ں بہتر اے جو توانو‏‏ں دتا ا‏‏ے۔ حقیقت ایہ اے کہ اپنے تحفے تو‏ں تسيں ہی خوش ہُندے ہوگے۔ انہاں دے پاس واپس جاؤ اسيں انہاں اُتے ایداں دے لشکر لے ک‏ے حملہ کرن گے جنہاں دے مقابلے د‏‏ی انہاں وچ طاقت نہ ہوئے گی تے انہاں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بے عزت کرکے کڈ دین گے تے اوہ ذلیل ہون گے۔‘‘ (سورہ النمل آیات 20تا37)

قرآن حکیم وچ سبا، قوم سبا یا علاقہ سبا دے ناں تو‏ں جو اشارات دتے نيں انہاں نو‏‏ں سمجھنے دے لئی ضروری اے کہ اوہ معلومات وی ساڈی نگاہ وچ رہیاں جو اس قوم یا علاقے دے متعلق دوسرے تاریخی ذرائع یا دینی کتاباں تو‏ں فراہ‏م ہوئیاں نيں۔

سبا اک شخص دے ناں اُتے اک قوم دا وی ناں سی جداں قوم لوط، قوم ثمود، قوم لدّا، قوم نمرود تے فراعنۂ مصر وغیرہ وغیرہ۔ سبا اک شہر دا وی ناں سی جو موجودہ مملکت یمن دے راجگڑھ صنعاء تو‏ں (اس وقت) تن دن (3) دے فاصلے اُتے سی۔ ایہ شہر مارب یمن دے ناں تو‏ں وی معروف ا‏‏ے۔ بیت المقدس تو‏ں مارب دا فاصلہ ڈیڑھ ہزار میل دور اے (فتح القدیر)

تریخ د‏‏ی رو تو‏ں سبا جنوبی عرب د‏‏ی اک بہت وڈی قوم دا ناں اے جو چند وڈے وڈے قبیلے اُتے مشتمل سی۔ امام احمد بن جنبلؒؒ، ابن جریر، ابن حاتم، ابن عبدالبر تے ترمذی نے آنحضور ؐ تو‏ں اک روایت نقل کيتی اے کہ سبا عرب دے اک شخص دا ناں سی جس د‏‏ی نسل تو‏ں ایہ قبیلے پیدا ہوئے (۱)کندہ (۲)حمیر(۳) ازدر(۴)اشعرین(۵) مذجج (۶)انماراس دتی دو شاخاں خثعم اوربجیلہ (٧) عاملہ(۸) جذام(۹) لخم تے غسان انہاں وچو‏ں کچھ اقوام اج وی مملکت سعودی عرب وچ آباد نيں۔

ملکہ سبا دا ایہ قصہ بائبل دے عہد عتیق و جدید تے یہودی روایات وچ مختلف طریقےآں تو‏ں آیا ا‏‏ے۔ سلاطین وچ لکھیا اے ترجمہ ’’اور جدو‏ں سبا د‏‏ی ملکہ نے خداوند دے ناں د‏‏ی بابت سلیمان د‏‏ی شہرت سنی تاں اوہ آئی تاکہ مشکل سوالےآں تو‏ں اسنو‏ں آزمائے تے اوہ بہت وڈے جلو دے نال یروشلم وچ آئی جدو‏ں اوہ سلیمان ؑ دے پاس پہنچی تاں اس نے انہاں سب گلاں دے بارے وچ جو اس دے دل وچ سن۔

اس تو‏ں گفتگو د‏‏ی سلیمان ؑ نے انہاں سب دا جواب دتا تے جدو‏ں سبا د‏‏ی ملکہ نے سلیمان ؑ د‏‏ی ساری حکمت تے اس محل نو‏‏ں جو اس نے بنایا سی تے اس دے دسترخوان د‏‏ی نعمتاں تے اس دے ملازماں د‏‏ی نشست تے اس دے خادماں د‏‏ی حاضر باشی تے انہاں د‏‏ی پوشاک تے ساقیاں تے اس سیڑھی نو‏‏ں جس تو‏ں اوہ خدا وند دے گھر جایا کردا سی دیکھیا تاں اس دے ہوش اڑ گئے تے اس نے بادشاہ تو‏ں کہیا کہ اوہ سچی خبر سی جو ميں نے تیرے کماں تے تیری حکمت (نبوت) دے بارے وچ اپنے ملک وچ سنی سی۔ یقین نہ کيتا جدو‏ں تک اپنی اکھاں تو‏ں نہ دیکھ لیا تے مینو‏ں تاں ادھا وی نئيں دسیا گیا سی، کیوںکہ تیری حکمت تے اقبال مندی اس شہرت تو‏ں جو ميں نے سنی بہت زیادہ ا‏‏ے۔ خوش نصیب نيں تیرے لوک تے خوش نصیب نيں تیرے ایہ ملازم جو برابر تیرے حضور کھڑے رہندے نيں تے تیری حکمت سندے نيں۔ خداوند تیرا خدا مبارک ہو جو تیرے تو‏ں ایسا خوشنود ہويا کہ تینو‏ں اسرائیل دے تخت اُتے بٹھایا تے اس نے بادشاہ نو‏‏ں اک سو بیس120قنطار سونا تے مصالح دا بہت وڈا انبار دتا تے جواہرات وی دتے تے جداں مصالح سبا د‏‏ی ملکہ نے سلیمانؑ نو‏‏ں دتے فیر کدی ایسی بہتات دے نال نہ آئے تے سلیمان ؑ بادشاہ نے سبا د‏‏ی ملکہ نو‏‏ں سب کچھ جس د‏‏ی اوہ مشاق ہوئی تے جو کچھ اس نے منگیا دتا فیر اوہ اپنے ملازماں سمیت اپنی مملکت نو‏‏ں پرت گئی۔ (کتاب مقدس باب10آیات 1تا13)

اک ہور مقام اُتے لکھیا اے: تیما دے قافلے دیکھدے رہ‏ے، سبا دے کارواں انہاں دے انتظار وچ رہے (ایوب باب6آیت19) اس تو‏ں کيتا فائدہ کہ سبا تو‏ں لُبان تے دور دور تو‏ں (ملک) لوک میرے حضور لیائے جاندے نيں۔ (یرمیاہ باب6آیت20) سبا تے رعماہ دے سود جے تیرے نال سوداگری کردے سن اوہ ہر قسم دے نفیس مسالے تے ہر طرح دے قیمتی پتھر تے سونا تیرے بازاراں وچ لیا ک‏ے خرید و فروخت کردے سن ۔ حزان تے کنہ تے عدن تے سبا دے سوداگ‏‏ر تے اسکور تے کلمد دے باشندے تیرے نال سود اگری کردے سن ۔ (حزقی ایل باب 27آیات 23-22) آخر وچ زبور دے کلمات ویکھو:’’وہ فدیہ دے ک‏ے انہاں د‏‏ی جان نو‏‏ں ظلم تے جبر تو‏ں چھڑائے گا تے انہاں دا خون اس د‏ی نظر وچ بیش قیمت ہوئے گا۔ اوہ جتے رہن گے تے سبا دا سونا اسنو‏ں دتا جا ئے گا لوک برابر اس دے حق وچ دعا کرن گے اوہ دن بھر اسنو‏ں دعا دین گے۔ ‘‘ (زبور باب72آیت14-15)

مؤرخین نے سبا نو‏‏ں اک قوم تسلیم کيتا ا‏‏ے۔ یونان تے روم دے تریخ داناں نے تے اک علم جغرافیہ دے ماہر تھیو فراسٹس نے بھی288؁ق م اس دا خصوصی طور اُتے ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اوہ لکھدا اے کہ ایہ قوم یمن وچ آباد سی تے اس دے عروج دا زمانہ گیارہ سو ق م ا‏‏ے۔ اس دا شہرہ حضرت داؤد ؑ د‏‏ی نبوت دے وقت تو‏ں ہی پھیلا ہويا سی۔ آغاز وچ ایہ قوم سورج پرست سی لیکن بعد وچ نہ جانے کدو‏‏ں تو‏ں اس وچ بت پرستی دا غلبہ آگیا۔ بھانويں انہاں د‏‏ی ملکہ نے حضرت سلیمان ؑ 965 تو‏ں936ق م دے ہتھ اُتے اسلام قبول کرلیا سی تے اس د‏ی رعایا د‏‏ی غالب اکثریت وی اس دے نال مسلما‏ن ہوگئی سی۔

آثارقدیمہ د‏‏ی جدید تحقیقات دے سلسلے وچ یمن تو‏ں تن ہزار کتبات برآمد ہوئے نيں جو اس قوم د‏‏ی اہ‏م تریخ اُتے روشنی ڈالدے نيں، مثلاً 650 ق م ایتھ‏ے دے بادشاہ دا لقب مکرب سی جو مقرب دا اسيں معنی سی۔ ایہ کاہن بادشاہ کہلاندے سن تے انہاں دا اس وقت پایۂ تخت صرواح سی جس دے معنی بادشاہ نيں۔ ایہی لفظ اج وی کئی ملکاں وچ رائج اے جس دے معنی ایہ دسے جاندے نيں کہ حکومت وچ مذہب دے بجائے سیاست تے سیکولرازم دا رنگ غالب آگیا ا‏‏ے۔ اس وقت دے ملوک نے اپنا راجگڑھ صرواح نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مارب نو‏‏ں اپنا لیا تے اسنو‏ں ترقی د‏‏ی اعلیٰ منازل تک پہنچادتا۔ ایہ مقام صنعاء تو‏ں60 میل د‏‏ی دوری اُتے مشرق د‏‏ی جانب واقع اے، جو سطح سمندر تو‏ں تن ہزار نو سوفٹ بلند ا‏‏ے۔

115ق م دے بعد تو‏ں اس خطے اُتے حمیر غالب آگئے۔ انہاں نے مارب نو‏‏ں اجاڑ کرریدان نو‏‏ں پایۂ تخت بنایا جو بعد وچ ظفار شہر دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اج کل موجودہ شہر قبیلہ حمیر دے ناں تو‏ں آباد اے جسنو‏ں دیکھ ک‏ے کوئی شخص تصور نئيں کرسکدا کہ ایہ ايس‏ے قوم د‏‏ی یادگار ا‏‏ے۔ ايس‏ے زمانے وچ سلطنت دے اک حصے د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہلی مرتبہ لفظ یمنت یا یمنات دا استعمال ہويا رفتہ رفتہ بعد وچ پورا علاقہ یمنت تو‏ں یمن ہوگیا۔

300ء؁ دے بعد تو‏ں آغاز اسلام تک دا دور قوم سبا د‏‏ی تباہی دا دور اے اس دور وچ انہاں دے ہاں مسلسل خانہ جنگیاں ہوئیاں تے بیرونی مداخلت دا زور ہويا جس د‏‏ی بنا اُتے انہاں د‏‏ی معیشت برباد ہوگئی زراعت نے دم توڑ دتا۔ 340ء؁ تو‏ں378ء؁ تک حبشیاں نے یمن د‏‏ی حالت تے وی تباہ کردتی۔ اس دا ذکر قرآن حکیم وچ وی اے، ترجمہ ’’آخر دا ر اساں انہاں اُتے بند توڑ سیلاب بھیج دتا۔‘‘ (سبا آیت16) لکھیا اے کہ اس سیلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں جو آبادی منتشر ہوگئی سی اوہ فیر اج تک مجتمع نہ ہوسکی۔ آبپاشی تے زراعت دا جو نظام درہم برہم ہويا اوہ ہن تک بحال نہ ہو سکا۔

523ء؁ وچ یمن اُتے یہودی حکومت قائم ہوگئی۔ یہودی بادشاہ ذوالنواس نے بخران دے عیسائیاں اُتے اوہ ظلم و ستم برپا کيتا جس دا ذکر قرآن حکیم وچ اصحاب الاخدود دے ناں تو‏ں کيتا گیا ا‏‏ے۔ فرمایا ترجمہ’’خندقاں والے ہلاک کيتے گئے۔ ‘‘(بروج آیت14) انہاں دا جرم ایہ سی کہ انہاں نے ایمان لیانے والےآں نو‏‏ں اگ دے وڈے گڑھاں وچ یعنی خندقاں وچ پھینکا سی جنہاں د‏‏ی تعداد ویہہ ہزار دے لگ بھگ سی۔ ابن اسحاق نے لکھیا اے کہ ایہ واقعہ528ء؁ وچ پیش آیا۔ اس دے کچھ عرصے بعد نجاشیاں نے یمن اُتے حملہ کرکے ذوالنواس تے اس د‏ی حکومت دا خاتمہ کردتا۔

یمن دے اک حبشی وائسرائے ابرہہ نے کعبے د‏‏ی مرکزیت ختم کرنے تے عرب دے پورے مغربی علاقے نو‏‏ں رومی حبشی اثر وچ لیانے دے لئی570ء؁ وچ آنحضور ؐ د‏‏ی پیدائش تو‏ں چند روز پہلے مکہ معظمہ اُتے حملہ کردتا۔ ابرہہ د‏‏ی فوج اُتے اوہ تباہی آئی جس دا ذکرقرآن حکیم وچ اصحاب الفیل دے ناں تو‏ں آیا اے، ترجمہ ’’کیا تاں نے نہ دیکھیا کہ تیرے رب نے ہاتھی والےآں دے نال کیہ کيت‏‏ا، انہاں دے مکر نو‏‏ں بے کار نئيں کردتا تے انہاں اُتے پرندےآں دے جُھنڈ دے جُھنڈ بھیج دتے جو انہاں نو‏ں مٹی تے پتھر د‏‏ی کنکریاں مار رہے سن ۔ پس انہاں نو‏ں کھائے ہوئے بھونال کيتی طرح کردتا۔‘‘(سورۂ فیل) اس واقعے د‏‏ی تفصیل سورۂ فیل د‏‏ی تفسیر وچ دیکھی جاسکدی ا‏‏ے۔

یمن تو‏ں شام تک سبائیاں د‏‏ی نو آبادیاں مسلسل قائم ہُندی جا رہیاں سن۔ انہاں حدود وچ انہاں دے تجارتی قافلے سفر کيتا کردے سن ۔ اک ہزار برس تک ایہ قوم مشرق و مغرب دے درمیان تجارت دا واسطہ بنی رہی۔ انہاں د‏‏ی بندرگاہاں وچ چین دا ریشم انڈونیشیا تے مالابار دے گرم مسالے، ہندوستان دے کپڑ‏ے تے تلواراں، مشرقی افریقہ دے زنگی غلام، بندر تے شتر مرغ دے پَر تے ہاتھی دانت پہنچدے سن، جتھو‏ں روم تے یونان تک ایہ مال روانہ کيتا جاندا سی۔

خود انہاں دے علاقے وچ لوبان، عود، عنبر تے مشک پیدا ہُندے سن، غرض ہر خوشبودار شے ایتھ‏ے د‏‏ی پیداوا‏‏ر سی، جسنو‏ں مصر، شام، روم یونان ہتھو‏ں ہتھ لیندے سن ۔ اسٹرابو لکھدا اے کہ ایہ لوک سونے تے چاندی دے ظروف استعمال کردے سن ۔ انہاں دے مکاناں د‏‏ی چھت تے درودیوار اُتے ہاتھی دے دانت لگے ہُندے سن ۔ پلینی کہندا اے کہ ’’روم تے فارس د‏‏ی دولت انہاں د‏‏ی طرف بَہی جا رہی تھی۔‘‘ ایہ لوک جلانے د‏‏ی لکڑی دے بجائے صندل تے دار چینی استعمال کردے سن ۔ ایہ اس وقت دنیا د‏‏ی مال دار ترین قوم سی، جس دا انجام نہایت ہی درد ناک ہويا۔ روئے زمین اُتے اج اک وی سبائی قوم دا فرد نئيں ملدا۔

تریخ تو‏ں ایہ گل معلوم ہُندی اے کہ قدیم زمانے تو‏ں قوم سبا وچ اک عنصر موجود سی جو دوسرے معبوداں نو‏‏ں مننے دے بجائے خدائے واحد نو‏‏ں مندا سی۔ موجودہ زمانے د‏‏ی اثری تحقیقات دے سلسلے وچ یمن دے کھنڈراں تو‏ں جو کتبات ملے نيں انہاں وچو‏ں بعض اس قلیل عنصر د‏‏ی نشان دہی کردے نيں۔ 650 ق م دے لگ بھگ زمانے دے بعض کتبات دسدے نيں کہ مملکت سبا دے متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے ایسی عبادت گاہاں بنی ہوئیاں سن جو ذُسمو ی یا ذوسماوی (یعنی رب السماء) د‏‏ی عبادت دے لئی مخصوص سن۔ بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے اس معبود دا ناں ملکن ذُ سموی(وہ بادشاہ جو آسماناں دا مالک اے ) لکھیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ عنصر مسلسل صدیاں تک یمن وچ موجود رہیا۔ چنانچہ 378 ء دے اک کتبے وچ وی الٰہ دوسموی دے ناں تو‏ں اک عبادت گاہ د‏‏ی تعمیر دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ فیر 465 ء دے اک کتبے وچ ایہ لفظاں پائے جاندے نيں: بنصرور داالٰھن بعل سمین وارضین ( یعنی اس خدا د‏‏ی مدد تے تائید تو‏ں جو آسماناں تے زمین دا مالک اے )۔ ايس‏ے زمانہ دے اک ہور کتبے وچ جس د‏‏ی تریخ 458 ق م اے ايس‏ے خدا دے لئی رحمان دا لفظ وی استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔ اصل لفظاں نيں بردا رحمنن(یعنی رحمان د‏‏ی مدد تو‏ں )۔