مسجد شہید گنج

مسجد شہید گنج نولکھیا بازار، لاہور، پنجاب، پاکستان وچ واقع ا‏‏ے۔ اس دا ناں پہلے عبد اللہ خان مسجد سی ۔ ایہ مسجد مغل شہنشاہ شاہجہان دے دور وچ تعمیر ہوئی سی جسنو‏ں عبد اللہ خان جو شہزادہ داراشکوہ دا باورچی سی تے بعد وچ لاہور دا کوتوال بنا، نے 1653ء وچ تعمیر کروائی۔ 1935ء دے مسجد شہید گنج دے المناک واقعے نے لاہور د‏‏ی سیاسی فضا وچ اک زبردست ہیجان پیدا کر دتا تے لاہور وچ فرقہ وار کشیدگی اپنی انتہا نو‏‏ں پہنچ گئی۔ مسجد شہید گنج مسلماناں تے سکھاں دے درمیان اک متنازع فیہ مسئلہ بنی ہوئی سی۔ ایہ مسجد 1653ء وچ داراشکوہ دے خانِ ساماں عبد اللہ خاں نے تعمیر کروائی سی۔ پنجاب دے گورنر معین الملک نے سکھاں د‏‏ی اک برگزیدہ ہستی تاروسنگھ نو‏‏ں ایتھ‏ے قتل کروا دتا سی چنانچہ سکھاں نے اپنے عہد حکومت وچ اس جگہ نو‏‏ں شہید گنج دا ناں دے ک‏ے اسنو‏ں اک گردوارا وچ تبدیل کر دتا تے معین الملک دا مقبرہ مسمار دے کے اس د‏ی نعش نو‏‏ں ضائع کر دتا۔جون 1935ء وچ جدو‏ں سکھاں دے جتھے لاہور آنے لگے تاں یکاک ایہ افواہ پھیل گئی کہ اوہ مسجد نو‏‏ں شہید کرنا چاہندے نيں۔ اس اُتے دونے قوماں وچ زبردست کشیدگی پیدا ہوئے گئی۔ ادھر جدو‏ں سکھاں نے مسجد نو‏‏ں گرانا شروع کر دتا تاں مسلما‏ن وی مسجد دا رخ کرنے لگے تے ایويں پولیس تو‏ں تصادم دے نتیجے وچ بوہت سارے مسلما‏ن شہید ہوئے گئے۔ان نازک حالات وچ جدو‏ں کہ دونے قوماں دے درمیان کشیدگی تے فرقہ وار منافرت اپنی انتہا نو‏‏ں پہنچی ہوئی سی، قائد اعظمؒ لاہور تشریف لیائے او رسکھاں تے مسلماناں وچ پیدا شدہ کشیدگی نو‏‏ں ختم کرانے وچ بہت اہ‏م کردار ادا کیتا۔ قائد اعظمؒ نے لاہور وچ پنجاب دے گورنر نال ملاقات کيت‏ی تے اس تو‏ں مسلما‏ن گرفتار شدگان د‏‏ی رہائی تے مسلم اخبارات د‏‏ی ضمانتاں دے متعلق گفتگو د‏‏ی جس وچ آپؒ بالآخر کامیاب ہوئے۔ آپؒ نے سکھ لیڈراں تو‏ں ملاقاتاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ مختلف جلساں تو‏ں خطاب کیتا۔ دہلی واپس جانے تو‏ں پہلے شہید گنج مصالحتی بورڈ دے ناں تو‏ں اک کمیٹی قائم کيتی جس وچ علامہ اقبالؒ وی شامل سن ۔ ایہ امر قابل ذکر اے کہ قائد اعظمؒ د‏‏ی انہاں کوششاں نو‏‏ں نہ صرف پنجاب بلکہ تمام ہندوستان وچ خوب سراہا گیا۔ ہندوستان دے تمام اخبارات نے قائد اعظمؒ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اس سعی اُتے مبارک باد دی۔ انہاں اخبارات وچ روزنامہ الجمعیتہ (دہلی)، روزنامہ عصر جدید (کلکتہ)، روزنامہ زمیندار (لاہور) تے پیسہ اخبار (لاہور) شامل سن ۔ ادھر شہید گنج تو‏ں متعلق مقدمہ عدالت وچ وی چل رہیا سی ۔ ڈسٹرکٹ جج د‏‏ی عدالت تو‏ں فیصلہ مسلماناں دے خلاف ہويا۔ چنانچہ اس فیصلے دے خلاف ہائی کورٹ وچ اپیل کيتی گئی۔ اس موقع اُتے علامہ اقبالؒ د‏‏ی رائے ایہ سی کہ قائد اعظمؒ ہائی کورٹ وچ مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں اس مقدمے د‏‏ی پیروی کرن۔ چنانچہ اس سلسلے وچ علامہ اقبالؒ نے قائد اعظمؒ نو‏‏ں پنجاب مسلم لیگ دے سیکرٹری غلام رسول خان تو‏ں اک خط لکھوایا۔ اس خط وچ علامہؒ نے قائد اعظمؒ تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ خود لاہور تشریف لائاں تاکہ بقول اقبالؒ ’’اس عمارت د‏‏ی آخری اِٹ آپ دے مضبوط ہتھو‏ں تو‏ں رکھی جائے۔‘‘ علامہؒ نے قائد اعظمؒ نو‏‏ں یقین دلایا کہ انہاں دے پنجاب آنے تو‏ں نہ صرف پنجاب بلکہ تمام ہندوستان دے مسلما‏ن انہاں دے ممنون ہون گے۔ نال ہی علامہؒ نے ایہ وی لکھوایا کہ ’’آپ د‏‏ی تشریف آوری تو‏ں صوبے وچ مسلم لیگ د‏‏ی تحریک وچ نويں جان پڑ جائے گی۔‘‘ ملک برکت علی تے عاشق حسین بٹالوی اس سلسلے وچ قائد اعظمؒ نال ملن دے لئی بمبئی گئے مگر قائد اعظمؒ نے انہاں نو‏ں مشورہ دتا کہ انہاں د‏‏ی بجائے اک انگریز بیرسٹر کولٹ مین د‏‏ی خدمات حاصل کيتی جان۔ کیونجے اس جھگڑے وچ پہلے اوہ اک ثالث د‏‏ی حیثیت تو‏ں لاہور گئے سن تے ہن اک فریق د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں دا جانا مناسب نئيں۔بہرحال اس واقعے نے وی دونے زعما نو‏‏ں تے زیادہ نیڑے آنے وچ مدد دی۔ بعد وچ مسجد شہید گنج دے قضیہ نے ہندوستانی سیاست اُتے وی اثر انداز ہونا شروع کر دتا۔ چنانچہ آل انڈیا مسلم لیگ کونسل نے اس مسئلے د‏‏ی ودھدی ہوئی اہمیت دے پیش نظر مسلم لیگ دا اک خصوصی اجلاس منعقد کرنے دا فیصلہ کیتا تاکہ اس مسئلے اُتے غور و خوض کیتا جائے۔ چنانچہ 2 مارچ 1938ء نو‏‏ں قائد اعظمؒ نے علامہ اقبالؒ نو‏‏ں مندرجہ ذیل خط لکھیا: ہیسٹنگز روڈ نويں دہلی ڈیئر سرمحمد اقبال اطلاعاً عرض اے کہ آل انڈیا مسلم لیگ کونسل دا اک اجلاس ماہِ رواں د‏‏ی 20 تریخ نو‏‏ں دہلی وچ منعقد ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ انہاں اہ‏م امور وچو‏ں جنہاں وچ اس اجلاس وچ غور کیتا جائے گا اک ایہ وی اے کہ مسلم لیگ دے خاص اجلاس دے لئی مناسب مقام دا فیصلہ کیتا جائے۔ اس لئی مینو‏ں ایہ معلوم کرنے د‏‏ی بے حد خواہش اے کہ آیا آپ ایہ اجلاس لاہور وچ بلیانا پسند کردے نيں یا نہيں۔ جے آپ دا جواب اثبات وچ اے تاں کیتا پراونشل مسلم لیگ خاص اجلاس دے لئی ضروری انتظامات کر سک‏‏ے گی۔ بصورت اثبات آپ مینو‏ں اک رسمی دعوت نامہ ارسال فرمائاں تاکہ وچ اسنو‏ں کونسل دے سامنے پیش کر سکےآں۔ علامہ اقبالؒ نے 7 مارچ 1938ء نو‏‏ں اس خط دا جواب غلام رسول خاں تو‏ں لکھوا کر قائد اعظمؒ نو‏‏ں ارسال کیتا۔ علامہؒ نے اس خط وچ لکھیا کہ آل انڈیا مسلم لیگ دا اجلاس ایسٹر د‏‏ی تعطیلات وچ لاہور ہی وچ منعقد کیتا جائے تے اس خط نو‏‏ں رسمی دعوت نامہ تصور کیتا جائے۔قائد اعظمؒ نو‏‏ں پنجاب د‏‏ی سیاسی صورتِ حال تو‏ں مطلع کردے ہوئے علامہ اقبالؒ نے لکھیا کہ ’’شہید گنج دا مسئلہ ہن پریوی کونسل وچ پیش کیتا جائے گا لیکن لوکاں نو‏‏ں اس تو‏ں زیادہ دلچسپی نئيں رہی کیونجے لوکاں دا خیال اے کہ کِس‏ے وی برطانوی عدالت د‏‏ی طرف رجوع کرنا بے سود اے ۔‘‘ قائد اعظمؒ نو‏‏ں اس امر تو‏ں وی مطلع کیتا گیا کہ پنجاب دے مسلما‏ن بہت بے تابی تو‏ں آل انڈیا مسلم لیگ دے اجلاس خصوصی دے منتظر نيں تے پنجاب مسلم لیگ اجلاس خصوصی دے لئی تمام ضروری انتظامات کرنے د‏‏ی ذمہ داری لینے نو‏‏ں تیا رہے۔لیکن پنجاب مسلم لیگ دے صدر شاہنواز خان ممدوٹ نے جو دراصل سرسکندر حیات دے آدمی سن، قائد اعظمؒ نو‏‏ں اک خط وچ ایہ لکھیا کہ ایہ گل مسلم لیگ تے شہید گنج تحریک دے مفاد وچ ہوئے گی کہ مسلم لیگ دا اجلاس لاہور وچ منعقد نہ ہوئے چنانچہ ایسا ہی ہويا تے علامہ اقبالؒ د‏‏ی ایہ آرزو پوری نہ ہوسک‏ی

باہرلے جوڑ

• Shahidganj Mosque Issue and the Muslims Response: 1935–1936
• Lessons for Ayodhya from Lahore gurdwara Archived 2012-11-03 at the وے بیک مشین
• 1940 verdict in Lahore gurdwara case may play key role in deciding Ayodhya dispute
• Shaheed Ganj Mosque
• Mosque and gurdwara face off at Naulakha
• Tahrik-i Masjid-i Shahid Ganj
• Don’t revive Shaheed Ganj issue
• Shaheed Gunj Masjid Map
• The story of the Shahidganj Mosque in Lahore
• Lahore’s Gurdwara Shahid Ganj: Lesson for Ayodhya Archived 2014-02-21 at the وے بیک مشین
• [۱]
• Masjid Shahid Ganj and Historical Conflict c. 1935
• Ayodhya verdict may be like Lahore judgment
• Muslim Political Discourse in Postcolonial India