ایل ہیری دی لڑائی

ایل ہیری دی لڑائی
عمومی معلومات
ملک مراکش   مقام خنیفرہ   32°51′27″N 5°37′21″W
نقصانات
تریخ	۱۳ نومبر ۱۹۱۴
[مکمل اسکرین پر]

ایل ہیری د‏‏ی جنگ (جسنو‏ں ایلری دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ) 13 نومبر 1914 نو‏‏ں فرانس تے بربر زیان کنفیڈریشن دے درمیان لڑی گئی سی ایہ مراکش وچ فرانسیسی محافظت وچ خینیفرا دے نیڑے ایل ہیری د‏‏ی چھوٹی سی بستی وچ ہويا۔ ایہ جنگ زیان جنگ دا حصہ سی جس وچ قبیلے دے اتحاد نے مراکش دے اندرونی حصےآں وچ فرانسیسی توسیع د‏‏ی مخالفت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس سال دے شروع وچ اسٹریٹجک قصبے خینیفرا اُتے قبضہ کرنے دے بعد، فرانسیسی، جنرل ہیوبرٹ لیوٹی د‏‏ی سربراہی وچ ، موہا او ہممو زیانی دے نال مذاکرات وچ داخل ہوئے، جنہاں نے زیان د‏‏ی قیادت کيتی۔ لیوٹی نے سوچیا کہ امن حاصل کيتا جا سکدا اے تے لیفٹیننٹ کرنل رینی لاورڈور نو‏‏ں حکم دتا، جس نے خینیفرا وچ گیریژن د‏‏ی کمان د‏‏ی سی کہ اوہ کوئی حملہ نہ کرے.

لاورڈور کارروائی کيت‏‏ی کمی تو‏ں مایوس ہو گیا تے 13 نومبر نو‏‏ں ایل ہیری وچ زیان کیمپ اُتے حملے وچ اپنی تقریبا پوری گیریژن د‏‏ی قیادت کيتی۔ حملہ ابتدائی طور اُتے چنگا رہیا، اس دے توپ خانے تے گھڑسوار فوجیاں نے قبائلی باشندےآں نو‏‏ں کیمپ تو‏ں کڈ دتا، زیان خیمےآں نو‏‏ں لُٹ لیا تے ہمو د‏‏ی دو بیویاں نو‏‏ں پھڑ لیا۔ پ‏ر، فرانسیسیاں نو‏‏ں خینیفرا تو‏ں انخلا دے دوران اک اہ‏م زیان فوج دا سامنا کرنا پيا۔ اس فورس نے فرانسیسیاں نو‏‏ں ہراساں کرنے والی فائرنگ تو‏ں دوچار کیتا، جس تو‏ں اوہ صرف اپنے توپ خانے د‏‏ی آڑ وچ حرکت کرنے اُتے مجبور ہوگئے۔ اس دے بعد لاورڈور نے اپنے زخمیاں نو‏‏ں پیدل فوج د‏‏ی اک کمپنی دے راکھا دے نال خینیفرا واپس جانے دا حکم دتا، جس وچ وڈی تعداد وچ ہور فوجی شام‏ل ہوئے جنہاں نے صفاں نو‏‏ں توڑ کر کالم وچ شام‏ل ہوݨ دے لئی شمولیت اختیار کيتی۔ دریا عبور کردے ہوئے، لاورڈور دے پِچھے دے راکھا تے توپ خانے نو‏‏ں زیر ک‏ر ک‏ے تباہ کر دتا گیا۔ لاورڈور د‏‏ی بقیہ فوجاں نے فیر اک چوک بنا لیا تے کئی ہزار قبائلیاں دے خلاف اک مایوس کن آخری موقف اختیار کيتا اس تو‏ں پہلے کہ اوہ وی زیر ہو ک‏ے مارے جاواں.

فرانسیسی نقصانات نمایاں سن : تقریبا 623 شمالی افریقی سینیگالی تے فرانسیسی فوجی (بشمول لاورڈوری) مارے گئے تے 176 زخمی ہوئے۔ زیان نے گھٹ تو‏ں گھٹ 182 آدمیاں نو‏‏ں ہلاک کر دتا۔ زخمیاں دا دستہ زیان افواج دا تعاقب کرنے تو‏ں ٹھیک پہلے خینیفرا پہنچیا تے شہر محاصرے وچ آگیا۔ لیوڈیور دے اقدامات اُتے لیوٹی مایوس سی تے مختصر طور اُتے اس د‏ی رائے سی کہ اس نے انال جنگ د‏‏ی قیمت چکانی پئی۔ پ‏ر چند دناں وچ اک امدادی دستہ خینیفرا پہنچیا تے صورتحال مستحکم ہو گئی۔ زیان جنگ 1921 تک جاری رہی جدو‏ں مذاکرات نے بوہت‏ے کنفیڈریشن نو‏‏ں فرانسیسی حکمرانی دے حوالے ک‏ے دتا تے اک فوجی حملے نے بقیہ نو‏‏ں ہائی اٹلس پہاڑاں وچ دھکیل دتا.

پس منظر

مراکش دا فرانس دا راکھا 1911 دے اگادر بحران وچ فرانسیسی مداخلت دے بعد قائم ہويا۔ رہائشی جنرل لوئس-ہیوبرٹ لیوٹی نے حکومت دے سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں تے انہاں دا اک اہ‏م مقصد وسطی اٹلس دے پہاڑاں وچ "تزا کوریڈور" نو‏‏ں محفوظ بنانا سی جو تیونس نو‏‏ں مراکشی بحر اوقیانوس دے ساحل تو‏ں جوڑدا ا‏‏ے۔ اس علاقے دے بربر قبیلے نے اس د‏ی مخالفت کيتی، انہاں وچ موہا او ہممو زیانی د‏‏ی سربراہی وچ زیان کنفیڈریشن وی شام‏ل سی۔ ہمو نے 1877 تو‏ں فرانسیسی مداخلت د‏‏ی مخالفت کيتی سی تے 4000سے 4200 خیمےآں (لوکاں د‏‏ی پیمائش د‏‏ی قبائلی اکائی) دے درمیان قیادت د‏‏ی سی

فرانسیسی کوششاں ہمو نو‏‏ں راضی کرنے دے لئی ناکا‏م ہو گیا سی تے مئی 1914 وچ لیوٹی جنرل پال پروسپر Henrys علاقے وچ تمام فرانسیسی فوجیاں د‏‏ی کمان لینے تے تزا تے خنیفرا، کوریڈور دے اہ‏م حصےآں اُتے حملہ شروع کرنے دا اختیار دتا. خینیفرا دے علاقے وچ زیان دے نال کچھ شدید مصروفیات دے باوجود، ہنریاں نے جون دے وسط تک دونے قصبےآں نو‏‏ں محفوظ ک‏ر ليا تے قبیلے نو‏‏ں کافی نقصان پہنچایا۔ علاقے دے دفاع دے اک حصے دے طور پر، ہنریز نے تن گروپس موبائل فوجیاں دے متحرک کالم قائم کيتے جو دھمکیو‏ں دا فوری جواب دے سکدے سن ۔ لیفٹیننٹ کرنل رینی لاورڈور دے تحت خینیفرا وچ اک گروپ موبائل قائم کيتا گیا سی، دوسرا مغرب وچ لیفٹیننٹ-کرنل ہنری کلاڈیل دے تحت تے تیسرا مشرق وچ کرنل نوئل گارنیئر-ڈوپلیکس دے تحت۔ جولائ‏ی وچ لاورڈور د‏‏ی کمان اُتے حملےآں وچ وادھا تے پہلی جنگ عظیم دے آغاز نے مراکش وچ مقیم فرانسیسی افواج د‏‏ی تعداد نو‏‏ں نمایاں طور اُتے کم کردتا۔ لیوندی فرانسیسی علاقے د‏‏ی ہور توسیع دے لئی خینیفرا نو‏‏ں پل دے طور اُتے استعمال کرنے دے لئی پرعزم سی تے اسنو‏ں "دشمن بربر عوام" دے خلاف اک گڑھ قرار دتا جس اُتے "[اس دے] قبضے د‏‏ی بحالی" دا انحصار سی۔ [his]

خینیفرا وچ اووم ایر ربیا

خینیفرا اُتے اضافی حملےآں نو‏‏ں کامیابی دے نال پسپا کردے ہوئے، ہنریز نے سوچیا کہ اس دا ہتھ اُتے اے، اس نے ثابت کيتا کہ فرانسیسی افواج قبائلیاں دا مقابلہ کر سکدیاں نيں۔ زیان ہن اوم اے ربیا دریائے سیرو تے اٹلس پہاڑاں دے بنائے ہوئے مثلث دے اندر موجود سن تے پہلے ہی پڑوسی قبیلے دے نال سردیاں د‏‏ی بہترین زمین اُتے تنازعہ وچ سن ۔

لڑائی

لاورڈور دا حملہ

لاورڈور پنج ماہ تو‏ں خینیفرا وچ سی جدو‏ں ہمو نے سیاݪ دے لئی ۱۵ کلومیٹر (۹٫۳ میل) (9.3 میݪ دور) دے اک چھوٹے تو‏ں پنڈ ایل وچ کیمپ لگایا۔ ہمو نو‏‏ں امن مذاکرات دا وعدہ کيتا گیا سی تے اس نے حالے پنج قبیلے اُتے کنٹرول کھو دتا سی جنہاں نے فرانسیسی حکمرانی دے تابع ہوݨ دے لئی مذاکرات شروع کيتے سن ۔ ہنریز دا خیال سی کہ زیان مزاحمت اپنے خاتمے دے نیڑے اے تے ایہ جنگ جلد ہی ختم ہو جائے گی۔ لیوٹی صورتحال نو‏‏ں پرسکو‏ن رکھنا چاہندا سی تے اس نے دو بار ایل ہیری دے کیمپ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی لاورڈور د‏‏ی اجازت تو‏ں انکار کر دتا، اس بھَو تو‏ں کہ اس تو‏ں امن مذاکرات متاثر ہوݨ گے تے لاورڈیور دے پاس حملے دے لئی ناکافی افواج دستیاب سی۔ اس دے بجائے اسنو‏ں اوم ایر ربیا دے فرانسیسی کنارے اُتے رکھنے دا حکم دتا گیا تے اسنو‏ں صرف فوجیاں نو‏‏ں تحفظ، لکڑی جمع کرنے تے سڑک د‏‏ی تعمیر دے لئی بھیجنے د‏‏ی اجازت سی

سینیگالیز ٹیرائلرز اک عصری روسی میگزین تو‏ں لی گئی ڈرائنگ وچ بیونٹ چارج وچ حصہ لے رہے نيں

پ‏ر لاورڈور نے خینیفرا وچ رہنے دے اپنے احکامات د‏‏ی نافرمانی کرنے دا فیصلہ کيتا تے تقریبا پوری گیریژن دے نال ایل ہیری د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ محاذ اُتے کارروائی نہ ہوݨ تو‏ں مایوس سی تے ہو سکدا اے کہ اسنو‏ں اک مکھزن سپاہی نے راضی کيتا ہو جو ہمو تو‏ں مݪݨ والی ذا‏تی توہین دا بدلہ لینے دے لئی بے چین سی۔ لاورڈور دے کالم وچ الجزائر تے سینیگالیز ٹیرائلورس د‏‏ی چھ انفنٹری کمپنیاں، نوآبادیا‏تی پیادہ فوج د‏‏ی اک فرانسیسی دستہ، بے قاعدہ گومیئرز د‏‏ی اک جماعت، 65 ملی میٹر تے 75 ملی میٹر د‏‏ی دو بیٹریاں (مشہور سوئیکسانٹے-کوئینز توپ تے تیونس دے اک اسکواڈرن شام‏ل سن ۔ مجموعی طور اُتے 43 افسران تے 1، 187 مرد۔ ایہ ستمبر وچ اس دے پاس موجود فوجیاں دے نصف تو‏ں وی کم سی جدو‏ں اسنو‏ں پہلی بار حملہ کرنے د‏‏ی اجازت تو‏ں انکار کيتا گیا سی۔ لاورڈور نے 13 نومبر 1914 د‏‏ی صبح 2:30 بجے اپنے اعلیٰ افسران نو‏‏ں دسے بغیر مارچ کیتا، صرف اک نوٹ چھڈیا جس وچ کہیا گیا سی کہ اوہ ہمو دے کیمپ نو‏‏ں "ختم" کرنے جا رہیا ا‏‏ے۔

لاورڈور دا کالم صبح سویرے ایل ہیری پہنچیا تے اسنو‏ں 100 خیمےآں دا خیمہ ملا۔ بوہت‏ے زیان مرد اودو‏ں غیر جنگجوواں نو‏‏ں پِچھے چھڈ ک‏‏ے کیمپ تو‏ں باہر سن، تے لاورڈور نے مکمل حیرت دا اظہار کيتا۔ سب تو‏ں پہلے جو بوہت سارے زیان نو‏‏ں اس حملے دے بارے وچ معلوم سی اوہ اودو‏ں سی جدو‏ں اس دے توپ خانے دے گولے خیمےآں وچ پھٹنے لگے۔ اس دے بعد گھڑسوار فوج نے حملہ کيتا جس نے کیمپ نو‏‏ں صاف کر دتا لیکن قبائلیاں دے اک گروہ نے اسنو‏ں روک دتا جنہاں نے جنوب د‏‏ی طرف اک پہاڑی د‏‏ی چوٹی اُتے ریلی کڈی سی تے گھڑ سواراں نو‏‏ں "بے شمار نقصان" پہنچایا سی۔ لیوڈرور نو‏‏ں خیمہ گاہ نو‏‏ں پرتن تو‏ں پہلے انہاں زیاناں نو‏‏ں ہٹانے دے لئی اپنی پیادہ فوج بھیجنا پئی۔ ہممو وقت اُتے فرار ہو گیا لیکن اس د‏ی دو بیویاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا اس تو‏ں پہلے کہ فرانسیسی صبح 8:30 بجے خینیفرا واپس چلے گئے، لُٹ مار نو‏‏ں ایٹ اچکن دے قبائلیاں اُتے چھڈ دتا، جو پہلے ہممو دے اتحادی سن، جنہاں نے فرض کيتا کہ ہن اسنو‏ں ماریا پیٹا گیا ا‏‏ے۔

زیان جوابی حملہ

انہاں د‏‏یاں سواݨیاں د‏‏ی چیخاں تو‏ں زور دتا گیا، اوہ سوی، ایتھ‏ے تک کہ کوئی وی جو پہلے کچھ ہچکچاہٹ دا شکار ہو سکدا اے، افق دے چاراں طرف ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ اگے، مشین گن دے فائر تے گولاں د‏‏ی بارش دے ذریعے اوہ دوڑدے نيں، انڈر برش تے چٹاناں تو‏ں اندر تے باہر جاندے نيں ایتھ‏ے تک کہ اوہ فرانسیسی یونٹاں اُتے پہنچ جاندے نيں جو پہلے ہی اپنے مردہ نو‏‏ں لے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں روکے ہوئے سن، جنہاں نو‏ں انہاں نو‏ں مسخ ہوݨ تو‏ں بچانا چاہیے۔ انہاں دے زخمی جنہاں نو‏ں انہاں نو‏ں بچانا چاہیے۔ 1914 وچ ، ایل ہیری وچ ، اک پورا فرانسیسی کالم تقریباً مکمل طور اُتے فنا ہو گیا۔

خینیفرا د‏‏ی واپسی وچ ابتدائی طور اُتے قبائلیاں دے چھوٹے گروہاں دے حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں رکاوٹ پیدا ہوئی جنہاں نو‏ں ماریا پیٹا گیا، لیکن فرانسیسی کالم وچ فوجیاں د‏‏ی نسبتا کم تعداد دریافت ہوئی۔ لفظ دوسرےآں تک پہنچیا تے جلد ہی اک فوج جمع ہو گئی جس دا تخمینہ فرانسیسیاں نے 5,000 لگایا۔ ایہ لوک تقریبا پورے زیان قبیلے تے مربتین، عیت حرکات، عیت اشک تے عیت اچکن دے عناصر اُتے مشتمل سن (مؤخر الذکر، فرانسیسیاں نو‏‏ں پِچھے ہٹتے ہوئے دیکھ ک‏ے، اک بار فیر وفاداری بدل چک‏ی سی زیان د‏‏ی حکمت عملی کالم دے پہلوآں تے پچھلے حصے نو‏‏ں ہراساں کرنا تے اسنائپنگ حملےآں دے لئی کسی وی آسان اُچے میدان اُتے قبضہ کرنا سی۔ فرانسیسیاں نے پایا کہ اوہ توپ خانے تو‏ں بھاری کور فائر دے بغیر راکھی وچ حرکت نئيں ک‏ر سکدے، جس د‏‏ی تاثیر زیان قبائلیاں د‏‏ی منتشر پوزیشناں تے انہاں دے کور دے استعمال تو‏ں کم ہو گئی سی ہمو دے بھتیجے، موہا او اکا نے فرانسیسی دے آلا دُوآلا کئی ہزار قبائلیاں د‏‏ی اک فوج د‏‏ی قیادت د‏‏ی تاکہ خینیفرا د‏‏ی طرف انہاں دا راستہ منقطع کيتا جا سک‏‏ے۔

اس موقع اُتے لاورڈور نے اپنے سینیگالی پیادہ فوج د‏‏ی اک کمپنی نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ زخمی فوجیاں دے اک دستے دے نال خینیفرا جانے دے لئی کالم چھڈ دے۔ اس دے بوہت سارے دوسرے فوجیاں نے سینیگالی باشندےآں نو‏‏ں جاندے ہوئے دیکھ ک‏ے صفاں نو‏‏ں توڑ دتا تے گھبراہٹ وچ انہاں دا پِچھا کيتا۔ لاورڈور نے اپنی واپسی جاری رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن، صرف دریائے چبوکا نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد، اس دے پِچھے والے راکھا نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا گیا تے ہر طرف تو‏ں بار بار حملہ کيتا گیا، جس تو‏ں اوہ تیزی تو‏ں مغلوب ہوگیا۔ بندوق د‏‏ی بیٹریاں نو‏‏ں جلد ہی ايس‏ے قسمت دا سامنا کرنا پيا، انہاں دے عملے نو‏‏ں وی ہلاک کيتا گیا۔ "کئی ہزار" آدمیاں دے نال حتمی حملہ کرنے تو‏ں پہلے، زیان باقی فرانسیسی فوجیاں دے آلا دُوآلا پہاڑیاں اُتے جمع ہوئے، جنہاں نے اک دفاعی چوک تشکیل دتا سی۔ ایہ حملہ صرف چند منٹ تک جاری رہیا تے اک مایوس کن جدوجہد دے بعد، چوک نو‏‏ں توڑ دتا گیا تے کالم دے باقی حصے نو‏‏ں مٹا دتا گیا۔ زیان نے انہاں زندہ بچ جانے والےآں دا پِچھا کيتا تے جھاڑی وچ چھپنے د‏‏ی کوشش کرنے والے کسی نو‏‏ں وی مار ڈالیا۔

زخمیاں تے انہاں دے تخرکشک نے دوپہر دے نیڑے خینیفرا وچ جدوجہد کیتی، تے فرانسیسی مردہ افراد د‏‏یاں لاشاں نو‏‏ں پرتن دے لئی رکنے والے زیان نو‏‏ں نیڑے تو‏ں پِچھے چھڈ دتا۔ ایہ افراد، جنہاں د‏‏ی تعداد 171 مرد تے پنج افسران زخمی تے 426 مرد تے پنج افسر قابل جسم سن، جنگ وچ زندہ بچ جانے والے واحد فرانسیسی سن ۔ مجموعی طور اُتے 623 فرانسیسی فوجی ہلاک ہو چکے سن، انہاں وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 182 زیان سن ۔ فرانسیسی نقصانات د‏‏ی تعداد 218 الجزائری یا تیونس دے تیریلرز، 210 فرانسیسی فوجی تے 33 فرانسیسی افسران، 125 سینیگالی تیریلرز تے 37 مراکشی گومز ہلاک ہوئے۔ فرانسیسی افسران نو‏‏ں کسی وی گروہ د‏‏ی سب تو‏ں ودھ ہلاکتاں د‏‏ی شرح دا سامنا کرنا پيا جس وچ انہاں وچو‏ں 90% ہلاک یا زخمی ہوئے (بشمول لاورڈور جو آخری حملے وچ ہلاک ہوئے) پنج وچو‏ں چار زخمی افسران دا تعلق گھڑسوار فوج تو‏ں سی۔ پوری فوج دا تقریبا 65 65% ہلاک یا زخمی ہو چکيا سی تے فرانسیسیاں نو‏‏ں 4 مشین گن، 630 چھوٹے ہتھیار، 62 گھوڑے، 56 خچر، تے انہاں دے تمام توپ خانے دے علاوہ کیمپنگ دا سامان تے ذا‏تی سامان ترک کرنے اُتے مجبور کيتا گیا سی۔ جدو‏ں ہمو مڈل اٹلس دے پہاڑاں اُتے فرار ہويا تاں اس دا بوہت‏ے حصہ اپنے نال لے گیا۔

نتیجہ

ایل ہیری وچ فرانسیسیاں دے ہتھو‏ں کھوئے گئے چار نال ملدا جلدا اک سوئیکسانٹے-کوئنز

اس تباہی نے کیپٹن پیئر کرول نو‏‏ں خینیفرا گیریژن د‏‏ی باقیات دے سینئر افسر د‏‏ی حیثیت تو‏ں چھڈ دتا، ٹیرائلرز د‏‏ی کچھ تن کمپنیاں (جنہاں وچو‏ں اک اک ایڈہاک یونٹ سی جو جزوی طور اُتے لیس تے بری طرح تو‏ں لرزہ زدہ جنگ دے زندہ بچ جانے والےآں اُتے مشتمل سی۔ دفاع نو‏‏ں محفوظ بنانے دے بعد اس نے فوری طور اُتے لیوٹی تے ہنریز نو‏‏ں ٹیلی گراف کيتا تاکہ انہاں نو‏ں واقعات تو‏ں آگاہ کيتا جا سک‏‏ے، ایہ پہلا موقع سی جدو‏ں انہاں نے لاورڈور دے حملے دے بارے وچ سنیا سی۔ لیوندی نے مختصر طور اُتے رائے ظاہر کیت‏‏ی کہ اس واقعے تو‏ں پورے مراکش نو‏‏ں نقصان پہنچے گا۔ اگلی صبح شہر دے جنوب تے مشرق وچ پہاڑیاں د‏‏ی چوٹیاں اُتے زیان گھڑ سوار نمودار ہوئے۔ خینیفرا جلد ہی قبیلے د‏‏ی طرف تو‏ں مسلسل محاصرے وچ آ گیا۔

ہنریز فیز تو‏ں میکنیس دے لئی روانہ ہويا جتھو‏ں اس نے لیوٹی نو‏‏ں ٹیلی گراف کيتا تے وعدہ کيتا کہ اوہ "سخت تے تیز حملہ" کرے گا تاکہ "لاورڈور تباہی" مراکش وچ فرانسیسی پوزیشن نو‏‏ں خطرہ نہ بنائے۔ انہاں نے کہیا کہ "ہر جگہ ہر کسی نو‏‏ں اس حقیقت تو‏ں آگاہ ہونا چاہیے کہ ساڈی افواج بے شمار نيں، کہ مضبوط دستے پہلے ہی خینیفرا د‏‏ی طرف جا رہے نيں، تے ایہ کہ جبر تیزی تو‏ں ہوئے گا"۔ ہنریز نے گارنیئر-ڈوپلیکس دا 'گروپ موبائل ایل گرار تو‏ں خینیفرا روانہ کيتا تے لیفٹیننٹ کرنل جوزف ڈیریگوئن نو‏‏ں موبائل سپورٹ دے لئی اٹو۔ وچ اک ہور گروپ بنانے دا حکم دتا۔ گارنیئر-ڈوپلیکس نو‏‏ں زیان قبائلیاں دے گروہاں دے ذریعے اپنا راستہ لڑنے اُتے مجبور کيتا گیا تے اوہ 16 نومبر تک شہر نئيں پہنچیا۔ ہنریز نے ڈریگوئن وچ شمولیت اختیار کيتی تے دو دن بعد خود شہر وچ داخل ہوئے، راستے وچ کِسے مزاحمت دا سامنا نئيں کرنا پيا۔ خینیفرا امدادی دستے دا اک ہور حصہ دوسری فرانسیسی غیر ملکی لشکر د‏‏ی چھیويں بٹالین سی جس نے مرٹ تو‏ں مارچ کيتا تے ال ہممم تے اوم ایر ربیا دے نال کارروائی دیکھی۔ مہینے دے آخر تک، فرانسیسی گیریژن 7,000 فوجیاں تک پہنچ چک‏ی سی جو ہن تک د‏‏ی سب تو‏ں ودھ تعداد سی ہنریز، گارنیئر-ڈوپلیکس تے کرول سب نو‏‏ں خینیفرا دے نقصان نو‏‏ں روکنے دے لئی انہاں دے اقدامات دے اعتراف وچ جنگ دے فورا بعد ترقی دتی گئی۔

طاقت دے مظاہرے دے طور پر، ہنریز نے 19 تے 20 نومبر نو‏‏ں خینیفرا تو‏ں ایل ہیری تک سیر کيتی۔ اس نے بوہت سارے کیمپ فائر تے قبائلیاں دے کچھ گروہاں دا مشاہدہ کيتا لیکن مجموعی طور اُتے زیان، جنہاں نے اپنے مرکزی کیمپاں نو‏‏ں علاقے تو‏ں دور منتقل کر دتا سی، نے اپنا فاصلہ برقرار رکھا۔ ہنریز نے میدان جنگ دا مشاہدہ کيتا تے فرانسیسی مرنے والےآں نو‏‏ں دفن کرنے دا حکم دتا، جس وچ بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں انہاں دے کپڑ‏ے اتار دتے گئے تے کچھ نو‏‏ں پوسٹ مارٹم دے خچر دے زخماں تو‏ں مسخ یا سر قلم پایا گیا۔ لاورڈور د‏‏ی لاش تے اس دے چھ افسران لاپتہ سن، جنہاں نو‏ں ہمو نے ٹرافیاں دے طور اُتے استعمال کرنے دے لئی ہٹا دتا سی لیکن بعد وچ ہمو د‏‏ی گرفتار بیویاں دے لئی تبدیل کر دتا گیا۔ زیان رہنما نے انہاں ٹرافیاں نو‏‏ں دکھایا تے قریبی قبیلے نو‏‏ں اپنے ہتھیاراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تاکہ اوہ انہاں د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی ترغیب داں، ایہ اک ایسا حربہ اے جو شمال دے قبیلے دے نال خاص طور اُتے کامیاب ثابت ہويا۔ بھانويں بعد وچ فرانسیسی افواج نے زیان دے خلاف کئی کامیاب کارروائیاں کيتياں تے قبضہ شدہ ہتھیار بازیاب کروائے، لیکن ایل ہیری نے دکھایا کہ انہاں نو‏ں ماریا پیٹا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس جنگ دے نال نال پہلی جنگ عظیم وچ مرکزی طاقتاں دے نال سلطنت عثمانیہ دا نال دینا تے مغربی محاذ اُتے فرانسیسی ترقی د‏‏ی سست روی دے باعث ہممو دے لئی بھرتی د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا۔

ہمو دا پُتر، حسن، جنرل پوئیمیرو دے سامنے ہتھیار ڈال رہیا اے

ایل ہیری دے بعد زین جنگ کئی سالاں تک جاری رہی جس وچ ہنری نے مذاکرات تے رشوت ستانی تو‏ں لے ک‏ے "ہتھیار سُٹن یا بھُکھا رہنے" دے لئی حکمت عملی تبدیل کيتی۔ مڈل اٹلس وچ آنے والی فتوحات نے طاقت وچ برتری د‏‏ی فرانسیسی شبیہہ نو‏‏ں بحال کيتا تے اس د‏ی وجہ تو‏ں حوالےآں وچ وادھا ہويا تے زیان دا پہاڑاں وچ گہرائی وچ انخلا ہويا۔ 1917 تک، فرانسیسی وسطی اٹلس دے ذریعے براہ راست اک فوجی سڑک قائم کرنے وچ کامیاب ہو گئے سن، جس تو‏ں زیان د‏‏ی آزادانہ نقل و حرکت محدود ہو گئی سی جنگ دا خاتمہ فوجی ذرائع دے بجائے سیاسی ذرائع تو‏ں ہويا تے ہممو دے بیٹےآں نے انہاں دے مشورے اُتے جون 1920 وچ فرانسیسیاں دے سامنے ہتھیار ڈال دیے۔ انہاں دے جمع ہوݨ تو‏ں زیان دے 3,000 خیمے پِچھے چݪݨ اُتے آمادہ ہوئے تے چھ ہفتےآں دے اندر صرف 2,500 خیمے فرانسیسی حکمرانی دے مخالف رہ‏‏ے۔ ہممو 1921 دے موسم بہار وچ حسن د‏‏ی سربراہی وچ بربر وار پارٹی دے ہتھو‏ں ماریا گیا سی تے بیکرٹ اُتے مشترکہ فرانسیسی تے بربر حملے دے فورا بعد ہی آخری باقی زیان فورس نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ست سالہ جنگ دا خاتمہ کيتا۔ جنگ دے بعد، اس علاقے وچ فرانسیسی توسیع جاری رہی تے انہاں نے جون 1922 تک تقریبا پورے مڈل اٹلس نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا۔

فرانس د‏‏ی شکست د‏‏ی وجوہات

جنرل منگن جنہاں د‏‏ی جنگ دے بارے وچ رائے لیوٹی نے لاورڈور دے اقدامات دا ذمہ دار ٹھہرایا

بھانويں اس تو‏ں پہلے اوہ اسنو‏ں بہت عزت دیندے سن، لیکن لیوٹی تے ہنریز نے اس وڈی شکست دا ذمہ دار لاورڈور نو‏‏ں ٹھہرایا، جس دے بعد لیفٹیننٹ کرنل دے خینیفرا تو‏ں مارچ نو‏‏ں "ناقص طور اُتے تیار تے ناقص طور اُتے انجام دتا گیا" "نظم و ضبط دا عمل" قرار دتا۔ لاورڈور، جس د‏‏ی پچھلی سروس بنیادی طور اُتے انڈوچائنا وچ رہی سی(اُتے دیکھو) ، اس دے بارے وچ خیال کيتا جاندا سی کہ اس نے بربرز د‏‏ی اپنے کالم دے خلاف پہاڑی علاقےآں وچ جارحانہ انداز وچ کم کرنے د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں کم سمجھیا سی۔ انہاں دے احکامات د‏‏ی نافرمانی دے "ناقابل معافی بے دلی" دا مقصد ذا‏تی شان و شوکت تے جنگ نو‏‏ں جلد انجام تک پہچانیا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جنگ تو‏ں بچ جانے والےآں وچو‏ں اک، جین پچون نے کہیا کہ لاورڈور نو‏‏ں ہیمو نو‏‏ں شکست دینے دے "جنونی لوبھ تو‏ں دوچار" سی۔ لیوٹی نے وزیر جنگ الیگزینڈر ملرینڈ نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ کہیا اے کہ لاورڈور، جے میدان وچ ہی نہ مردا تاں اوہ فوجی ٹریبونل دے ہتھو‏ں "سب تو‏ں سخت سزا" دا مستحق ہُندا۔

یہ خیال کيتا جاندا اے کہ لاورڈور دے اقدامات جنرل چارلس مینگن د‏‏ی طرف تو‏ں وکالت کردہ مکت‏‏ب فکر تو‏ں متاثر ہو سکدے نيں کہ جرات مندانہ حرکدیاں شمالی افریقہ دے قبیلے نو‏‏ں ہتھیار سُٹن دے لئی خوفزدہ کر دیؤ گی۔ ایہ مکت‏‏ب فکر لیوٹی د‏‏ی مذاکرات د‏‏ی مہم اُتے تنقید کردا سی جس د‏‏ی حمایت فوجی طاقت دے خطرے نال ہُندی سی ایہ دلیل دیندے ہوئے کہ اس وچ بہت ودھ جانی نقصان ہُندا اے تے اس دے بجائے اک جرات مند کمانڈر دا تقرر کيتا جانا چاہیے۔ مانگن د‏‏ی رائے دے بوہت سارے حامی مراکش وچ نوآبادیا‏تی افواج دے فرانسیسی افسران وچ سن، جو جنگ نو‏‏ں جلد ختم کرنے تے مغربی محاذ وچ منتقل ہوݨ دے خواہاں سن ۔ انہاں دے خیالات نو‏‏ں فرانس وچ اخبارات، کتاباں تے جریداں دے مضامین نے سراہا، تے انہاں نو‏ں چیمبر آف ڈپٹیز دے حصے د‏‏ی حمایت حاصل سی لیوٹی دا خیال سی کہ انہاں نو‏ں مسلسل اس ذہنیت د‏‏ی مخالفت کرنی پڑدی اے، ایہ نتیجہ اخذ کردے ہوئے کہ اس د‏ی وکالت کرنے والے افسران "اس د‏ی غلطی تو‏ں خود مطمئن نيں تے انہاں لوکاں د‏‏ی قابل رحم کمتری اُتے قائل نيں جو انّھیواہ اس دے تابع نئيں ہُندے نيں۔"

میراث

یہ جنگ فرانسیسیاں دے لئی اک جھٹکا سی جنہاں نے قبیلے تو‏ں اچھی طرح تو‏ں مسلح دستے اُتے قابو پانے د‏‏ی توقع نئيں کيت‏‏ی سی لیوٹی نے خود کہیا کہ "ساڈی پوری نوآبادیا‏تی تریخ وچ اِنّی اہ‏م قوت د‏‏ی تباہی، [تقریبا] اس دے تمام افسران دے نقصان...، اِنّا سامان تے جنگ د‏‏ی لُٹ مار دے غائب ہوݨ دا معاملہ کدی نئيں ہويا۔" اس جنگ نو‏‏ں مراکش وچ فرانسیسی افواج د‏‏ی ہن تک د‏‏ی بدترین شکست، شمالی افریقہ وچ بدترین تے فرانسیسی کالونیاں وچ بدترین شکست دے طور اُتے بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایل ہیری وچ ہوݨ والے بھاری نقصانات نے پہلی جنگ عظیم دے دوران مراکش دے لئی فرانسیسی فوجی پالیسی د‏‏ی منصوبہ بندی نو‏‏ں زیر کر دتا۔

اج اس جنگ نو‏‏ں مراکشی پریس مراکشی تریخ دے اک وڈے واقعہ دے طور اُتے مناندا اے، اس دے نال نال فرانسیسی تے ہسپانوی قبضے دے خلاف مزاحمت د‏‏ی ہور مثالاں وی نيں۔ 1991 وچ میدان جنگ دے نیڑے اک اوبلسک کھڑا کيتا گیا سی تے اس د‏ی نقاب کشائی مراکشی دے دو وزراء، مولی احمد علاوی تے محمد ال انسر نے د‏‏ی سی جس وچ 182 مراکشی ہلاک ہوݨ والےآں دے ناں درج سن ۔ ہمو نو‏‏ں اوبلسک اُتے "قومی مزاحمت" دے "قابل فخر چیمپئن" دے طور اُتے درج کيتا گیا ا‏‏ے۔ يادگار دے عربی متن وچ کچھ غلطیاں نيں، جنہاں وچ فرانسیسی مرنے والےآں د‏‏ی تعداد 700 ریکارڈ کيتی گئی اے (ہنریس نے 623 ′ ریکارڈ کيتا تے جنگ دا سال 1912 دسیا۔

ہور ویکھو

• انوآل د‏‏ی جنگ، ايس‏ے طرح د‏‏ی جنگ سی لیکن رف جنگ دے دوران بہت وڈے پیمانے اُتے جس وچ اک ہسپانوی نوآبادیا‏تی فوج نو‏‏ں مراکشی بے قاعدہ دستےآں نے شکست دتی سی

نوٹ

حوالے