اشعث بن قیس کندی

اَشْعَث بْن قَیس
معلومات شخصیت
کنیت	ابو محمد
لقب	اشعث
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

اَشْعَث بْن قَیس کِنْدی (متوفی 40ھ) جنگ صفین وچ امام علی دے لشک‏ر د‏ے سپہ سالاراں وچو‏ں سی جو حکمیت دے مسئلے وچ ابو موسی اشعری نو‏‏ں ثالث بنانے دا حامی تے معاویہ دے نال جنگ جاری رکھنے دا مخالف سی۔ جنگ صفین نو‏‏ں متوقف کرنے ہور حکمیت دے مسئلے وچ امام علیؑ تے عراقیاں د‏‏ی طرف تو‏ں عبداللہ بن عباس د‏‏ی جگہ ابو موسی اشعری دے ثالث بننے وچ اس دا وڈا کردار سی۔ جنگ نہروان وچ وی جدو‏ں امام علیؑ معاویہ دے نال جنگ جاری رکھنے نو‏‏ں کہیا تاں اس نے تھکاوٹ دا بہانہ بنا ک‏ے جنگ کرنے تو‏ں انکار کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ دے سپاہیاں دے حوصلے سست ہو گئے ایويں امام علیؑ جنگ تو‏ں منصرف ہونے اُتے مجبور ہوئے۔

تاریخی قرائن و شواہد تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اشعث امام علیؑ نو‏‏ں شہید کيتے جانے دے منصوبے تو‏ں آگاہ سی تے امام صادقؑ تو‏ں منقول اک حدیث د‏‏ی بنا اُتے اس منصوبے وچ اوہ خود وی شریک سن ۔ اوہ قبیلہ کِندِہ دا سردار تے آذربایجان وچ عثمان بن عفان تے امام علی دا کارگزار سی۔

محمد تے قیس جو امام حسین دے قتل وچ ملوث سن تے جعدہ جس نے معاویہ دے کہنے اُتے امام حسنؑ نو‏‏ں زہر دتا، اشعث د‏‏ی اولاد نيں۔

حالات زندگی

اشعث بن قیس دا تعلق قبیلہ کندہ تو‏ں سی تے اوہ حَضرَموت یمن دے رہنے والے سی۔^[۱] بعض مورخین اس دا ناں معدی‌ کرب، لقب اشعث (گنگریالے بال دے معنی وچ ) تے کنیت ابو محمد دسی ا‏‏ے۔^[۲] دسويں صدی ہجری^[۳] وچ اپنے قبیلے د‏‏ی بعض افراد دے نال پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہو ک‏ے اسلام قبول کيتا۔ ^[۴] اس بنا اُتے اس دا شمار پیغمبر اکرمؐ دے اصحاب وچ وی ہُندا اے تے صحابہ تو‏ں متعلق منابع وچ اس دے حالات زندگی وی ذکر ہوئے نيں۔^[۵] ايس‏ے طرح اہل ‌سنت منابع من جملہ صحیح بخاری^[۶] تے صحیح مسلم وچ احادیث موجود نيں جسنو‏ں اشعث نے رسول اکرمؐ تو‏ں نقل کيتی نيں۔^[۷]

پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت دے بعد ابوبکر د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کيتا۔ ^[۸] ابوبکر نے اشعث نو‏‏ں گرفتار کرکے مدینہ لیانے دے لئی اپنے بعض سپاہیاں نو‏‏ں یمن بھیجیا۔ بعد وچ ابوبکر نے اشعث نو‏‏ں آزاد کيتا تے اپنی بہن ام فروہ دے نال انہاں د‏‏ی شادی کرائی۔^[۹]

خلیفہ دوم دے دور خلافت وچ اشعث جنگ یرموک، فتح عراق^[۱۰] تے جنگ قادسیہ^[۱۱] وچ شریک ہويا تے کوفہ وچ مقیم سی۔^[۱۲] ايس‏ے طرح خلیفہ سوم دے دور وچ اوہ آذربایجان وچ انہاں دا کارگزار تھا^[۱۳] تے امام علیؑ دے خلافت ظاہری وچ وی اسنو‏ں ايس‏ے منصب اُتے باقی رکھیا گیا۔^[۱۴] تیسری صدی ہجری دے مورخ ابن حبیب دے مطابق اشعث جنگ جمل وچ امام علیؑ دے نال تھا^[۱۵] لیکن امام علیؑ دا اس دے ناں خط تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوہ جنگ جمل وچ آپؑ دے نال نئيں سی۔^[۱۶]

اشعث 63 سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا۔^[۱۷] اس د‏ی موت سنہ 40^[۱۸] یا 42 ہجری وچ ہوئی ا‏‏ے۔^[۱۹] کہیا جاندا اے کہ امام حسنؑ نے اس د‏ی نماز جنازہ پڑھائی۔^[۲۰]

جنگ صفین روکنے وچ اشعث دا کردار

جنگ صفین وچ اشعث امام علیؑ دے لشکر وچ سی تے قبیلہ کندہ تے ربیعہ دے سپاہیاں دا سپہ سالار سی۔^[۲۱] نصر بن مزاحم دے مطابق امام علیؑ نے انہاں دو قبیلےآں د‏‏ی سپہ سالاری اس تو‏ں واپس لے ک‏ے حسان بن مخدوج دے سپرد د‏‏ی لیکن امام علیؑ د‏‏ی بعض یمنی سپاہی اس کم نو‏‏ں صحیح نئيں سمجھدے سن ايس‏ے بنا اُتے امام علیؑ دے لشکر وچ اختلاف پیدا ہويا۔ معاویہ اشعث نو‏‏ں اپنی طرف لے جانے د‏‏ی کوشش کرنے لگیا لیکن امام علیؑ نے اپنی فوج دے سجے بازاں د‏‏ی سپہ سالاری اشعث دے سپرد کيتی۔^[۲۲] جدو‏ں معاویہ دے سپاہیاں نے امام علیؑ دے لشکر اُتے فرات دا پانی بند کر دتا تاں اشعث نے فرات نو‏‏ں شام دے لشکر تو‏ں چھڑا لیا۔^[۲۳]

تاریخی منابع دے مطابق لیلۃ الہریر جس دن بہت سارے سپاہی مارے گئے سن تے جنگ تقریبا امام علیؑ تے آپ دے لشکریاں دے حق وچ ختم ہونے والی سی،^[۲۴] اشعث نے جنگ جاری رکھنے تو‏ں انکار کيتا۔ ^[۲۵] معاویہ نو‏‏ں جدو‏ں اشعث دے نظریات دا علم ہويا تاں اس نے قرآن‌ نو‏‏ں نیزےآں اُتے بلند کرکے ثالثی دا مطالبہ کيتا۔ ^[۲۶] معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں قرآن نیزےآں وچ اٹھائے جانے دے بعد اشعث نے امام علیؑ اُتے اعتراض کیا^[۲۷] تے آپ اُتے قرآن نو‏‏ں حاکم قرار دتے جانے د‏‏ی اس پیشکش نو‏‏ں قبول کرنے اُتے زور دتا۔^[۲۸] کہیا جاندا اے کہ جنگ صفین تو‏ں پہلے امام علیؑ نے اشعث دے ناں اک خط لکھیا سی جس دے بعد اس نے معاویہ دا نال دینے دا فیصلہ کيتا لیکن اس دے ساتھیاں نے اسنو‏ں اس کم تو‏ں منع کيتا سی۔^[۲۹]

ابو موسی اشعری نو‏‏ں ثالث بنانے د‏‏ی حمایت

جنگ صفین وچ معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں شام تے عراق والےآں د‏‏ی طرف تو‏ں اک اک شخص نو‏‏ں ثالث بنائے جانے د‏‏ی پیشکش نو‏‏ں اشعث نے پسند کيتا۔ ^[۳۰] لیکن اس نے امام علیؑ تے عراق والےآں د‏‏ی طرف تو‏ں عبداللہ بن عباس نو‏‏ں ثالث بنانے د‏‏ی مخالفت کيتی تے اپنی طرف تو‏ں ابو موسی اشعری نو‏‏ں دا ناں پیش کيتا۔ ^[۳۱] تیسری صدی ہجری دے مورخ یعقوبی دے مطابق جدو‏ں صلح‌ نامہ لکھدے وقت امام علیؑ دے لئی امیرالمؤمنین دا لقب دتے جانے دے بارے وچ دونے لشکراں دے درمیان اختلاف ہويا تاں اشعث نے اس لقب نو‏‏ں مٹانے دا مطالبہ کيتا۔ ^[۳۲]

اشعث اس گل دا معتقد سی کہ معاویہ دے نال دوبارہ جنگ کرنے تو‏ں پہلے نہروان دے خوارج دے نال جنگ کرنا چاہیدا،^[۳۳] لیکن جدو‏ں جنگ نہروان دے بعد امام علیؑ نے اپنے لشکریاں نو‏‏ں معاویہ دے نال جنگ کرنے د‏‏ی دعوت دتی تاں اس نے تھکاوٹ دا بہانہ ک‏ر ک‏ے جنگ کرنے تو‏ں انکار کيتا۔ انہاں د‏‏ی گل امام علیؑ دے لشکریاں وچ وی اثرانداز ہوئی ایويں امام علیؑ جنگ تو‏ں منصرف ہونے اُتے مجبور ہوئے۔^[۳۴]

امام علیؑ دے قتل وچ ابن ملجم دا ساتھ دینا

تاریخی منابع دے مطابق اشعث امام علیؑ دے قتل دے منصوبے تو‏ں آگاہ سی۔ یعقوبی دے مطابق جدو‏ں ابن ملجم امام علیؑ نو‏‏ں شہید کرنے دے لئی مصر تو‏ں کوفہ آیا تاں اک مہینے تک اس نے اشعث دے ایتھ‏ے قیام کيتا تے اوتھے اُتے اس نے اپنی تلوار تیار کيتی۔^[۳۵] اک ہور نقل دے مطابق اشعث نے ابن ملجم تو‏ں کہیا سی کہ صبح ہونے تے امام علیؑ دے مسجد کوفہ وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے اپنا کم تمام کرے۔^[۳۶] ابن ملجم دے اقدام دے بعد اشعث نے اپنے بیٹے نو‏‏ں بھیجیا تاکہ اوہ صورتحال تو‏ں اسنو‏ں آگاہ کرے۔^[۳۷] امام صادقؑ تو‏ں منقول اک حدیث وچ وی امام علیؑ دے قتل وچ اشعث دے ملوث ہونے دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔^[۳۸] البتہ بعض تاریخی منابع وچ آیا اے کہ جدو‏ں اشعث ابن ملجم دے ارادے تو‏ں آگاہ ہويا تاں اس نے اس گل د‏‏ی اطلاع امام علیؑ نو‏ں دتی سی۔^[۳۹]

اسی طرح بعض تاریخی منابع وچ آیا اے کہ اشعث نے امام علیؑ نو‏‏ں قتل د‏‏ی دھمکی دتی سی۔^[۴۰] کہیا جاندا اے کہ امام علیؑ نو‏‏ں اس اُتے اعتماد نئيں تھا^[۴۱] تے آپؑ نے اسنو‏ں منافق تو‏ں خطاب کيتا سی۔^[۴۲]

اولاد

تھلے اشعث دے بعض اولاد دا تذکرہ کيتا جاندا اے:

"محمد بن اشعث" زیاد بن ابیہ تے ابن زیاد دے افراد وچو‏ں سی تے حجر بن عدی،^[۴۳] ہانی بن عروہ^[۴۴] تے مسلم بن عقیل^[۴۵] نو‏‏ں گرفتار کرنے وچ اس دا کردار سی۔ ايس‏ے طرح الکافی وچ امام صادقؑ تو‏ں منقول اک حدیث دے مطابق امام حسینؑ نو‏‏ں شہید کرنے وچ وی محمد بن اشعث دا کردار سی۔^[۴۶]
"قیس بن اشعث" امام حسین نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے کوفہ دعوت کرنے والےآں وچو‏ں سی لیکن بعد وچ عمر بن سعد دا نال دتا۔^[۴۷]
"جعدہ بنت اشعث" امام حسن مجتبی د‏‏ی زوجہ سی تے تاریخی منابع دے مطابق معاویہ دے کہنے اُتے اس نے امام حسنؑ نو‏‏ں زہر دے ک‏ے مسموم کيتا۔ ^[۴۸]
"عبدالرحمن بن محمد" (متوفی ۹۵ھ) اشعث دا پوت‏ا سی، شروع وچ بنی‌ امیہ دے حامیاں وچو‏ں سی لیکن بتدریج انہاں دے مخالفین وچ شام‏ل ہويا تے انہاں دے خلاف بغاوت کيتی۔^[۴۹]

حوالے

↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۳۔
↑ ابن حجر، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۳۹؛ ‌ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۸۔
↑ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۸۔
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۳۔
↑ ملاحظہ کرن: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۳؛ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۸-۱۱۹؛ ابن حجر، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۳۹-۲۴۰۔
↑ ملاحظہ کرن: بخاری صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۹، ص۸ باب القسامہ۔
↑ ابن حجر، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۳۹۔
↑ ابن قتیبہ، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۳۳۴۔
↑ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۸؛ ابن حجر، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۳۹؛ خلیفہ، تریخ خلیفہ، ۱۴۱۵ق، ص۶۰-۶۱۔
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۴۔
↑ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۲۰۔
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۴۔
↑ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۵۶۔
↑ یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۲۰۰۔
↑ ابن حبیب، المحبر، دار الآفاق الجدیدہ، ص۲۹۱-۲۹۔
↑ منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۲۰-۲۱۔
↑ ابن حجر، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۴۰۔
↑ خلیفہ، تریخ خلیفہ، ۱۴۱۵ق، ص۱۲۰؛ ابن اثیر، اسد الغابۃ، ۱۴۰۹ق، ج‏۱، ص۱۱۹؛ ابن قتیبہ، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۳۳۴۔
↑ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۹۔
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۴؛ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۹۔
↑ منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۱۳٧۔
↑ منقری، وقعہ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۱۳۹-۱۴۰۔
↑ منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۱۶۵-۱۶٧۔
↑ منقری، وقعة صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴٧٧-۴۸۰.
↑ منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۸۰۔
↑ منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۸۰-۴۸۱؛ دینوری، اخبارالطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۸۸-۱۸۹۔
↑ یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۸۸-۱۸۹.
↑ منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۸۲۔
↑ منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۲۱۔
↑ منقری، وقععۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۹۹۔
↑ یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۱۸۹۔
↑ یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۸۹۔
↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۸۲۔
↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۸۹؛ ثقفی، الغاراث، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۲۴-۲۵؛ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۲۱۱؛ ابن عدیم، بغیۃ الطلب، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۱۹۱۱۔
↑ یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۱۲۔
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۶۔
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲٧۔
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۸، ص۱۶٧، ح۱۸٧۔
↑ مبرد، الکامل، بی‌نا، ج۲، ص۱۴۶۔
↑ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۴۰-۴۱؛ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، دارالمعرفہ، ص۴۸۔
↑ بہرامیان، «اشعث بن قیس کندی»، ص۴۸.
↑ نهج البلاغہ، خطبہ ۱۹۔
↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۲۶۳-۲۶۴۔
↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۳۶٧.
↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۳۶۹.
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۸، ص۱۶٧، ح۱۸٧۔
↑ طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۴۲۵۔
↑ ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، دارالمعرفہ، ص۸۰۔
↑ ملاحظہ کرن: دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۳۱۶-۳۲۴۔

مآخذ

ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابہ فی معرفۃ الصحابہ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م۔
ابن حبیب بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، تحقیق ایلزۃ لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیدہ، بی‌تا۔
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابہ فی تمییز الصحابہ، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م۔
ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م۔
ابن عبد البر، یوسف بن عبداللہ، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م۔
ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیۃ الطلب فی تاریح حلب، تحقیق سہیل زکار، دمشق، دار الفکر، ۱۴۰۹ق /۱۹۸۸م۔
ابن قتیبہ، عبداللہ بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشہ، قاہرہ، الہیئۃ المصریہ العامۃ للکتاب، ۱۹۹۲م۔
ابن ہشام، عبدالملک، السیرہ النبویہ، بہ کوشش مصطفیٰ سقا و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی۔
ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دار المعرفہ، بی‌تا۔
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق محمد زہیر بن ناصر الناصر، دار طوق النجاۃ، ۱۴۲ق۔
بہرامیان، علی، «اشعث بن قیس کندی»، دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی(ج۹)، تہران، ۱۳٧۹ش۔
ثفقی کوفی، ابراہیم بن محمد، الغارات، تحقیق جلال‌الدین محدث ارموی، تہران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۵ش۔
خلیفہ بن خیاط، تریخ، تحقیق فواز، بیروت، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م۔
دینوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعہ جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش۔
ذہبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارنؤوط و دیگران، مؤسسۃ الرسالۃ، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م۔
طبری، محمد بن جریر، تریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراہیم، دار التراث، بیروت، ۱۳۸٧ق/۱۹۶٧م۔
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۴۰٧ق۔
مبرد، محمد بن یزید، الکامل فی اللغۃ و العرب، بی‌نا، بی‌تا۔
منقری، نصربن مزاحم، وقعہ صفین، تحقیق عبد السلام محمد ہارون، قاہرہ، الموسسۃ العربیۃ الحدیثۃ، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م، افست (قم، منشورات مکتبۃ المرعشی النجفی)، ۱۴۰۴ق۔
یعقوبی، احمد بن ابی‌ یعقوب، تریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا۔

[1] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۳۔

[2] ابن حجر، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۳۹؛ ‌ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۸۔

[3] ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۸۔

[4] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۳۔

[5] ملاحظہ کرن: ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۳؛ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۸-۱۱۹؛ ابن حجر، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۳۹-۲۴۰۔

[6] ملاحظہ کرن: بخاری صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۹، ص۸ باب القسامہ۔

[7] ابن حجر، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۳۹۔

[8] ابن قتیبہ، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۳۳۴۔

[9] ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۸؛ ابن حجر، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۳۹؛ خلیفہ، تریخ خلیفہ، ۱۴۱۵ق، ص۶۰-۶۱۔

[10] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۴۔

[11] دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۲۰۔

[12] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۴۔

[13] دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۵۶۔

[14] یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۲۰۰۔

[15] ابن حبیب، المحبر، دار الآفاق الجدیدہ، ص۲۹۱-۲۹۔

[16] منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۲۰-۲۱۔

[17] ابن حجر، الاصابہ، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۴۰۔

[18] خلیفہ، تریخ خلیفہ، ۱۴۱۵ق، ص۱۲۰؛ ابن اثیر، اسد الغابۃ، ۱۴۰۹ق، ج‏۱، ص۱۱۹؛ ابن قتیبہ، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۳۳۴۔

[19] ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۹۔

[20] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۴؛ ابن اثیر، اسد الغابہ، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۹۔

[21] منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۱۳٧۔

[22] منقری، وقعہ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۱۳۹-۱۴۰۔

[23] منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۱۶۵-۱۶٧۔

[24] منقری، وقعة صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴٧٧-۴۸۰.

[25] منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۸۰۔

[26] منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۸۰-۴۸۱؛ دینوری، اخبارالطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۸۸-۱۸۹۔

[27] یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۸۸-۱۸۹.

[28] منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۸۲۔

[29] منقری، وقعۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۲۱۔

[30] منقری، وقععۃ صفین، ۱۳۸۲ق، ص۴۹۹۔

[31] یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۱۸۹۔

[32] یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۸۹۔

[33] طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۸۲۔

[34] طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۸۹؛ ثقفی، الغاراث، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۲۴-۲۵؛ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۲۱۱؛ ابن عدیم، بغیۃ الطلب، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۱۹۱۱۔

[35] یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۱۲۔

[36] ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۶۔

[37] ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲٧۔

[38] کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۸، ص۱۶٧، ح۱۸٧۔

[39] مبرد، الکامل، بی‌نا، ج۲، ص۱۴۶۔

[40] ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۴۰-۴۱؛ ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، دارالمعرفہ، ص۴۸۔

[41] بہرامیان، «اشعث بن قیس کندی»، ص۴۸.

[42] نهج البلاغہ، خطبہ ۱۹۔

[43] طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۲۶۳-۲۶۴۔

[44] طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۳۶٧.

[45] طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۳۶۹.

[46] کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۸، ص۱۶٧، ح۱۸٧۔

[47] طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۵، ص۴۲۵۔

[48] ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، دارالمعرفہ، ص۸۰۔

[49] ملاحظہ کرن: دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۳۱۶-۳۲۴۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]