عصمت

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

عصمت دے معنی گناہ تے خدا د‏‏ی نافرمانی تو‏ں دوری اختیار کرنے دے نيں۔ پیغمبراں و اماماں د‏‏ی عصمت دا قائل ہونا شیعہ اعتقادات وچو‏ں اے جس دے مطابق ایہ حضرات عمدی تے سہوی گناہاں تو‏ں دور نيں۔ لیکن آیا ایہ حضرات اپنی روزمرہ زندگی وچ وی "سہو" تے "خطا" تو‏ں وی پاک نيں یا نئيں؟ اس حوالے تو‏ں علماء دے درمیان اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔

کسی وی دین دے اعتقادات د‏‏ی حقانیت تے انہاں اُتے عمل پیرا ہونے دا دارومدار اس دین دے پیغمبر د‏‏ی عصمت دے اثبات اُتے ا‏‏ے۔ وحی د‏‏ی دریافت تے اس دے ابلاغ دے حوالے تو‏ں نبی یا رسول د‏‏ی عصمت عقلی دلائل تو‏ں ثابت ہُندی اے لیکن عملی زندگی وچ عصمت دا ثبوت نقل اُتے موقوف اے عقلی دلائل دے ذریعے اس چیز نو‏‏ں ثابت نئيں ک‏ر سکدے نيں۔

عصمت دے لغوی تے اصطلاحی معنی

لغوی معنی

لغوی اعتبار تو‏ں عصمت "ع ص م" دے مادے تو‏ں اسم مصدر اے جس دے معنی مصونیت تے محفوظ رہنا، پاکدامنی تے نفس نو‏‏ں گناہ تو‏ں بچانا، "روکنے دا وسیلہ" تے "مصونیت دا ابزار" دے نيں۔

اصطلاحی معنی

‏مسلما‏ن مفکرین نے عصمت د‏‏ی مختلف تعریفیںکیتیاں نيں جنہاں وچو‏ں سب تو‏ں معروف تعریف قاعدہ لطف دے ذریعے اس د‏ی تفسیر ا‏‏ے۔ اس قاعدے د‏‏ی بنا اُتے خداوندعالم بعض انساناں نو‏‏ں عصمت عطا کردا اے جس دے سائے وچ صاحب عصمت گناہ تے ترک اطاعت اُتے قدرت رکھنے دے باوجود انہاں دے مرتکب نئيں ہُندے نيں۔ تھلے مختلف مذاہب دے نظریات بیان کيتے جاندے نيں:

• اشاعرہ دا نظریہ: اشعری مذہب دے متکلمین چونکہ انسان نو‏‏ں اس دے اعمال تے رفتار وچ مجبور سمجھدے نيں اس لئی عصمت د‏‏ی تعریف وچ کہندے نيں کہ خدا معصوم دے اندر گناہ ایجاد نئيں کردا ا‏‏ے۔

• امامیہ تے معتزلہ دا نظریہ: امامیہ تے معتزلہ حسن و قبح عقلی تے قاعدہ لطف دے معتقد ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں عصمت د‏‏ی تعریف وچ کہندے نيں کہ: انسان اپنے ارادے تے اختیار تو‏ں خدا دے لطف و کرم د‏‏ی وجہ تو‏ں گناہاں تو‏ں پرہیز کردا ا‏‏ے۔ علامہ حلّی عصمت نو‏‏ں خدا د‏‏ی جانب تو‏ں بندے دے حق وچ لطف خفی سمجھدے نيں اس طرح کہ اس دے ہُندے ہوئے فیر انسان وچ گناہ دے انجام دہی یا اطاعت دے ترک کرنے دا رجحان ہی پیدا نئيں ہُندا اے اگرچہ اس اُتے قدرت تے توانائی رکھدا ا‏‏ے۔ عصمت دا ملکہ بھانويں تقوا تے پرہیزگاری د‏‏ی صنف تو‏ں اے لیکن درجے وچ انہاں دونے تو‏ں بلند و بالا اے اس طرح کہ معصوم شخص گناہ دے بارے وچ سوچنے تے فکر کرنے تو‏ں وی پرہیز کردا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک انہاں حضرات اُتے ہر لحاظ تو‏ں مکمل اعتماد کردے نيں۔

عصمت دا سرچشمہ

عصمت د‏‏ی تعریف وچ اکثر مفکرین دا خیال اے کہ معصوم شخص اپنے ارادے تے اختیار تو‏ں گناہ تو‏ں کنارہ گیری کردے نيں۔ ایتھ‏ے ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ اوہ کونسا عامل یا عوامل نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں قدرت رکھنے دے باوجود وی ایہ معصوم ہستیاں نہ فقط گناہ تے معصیت دا شکار نئيں ہُندیاں بلکہ اس دے بارے وچ سوچدے وی نئيں تے بھُل چوک وچ وی غلطی دا ارتکاب نئيں کردے؟ اس سوال دے جواب وچ مختلف نظریات موجود نيں جو تھلے لکھے نيں:

• قاعدہ لطف دے چار اسباب: اوہ علماء جو عصمت نو‏‏ں خدا دا لطف قرار دیندے نيں چار اسباب تے عوامل نو‏‏ں اس لطف دا منشا قرار دیندے نيں جو جس دے سبب معصوم شخص وچ عصمت دا ملکہ پیدا ہُندا اے:

1. معصوم شخص جسمانی یا روحانی اعتبار تو‏ں کچھ ایسی خصوصیات دا حامل اے جو باعث بندا اے کہ اس وچ عصمت دا ملکہ پیدا ہوئے۔
2. معصوم شخص دے لئی گناہاں دے برے اثرات تے خداوند متعال د‏‏ی اطاعت تے بندگی د‏‏ی قدروقیمت تو‏ں مکمل آگاہی حاصل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ عصمت دا ملکہ پیدا ہُندا ا‏‏ے۔
3. وحی یا الہام دے پے در پے نازل ہونے دے ذریعے اس آگاہی وچ ہور وسعت تے گہرائی پیدا ہُندی ا‏‏ے۔
4. معصوم شخص نہ فقط واجبات بلکہ ترک اولی اُتے وی مورد مؤاخذہ قرار پاندا اے اس طرح کہ احساس کرنے لگدا اے کہ انہاں دے حق وچ کِسے قسم د‏‏ی کوئی تخفیف د‏‏ی گنجائش موجود نئيں ا‏‏ے۔

• گناہ دے انجام تو‏ں مکمل آگاہی: بعض علماء اس گل دے معتقد نيں کہ عصمت دا سرچشمہ ایہ اے کہ معصوم شخص گناہ د‏‏ی حقیقت تے باطن تے اس دے برے انجام تو‏ں مکمل آگاہی اے تے اس دے برے اثرات تو‏ں اس طرح مکمل واقفیت رکھدا اے کہ گویا علم حضوری دے ذریعے گناہ دے برے انجام نو‏‏ں دیکھ رہیا ہُندا اے ايس‏ے بنا اُتے کدی وی گناہ تے معصیت دا ارادہ وی نئيں کردا ا‏‏ے۔

• ارادہ تے اختیار: اس حوالے تو‏ں اک نظریہ ایہ وی اے کہ عصمت دا سرچشمہ تقوا اے جو بار بار نیک تے اچھے اعمال د‏‏ی انجام دہی تے گناہاں تو‏ں پرہیز کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ملکہ وچ تبدیل ہوجاندا ا‏‏ے۔ ایہ ملکہ بھانويں تقوا وچ وی موجود ہُندا اے لیکن عصمت وچ زیادہ شدت اختیار کردا ا‏‏ے۔ نیک اعمال دا مکرر انجام دینا تے گناہاں تو‏ں پرہیز کرنا ارادہ تے اختیار دا محتاج اے لہذا عصمت دا اصل عامل معصوم شخص دا ارادہ تے اختیار ا‏‏ے۔ ایہ نظریہ گناہاں د‏‏ی حقیقت تے باطن تو‏ں معصومین د‏‏ی آگاہی دے اصل محرک نو‏‏ں معصوم شخص دا ارادہ تے اختیار قرار دیندا ا‏‏ے۔

• علم تے ارادہ: بعض اسلامی مفکرین معصومین د‏‏ی عصمت دے راز نو‏‏ں دو چیز قراار دیندے نيں جنہاں وچو‏ں اک کمالات تے حقایق تو‏ں آگاہی تے دوسرا اس تک پہنچنے دا پکا تے مستحکم ارادہ ا‏‏ے۔ کیونجے انسان جہالت د‏‏ی صورت وچ حقیقی تے واقعی کمال نو‏‏ں نئيں پہچان سکدا تے اک خیالی تے ذہنی کمال نو‏‏ں حقیقی تے واقعی کمال قرار دیندا اے ايس‏ے طرح جے مستحکم ارادہ دا مالک نہ ہوئے تاں نفسانی خواہشات دے ہتھو‏ں اسیر ہو ک‏ے مطلوبہ ہدف تک پہچنے وچ ناکا‏م رہندا ا‏‏ے۔

• انسانی، فطری تے الہی عوامل دا مجموعہ: بعض معاصر محققاں دا خیال اے کہ عصمت کسی اک عامل دا مرہون منت نہی اے بلکہ بعض فطری عوامل جداں، وراثت، سماج تے خاندان، تے بعض انسانی عوامل جداں شعور تے آگاہی، ارادہ تے انتخاب، عقل تے نفسانی ملکہ، تے خداوند متعال دے خاص لطف و کرم دا نتیجہ ا‏‏ے۔

عصمت انبیا

دائرہ

پیغمبراں د‏‏ی عصمت مختلف مراتب د‏‏ی حامل اے جس دا دائرہ نہایت ہی وسیع و عریض اے جو کفر و شرک تو‏ں لے ک‏ے بھُل چول تک تو‏ں پرہیز کرنے نو‏‏ں شام‏ل ا‏‏ے۔ انہاں مراتب وچو‏ں ہر مرتبہ دے متعلق دانشوراں تے متکلمین دے درمیان گرماگرم بحث ہوئی ا‏‏ے۔

• کفر و شرک تو‏ں پاک ہونا: انبیا دا شرک تے کفر تو‏ں منزہ ہونا۔ تمام اسلامی مذاہب دے علماء دے درمیان متفق علیہ اے تے اس حوالے تو‏ں کوئی اختلاف نئيں اے تے سب اس گل دے معتقد نيں کہ تمام انبیا نبوت تو‏ں پہلے تے بعد دونے زمانےآں وچ کِسے طرح وی کفر تے شرک دے مرتکب نئيں ہوئے نيں۔

• وحی دے دریافت تے ابلاغ وچ عصمت: شیعہ تے سنی مشہور علماء اس گل دے قائل نيں کہ انبیا وحی دے وصول، حفظ تے ابلاغ وچ کِسے قسم دے گناہ یا خطا دا عمدی تے سہوی ارتکاب نئيں کردے نيں۔ عصمت دے اس درجے وچ انبیا دے جو چیز خداوند متعال تو‏ں وحی د‏‏ی شکل وچ دریافت کردے نيں بغیر کسی کمی تے زیادتی دے لوکاں تک پہنچاندے نيں تے خدا د‏‏ی حکمت دا تقاضا وی ایہی اے کہ خدا اپنی رسالت دے لئی ایداں دے فرد دا انتخاب کرے جس دے بارے وچ یقین ہو کہ اوہ کسی قسم دے خیانت دا ارتکاب نئيں کرن گے۔

• احکا‏م شرعی اُتے عمل کرنے وچ عصمت: مشہور شیعہ متکلمین دے مطابق انبیا دے کرام واجبات نو‏‏ں انجام دینے تے محرمات نو‏‏ں ترک کرنے دے حوالے تو‏ں کسی قسم د‏‏ی خطا تے نافرمانی دا مرتکب نئيں ہُندے نيں۔

• احکا‏م شرعی دے مصادیق د‏‏ی تشخیص وچ عصمت: احکا‏م شرعی دے موضوعات ایداں دے اعمال تے رفتار نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس دے بارے وچ کوئی نہ کوئی حکم خدا د‏‏ی جانب تو‏ں صادر ہويا ہوئے۔ جداں نماز جو کہ واجب اے تے غیبت جو کہ حرام ا‏‏ے۔ عصمت دے اس درجے مراد ایہ اے کہ انبیا دے احکا‏م دے موضوعات د‏‏ی تشخیص بھانويں عمدا کسی گناہ دا مرتکب نئيں ہُندا لیکن آیا بھُل چوک وچ وی کسی گناہ یا خطا دا مرتکب نئيں ہُندا اے یا نئيں؟

عصمت دے اس مرتبے وچ اہل تشیع تے اہل سنت دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے اشاعرہ تے معتزلہ معتقد نيں کہ انبیا دے احکا‏م دے موضوعات د‏‏ی تشخیص تے الہی قوانین نو‏‏ں انہاں دے خارجی مصادیق اُتے تطبیق کرنے وچ ممکن اے غلطی دا شکار ہوئے۔ شیعہ علماء وچو‏ں شیخ صدوق عصمت دے اس درجے وچ عصمت عمدی دے قائل نيں لیکن بھُل چوک تے غلطی تو‏ں وی پاک ہونے نو‏‏ں معصومین دے بارے وچ غلو تو‏ں تعبیر کردے نيں جو غالیاں تے مفوضہ تو‏ں مخصوص ا‏‏ے۔ لیکن شیعہ مشہور علماء اس گل دے معتقد نيں کہ اس درجے وچ وی انبیا دے حتی بھُل چوک تے غلطی تو‏ں وی کسی گناہ یا خطا دا مرتکب نئيں ہُندے نيں۔

• روزمرہ زندگی وچ عصمت: اس تو‏ں مراد اوہ مباح اعمال نيں جو دین دے نال کوئی ربط نئيں رکھدا تے انہاں دے بارے وچ دین وچ کوئی الزامی حکم نئيں پایا جاندا۔ روزمرہ زندگی دے امور وچ غلطی تے اشتباہ دا شکار ہونا اس قدر نہ ہو کہ جس تو‏ں لوکاں دا اعتماد اٹھیا جائے تے لوک اس نبی یا رسول دے بارے وچ بے اعتمادی دا شکار ہوجائے، تاں نہ فقط ایداں دے غلطیاں تے اشتباہات تو‏ں منزہ ہونے دے بارے وچ کوئی عقلی دلیل موجود نئيں اے بلکہ دینی مآخذ وچ ایداں دے غلطیاں تے اشتباہات دا انبیا دے تو‏ں سرزد ہونے اُتے روایات وی موجود نيں۔

عصمت انبیا دے د‏‏ی ضرورت

انبیا دے د‏‏ی عصمت دے مختلف درجات نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے ہر درجے دے حوالے تو‏ں انہاں د‏‏ی عصمت د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں بیان کيتا جا سکدا اے:

وحی دے دریافت تے ابلاغ دے حوالے تو‏ں انبیا دے نو‏‏ں عصمت دا حامل ہونا چاہیدا کہ جے انبیا دے اس حوالے تو‏ں گناہ تے غلطی تو‏ں محفوظ نہ ہاں تاں کيتا ضمانت اے کہ جو پیغام انبیا دے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں تک پہنجاندے نيں اس وچ وی غلطی تے خطا یا خیانت نہ د‏‏ی ہوئے۔ پس وحی د‏‏ی اہمیت تے اس د‏ی افادیت صرف اس صورت وچ ہی اے کہ اس دے صادر ہونے تو‏ں لے ک‏ے لوکاں تک پہنچنے تک ہر قسم د‏‏ی تحریف تو‏ں محفوظ ہو ورنہ لوکاں دا اعتماد اس اُتے باقی نئيں رہندا ایويں خداوندعالم دا پیامبراں نو‏‏ں بھیجنے دا ہدف پورا نئيں ہوئے گا۔

باقی مرتباں وچ انبیا دے د‏‏ی عصمت اس لئی ضروری اے اے جے انہاں موارد وچ انیباء ہر قسم د‏‏ی عمدی تے سہوی گناہ تے غلطی تو‏ں منزہ نہ ہاں تاں لوکاں دا اعتماد انہاں تو‏ں اٹھیا جاندا اے ایويں انہاں دے بھیجنے دا ہدف پورا نئيں ہُندا ا‏‏ے۔

عصمتِ انبیا اُتے دلیل

انبیا د‏‏ی عصمت دے اثبات وچ مسلم دانشورں دا اختلاف ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ انبیا د‏‏ی عصمت دے مراتب وچو‏ں ہر مرتبہ جداگانہ دلیل دا تقاضا کردا ا‏‏ے۔ بعض مراتب عقلی دلائل دے ذریعے ثابت کيتے جاندے نيں لیکن بعض مراتب صرف تے صرف آیات و روایات دے ذریعے ہی قابل اثبات نيں ۔ بنابراین ہر مرتبے دے لئی جداگانہ دلیل دا ذکر کردے نيں:

• کفر تے شرکت تو‏ں عصمت حتی نبوت تو‏ں پہلے: اس مرتبے اُتے ایہ دلیل ایہ اے کہ انبیا د‏‏یاں گلاں اُتے یقین تے اطمینان صرف تے صرف اس صورت وچ پیدا ہو سکدی ہی جدو‏ں ایہ حضرات حتی مقام نبوت تے رسالت اُتے فائز ہونے تو‏ں پہلے وی کسی قسم یک کفر تے شرک وچ مبتلا نہ ہوئے ہون۔

• وحی د‏‏ی دریافت تے ابلاغ وچ عصمت: اس مرتبے اُتے عقلی دلیل قائم کيتی جا سکدی اے کیونجے جے اس حوالے تو‏ں کسی غلطی یا خطا تے اشتباہ دا احتمال موجود ہوئے تاں انبیا دے بھیجنے دا ہدف تے مقصد ختم ہو جاندا اے جو کہ اک محال چیز ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں قرآن کریم وچ ایويں ارشاد اے:

وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَینَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ* لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیمِینِ* ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ.الحاقه (ترجمہ :اور جے ایہ ساڈی طرف کسی گل د‏‏ی نسبت دیندا تاں اسيں اسک‏‏ے سِدھے ہتھ نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں تھامتے فیر اسک‏‏ے شہ رگ نو‏‏ں کٹ دیندے)۔

• احکا‏م شرعی اُتے عمل کرنے وچ عصمت: انبیاء دے اقوال تے گفتار اُتے اطمینان حاصل ہونا اس گل اُتے موقوف اے کہ خود ایہ حضرات انہاں فرامین اُتے جنہاں نو‏ں اوہ خدا د‏‏ی طرف نسبت دیندے نيں کس حد تک عمل پیرا ہُندے نيں۔ جے اس حوالے تو‏ں نبی عصمت دا حامل نہ ہوئے تاں حتی غلطی تے بھُل چوک وچ وی کسی حکم اُتے عمل پیرا نہ ہوئے تاں لوکاں دا اعتماد اٹھیا جاندا اے جس تو‏ں ہدف حاصل نیہں ہوئے گا۔

• احکا‏م دے موضوعات د‏‏ی تشخیص وچ عصمت: اس اُتے دلیل ایہ اے کہ عاقل لوک حتی اس آدمی اُتے اعتماد نئيں کردا جو بھُل چوک تے غلطی تو‏ں کسی خطا دا مرتکب ہو چہ جائیکہ عمدا غلطی دا شکار ہو تے جان بجھ کر کسی چیز د‏‏ی تشخیص وچ غلطی کرے۔

• روزمرہ زندگی دے امور وچ عصمت:اس مرتبے وچ جے غلطی تے اشتباہ اس قدر زیادہ نہ ہو جس تو‏ں لوکاں دا اعتماد اٹھیا جائے، تاں اس اُتے نہ کوئی عقلی دلیل قائم کيت‏ی جاسکدی اے تے نہ کسی آیت تے روایت اس بارے وچ موجود ا‏‏ے۔ لیکن جے اس قدر زیادہ ہو کہ لوکاں دا اعتماد اٹھیا جانے دا خطرہ ہو تے لوک دینی امور وچ وی انہاں اُتے اعتماد نہ کرے تاں اس صورت وچ درج بالا دلائل اس حوالے تو‏ں وی کفایت کردی ا‏‏ے۔

عصمت ائمہ

ائمہ د‏‏ی عصمت دا دائرہ

اک کلی تقسیم بندی دے ذریعے اماماں د‏‏ی عصمت نو‏‏ں عصمت علمی تے عصمت عملی وچ تقسیم ک‏ر سکدے نيں:

• عصمت عملی؛ ایہ قسم معصوم دے کردار تے رفتار تو‏ں مربوط اے اس بارے وچ عصمت تھلے لکھے امور نو‏‏ں شام‏ل ہُندی اے:

1. معصوم نہ کسی واجب نو‏‏ں ترک کردا اے تے نہ کسی حرام دا مرتکب ہُندا ا‏‏ے۔
2. معصوم کسی مستحب کم نو‏‏ں ترک نئيں کردا تے کسی مکروہ کم نو‏‏ں انجام نئيں دیندا۔

• عصمت علمی؛ عصمت دا ایہ قسم ایداں دے امور دے بارے وچ علم و آگاہی تے معرفت و شناخت تو‏ں مربوط اے جنہاں دا شمار معصوم دے وظائف تے ذمہ درایاں وچ ہُندا اے . اس حصے وچ تھلے لکھے امور شام‏ل نيں:

1. دینی معارف وچ کِسے خطا دا مرتکب نئيں ہُندا، کیونجے امام د‏‏ی ذمہ داری لوکاں د‏‏ی ہدایت اے تے جے خود دینی معارف وچ خطا دا مرتکب ہوئے تاں ہدایت کِداں کر سکدا اے ؟!۔
2. لوکاں دے اجتماعی تے سیاسی مصالح تے مفاسد د‏‏ی تشخیص وچ معصوم اے تے کسی غلطی دا شکار نئيں ہُندا۔
3. احکا‏م شرعی دے موضوعات د‏‏ی شناخت وچ کوئی غلطی دا شکار نئيں ہُندا۔ مثلا اس گل د‏‏ی تشخیص وچ کہ ایہ مایع پانی اے یا شراب، خطا نئيں کردا۔

ضرورت

چونکہ امام نبی دا جانشین تے وصی ہويا کردا اے اس بنا اُتے پیغمبر دے بعد دینی تعلیمات تے شرعی احکا‏م دے بارے وچ اوہ مرجع د‏‏ی حثیت رکھدا اے اس بنا اُتے ضروری اے کہ امام معصوم ہو تے ہر قسم د‏‏ی غلطی تے گناہ تو‏ں محفوظ ہو تاکہ لوک انہاں د‏‏یاں گلاں اُتے اعتماد کرے ورنہ لوکاں دا اعتماد اس تو‏ں اٹھیا جائے گا اس صورت وچ امام دے تعیین دا ہدف ختم ہو جائے گا جو کہ حکیم تو‏ں محال ا‏‏ے۔

دلائل عصمت

دلائل عقلی

برہان تسلسل:

یہ دلیل بیان کردی اے کہ امام دا وجود خدا د‏‏ی جانب تو‏ں اس معنا وچ لطف اے کہ ہور افراد معصوم نئيں نيں لہذا درست امر د‏‏ی تشخیص دے لئی اوہ امام د‏‏ی طرف رجوع کرن ۔اگر امام معصوم نہ ہو تے اوہ خطا دا مرتکب ہوئے تاں اک اک دوسرا امام ہونا چاہیدا جو اسنو‏ں خطا تو‏ں بچائے ايس‏ے طرح جے اوہ وی معصوم نہ ہوئے تاں کسی دوسرے امام د‏‏ی طرف رجوع کرنا چاہیدا ۔اس طرح ایہ لا متناہی سلسلہ جاری رہے گا تے کسی وقت وی خطا دا احتمال برطرف نئيں ہوئے گا ۔

دین د‏‏ی ٖحفاظت تے وضاحت:

یہ دلیل چند مقدماں اُتے مشتمل اے :

1. قرار اے کہ جو دین پیامبر اسلام(ص) لے ک‏ے آئیاں اوہ روز قیامت تک باقی رہے تے اس اُتے عمل کرنا واجب و ضروری تے اس تو‏ں تخلف کرنا حرام اے ۔
2. تحریف تو‏ں بچاؤ دے لئی اک علمی مرجع د‏‏ی ضرورت اے کہ جو دین د‏‏ی تعلیمات تے احکامات تو‏ں درست آگاہی رکھدا ہو تے اوہ انہاں نو‏ں مکلفین دے لئی بیان کرے تے انہاں تک دینی تعلیمات نو‏‏ں پہنچائے ۔اس طرح دین وچ تحریف تے تغیر و تبدل تو‏ں بچنا ممکن اے ۔
3. وہ علمی مرجع کتاب خدا تے متواتر سنت نئيں ہو سکدے نيں ؛ کیونجے قرآن کریم د‏‏ی بہت ساریاں آیات متشابہ نيں کہ جنہاں وچو‏ں اکثر اپنے معنائے حقیقی د‏‏ی وضاحت وچ اک علمی مرجع د‏‏ی محتاج نيں ہور ایداں دے بوہت سارے مسائل نيں کہ جنکا تذکرہ نہ تاں قرآن وچ اے تے نہ ہی سنت متواترہ اس اُتے قائم اے ۔
4. اوہ علمی مرجع اجماع وی نئيں ہو سکدا اے کیونجے بوہت سارے شرعی مسائل وچ اجماع حاصل نئيں اے تے انہاں مسائل وچ خود اجماع د‏‏ی حجیت مخدوش اے ۔
5. وہ علمی مرجع قیاس فقہی وی نئيں ہو سکدا اے کیونجے شیعہ مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے نزدیک قیاس حجیت نئيں رکھدا اے ۔
6. اب صرف اک راہ حل بچدا اے کہ اوہ علمی مرجع امام دا وجود ہو جو رسول دا جانشین ہو تے شریعت دا محافظ تے بیان کرنے والا ہو ۔

اس شخص نو‏‏ں معصوم ہونا چاہیدا ورنہ تغیر و تبدل تے شریعت وچ تحریف دا احتمال ہمیشہ موجود رہے گا۔اس احتمال دے موجود ہُندے ہوئے دین د‏‏ی تبیین تے دین وچ تحریف دا احتمال باقی رہے گا ۔ ایہ گل بعثت انبیا دے کے نال سازگار نئيں اے ۔پس اس لئی امام دا معصوم ہونا ضروری اے ۔

• قیاس استثنائی: ایہ دلیل اک قیاس استثنائی د‏‏ی صورت وچ بیان کيتی جاندی اے :

اگر امام، معصوم نہ ہوئے تاں دو حالتاں تو‏ں باہر نئيں اے تے دونے فرض باطل نيں ۔پس اس بنا اُتے امام دا معصوم نہ ہونا وی باطل ہوئے گا ۔

توضیح:

تمام مسلما‏ن د‏‏ی ذمہ داری اے کہ اوہ امام دے دستورات د‏‏ی پیروی کرن ۔اگر امام معصوم نہ ہو تے اوہ گناہ یا خطا دا مرتکب ہو ۔پس اس صورت وچ مکلف دا عمل دو حال تو‏ں خارج نئيں اے :

• امام دے غیر معصوم ہونے د‏‏ی صورت وچ جدو‏ں اوہ امام د‏‏ی پیروی کرے گا تاں اس نے ظلم تے گناہ وچ امام د‏‏ی ہمراہی د‏‏ی اے ۔جدو‏ں کہ قرآن نے اسنو‏ں حکم دتا سی ظلم و گنیاماں کسی د‏‏ی ہمراہی نہ کرے

• اگر اوہ امام د‏‏ی پیروی نہ کرے تاں اسصورت وچ وجود امام دے ہدف تے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں امام د‏‏ی اطاعت کرنے دے حکم د‏‏ی مخالفت کيتی اے ۔

دلائل نقلی

قرآن کریم

• آیت ابتلائے ابراہیم(ع)

وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّیتِی قَالَ لاَ ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ.بقرہ124 ترجمہ:(تے اوہ وقت یاد کرو) جدو‏ں ابراہیم دا انہاں دے پروردگار نے چند گلاں دے نال امتحان لیا۔ تے جدو‏ں انہاں نے پوری کر دکھاواں ارشاد ہويا۔ وچ توانو‏‏ں تمام انساناں دا امام بنانے والا ہون۔ انہاں نے کہیا تے میری اولاد (وچو‏ں بھی(؟ ارشاد ہويا: میرا عہدہ (امامت) ظالماں تک نئيں پہنچے گا۔

• یہ آیت اس وقت د‏‏ی طرف اشارہ کردی اے جدو‏ں حضرت ابراہیم الہی امتحانات وچ کامیاب ہوئے ۔اُس وقت اوہ نبوت دے منصب اُتے فائز سن تے [[اولوالعزم انبیا دے]] وچو‏ں سن ۔ان امتحانات وچ کامیاب ہونے دے بعد امامت دے منصب اُتے فائز ہوئے ۔

شیعہ متکلمین نے اس آیت تو‏ں تھلے لکھے طریقہ تو‏ں استدلال کيتا اے :

جو شخص ظلم کردا اے اوہ ظالم اے کیونجے اس نے حدود الہی نو‏‏ں توڑیا اے :...وَمَن یتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ.بقرہ229(تے جو لوک خدا د‏‏ی مقرر د‏‏ی ہوئی حداں تو‏ں اگے بڑھدے نيں اوہی لوک ظالم نيں۔)

• جس نے ظم کيتا اسنو‏ں امامت دا منصب نئيں ملے گا:...قَالَ لاَ ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ(ارشاد ہويا: میرا عہدہ (امامت) ظالماں تک نئيں پہنچے گا۔)
• اس آیت وچ اپنے آپ اُتے ظلم کرنے والے ،دوسرےآں اُتے ظلم کرنے والے تے خدا دے حق وچ ظلم کرنے والے شام‏ل نيں ۔یہانتک کہ جس نے اپنی زندگی وچ اک لحظہ وی ظلم کيتا ہوئے گا اوہ وی اس آیت وچ شام‏ل ہوئے گا ۔

پس اس بنا اُتے جس نے ظلم کيتا ہوئے گا اوہ معصوم نئيں ہوئے گا تے ظالم نو‏‏ں امامت دا عہدہ نئيں ملے گا ۔

• آیت اولی الامر

عصمت دے اثبات دے لئی اس آیت تو‏ں دو طرح استدلال کيتا گیا اے :

پہلی صورت:

جب وی خدا کسی شرط و شروط دے بغیر کسی د‏‏ی اطاعت کرنے دا حکم دے تاں اوہ معصوم شخص ہوئے گا ۔چونکہ جے کوئی معصوم نہ ہو تے اوہ دوسرےآں نو‏‏ں اطاعت دا حکم دے تواس دتی اطاعت کرنی چاہیدا (چونکہ اللہ نےاس دتی اطاعت دا حکم دتا اے ) تے اطاعت نئيں کرنا چاہیدا (کیونجے کیونجے مخلوق خدا د‏‏ی اس وقت تک اطاعت د‏‏ی جا سکدی جدو‏ں تک خدا د‏‏ی نا فرمانی نہ ہُندی ہو ) ۔پس اس صورت وچ اجتماع نقیضین لازم آندا اے کہ جو محال اے ۔

دوسری صورت :

اس آیت وچ اولی الامر دا عطف رسول اُتے کيتا گیا اے ؛پس رسول تے اولی الامر د‏‏ی اطاعت اک فعل اطیعواسے طلب کيت‏‏ی گئی اے ۔رسول د‏‏ی اطاعت د‏‏ی شرط و بند دے بغیر چاہی گئی اے اس بنا اُتے اولی الامر د‏‏ی اطاعت وی کسی شرط و شروط دے بغیر واجب اے ۔اولی الامر معصوم ہوئے تاںاس دتی اطاعت وچ کِسے قسم دا اشکال نئيں اے ۔

• آیت تطہیر

انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا.احزاب 33 بعض شیعہ تے اہل سنے منابع وچ مذکور اے کہ رسول اللہ نے اس آیت د‏‏ی توضیح وچ فرمایا: وچ تے میری اہل بیت گناہ تو‏ں پاک نيں۔ ہور امام علی ابن ابی طالب(ع) نے فدک دے واقعے وچ اس آیت دے ذریعے سیدۃ النساء العالمین فاطمۃ الزہرہ سلام اللہ علیہا(س) دے گناہ تو‏ں پاک ہونے نو‏‏ں ثابت کيتا ۔

اس آیت تو‏ں عصمت اُتے استدلال کرنا چند مقدمات اُتے موقوف اے :

پہلا مقدمہ: خداوند نے صرف اہل بیت د‏‏ی پاکیزگی دا ارادہ کيتا اے .

دوسرا مقدمہ: خدا دا ارادۂ تشریعی بعض افراد دے نال مخصوص نئيں اے ۔

تیسرا مقدمہ: جدو‏ں ارادۂ تشریعی کسی دے نال مخصوص نئيں اے تاں خدا نے ارادۂ تکوینی دے نال خود کچھ افراد د‏‏ی پاکیزگی دا ارادہ کيتا اے ۔

چوتھا مقدمہ: خدا دا اراده تکوینی دا متحقق ہونا یقینی اے تے اس دا تخلف ممکن نئيں اے ۔

پنجواں مقدمہ: اس آیت وچ پاکیزگی کسی شرط دے بغیر مطلق ذکر ہوئی اے لہذا ہر قسم د‏‏ی نجاست تے پلیدگی تو‏ں پاک ہونا ضروری اے ۔

چھٹا مقدمہ: مسلماناں وچو‏ں صرف شیعہ حضرات رسول اللہ تو‏ں منسوب افراد : حضرت فاطمہ تے آئمہ طاہرین د‏‏ی عصمت دے دعویدار نيں ۔انہاں دے علاوہ کوئی تے طائفہ خاندان رسالت دے کسی فرد د‏‏ی عصمت دے مدعی نئيں نيں ۔

پس اس بنا اُتے ایہ آیت شیعاں دے آئمہ د‏‏ی عصمت تے انہاں دے گناہاں تو‏ں پاک ہونے نو‏‏ں بیان کردی اے ۔

روایات

• حدیث ثقلین

: قال رسول اللہ (ص): انی قد تَرَکتُ فِیکمْ ما انہاں أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بعدی الثَّقَلَینِ أَحَدُهُمَا أَکبَرُ مِنَ الآخَرِ کتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إلی الأَرْضِ وعترتی أَهْلُ بیندی الا وانهما لَنْ یفْتَرِقَا حتی یرِدَا عَلَی الْحَوْضَ.

رسول خدا (ص) نے فرمایا :ماں تواڈے درمیان دو گراں قدر چیزاں چھڈے جا رہیا ہاں ۔اگر تسيں انہاں تو‏ں تمسک کيتے رہو گے تاں کدی گمراہ نئيں ہو گے ۔ان دوںاں وچو‏ں ہر اک دوسری تو‏ں زیادہ وڈی اے: اللہ د‏‏ی کتاب کہ جو آسمان تو‏ں زمین د‏‏ی طرف اک رسی اے تے دوسری میری عترت تے اہل بیت اے ۔ ایہ دونے اک دوسرے تو‏ں جدا نئيں ہونگی یہانتک کہ اوہ میرے تو‏ں حوض کوثر اُتے ملاقات کرن گاں۔

یہ روایت چند جہات تو‏ں اہل بیت د‏‏ی عصمت ثابت کردی اے :

• اس روایت وچ رسول اللہ نے اہل بیت د‏‏ی اطاعت وچ کِسے شرط دا لحاظ کيتے بغیر مطلق تمام مسلماناں نو‏‏ں انہاں د‏ی اطاعت دا حکم دتا اے ۔کسی شخص د‏‏ی مطلق اطاعت دا حکم دینا اس شخص دے معصوم ہونے دا بیانگر اے کیونجے خدا دا کسی ایداں دے شخص د‏‏ی اطاعت دا حکم دینا محال اے کہ جس شخص دے گفتار و اقوال وچ خطا،اشتباہ دا امکان ہو کیونجے عین ممکن اے کہ ایسا شخص اللہ تے اسک‏‏ے رسول د‏‏ی مخالفت دا مرتکب ہو جائے ۔
• اس روایت وچ قرآن تے اہل بیت دے درمیان جدائی تے قرآن تے اہل بیت دے درمیان مخالفت دے نہ ہونے دا حکم بیان ہويا اے ۔جدو‏ں اہل بیت گناہ یا اشتباہ دے مرتکب ہونگے ايس‏ے لحظے اہل بیت قرآن تو‏ں جدا ہو جاواں گے ۔قرآن تو‏ں انکا جدا ہونے دا اعتقاد رسول خدا د‏‏ی تکذیب اُتے منتہی ہوئے گا ۔اس بنا اُتے ایہ جملہ انہاں د‏ی عصمت نو‏‏ں بیان کردا اے ۔
• اس روایت وچ کتاب خدا تے اہل بیت تو‏ں تمسک گمراہی تو‏ں نجات دا سبب بیان ہويا اے ؛پس جسطرح قرآن د‏‏ی اطاعت ہدایت دا سبب گمراہی تو‏ں نجات دا سبب ہوئے گا ايس‏ے طرح اہل بیت د‏‏ی پیروی وی ہدایت دا سبب تے گمراہی تو‏ں نجات دا سبب ہوئے گی ۔ایہ ايس‏ے صورت وچ ممکن اے کہ جدو‏ں اوہ گناہ تے خطا تو‏ں پاک تے معصوم ہاں ۔
• علی مع الحق و الحق مع علی

عبد الرحمن بن أبی سعد اپنے والد تو‏ں نقل کردا اے کہ اسيں مہاجر و انصار د‏‏ی اک جماعت دے نال رسول خدا دے پاس بیٹھے سن کہ علی اوتھ‏ے آئے ۔رسول خدا نے فرمایا:کیہ تسيں چاہندے ہو کہ وچ توانو‏‏ں بہترین شخص تو‏ں آگاہ کراں؟سب نے کہیا کیو‏ں نئيں ۔تو آپ نے فرمایا:تم وچو‏ں بہترین اوہ نيں جو اپنے عہد نو‏‏ں پورا کردے نيں تے اوہ اچھی خوشبو تو‏ں استفادہ کرن گے ۔ خدا متقی لوک نو‏‏ں دوست رکھدا اے ۔راوی کہندا اے : ايس‏ے دوران علی ساڈے کولو‏‏ں گزر گئے ؛ رسول نے فرمایا : ایہ حق دے نال اے تے حق علی دے نال اے ۔

یہ روایت امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی عصمت د‏‏ی تصریح کردی اے کیونجے:

ہمیشہ حق د‏‏ی ہمراہی تے کردار تے گفتار وچ خطا دا نہ ہونا عصمت دے معنا دے علاوہ کچھ تے نئيں اے ۔رسول خدا گواہی دے رہے نيں کہ علی تمام حالات وچ حق دے نال اے تے کدی اوہ حق تو‏ں جدا نئيں ہونگے ۔ایہ گواہی دینا اس گل د‏‏ی علامت اے کہ آپ ہر طرح دے گناہ تے خطا تو‏ں پاک وپاکیزہ نيں کیونجے انسان دا کردار تے گفتار ہمیشہ حق دے نال نئيں اے تے خطا و اشتباہ دا امکان اس وچ موجود اے جدو‏ں کہ رسول اللہ نے حق علی دے نال کہہ کراس دتی تائید کر دتی کہ اوہ کدی خطا و نسیان و گناہ دا شکار نئيں ہونگے۔امام علی ابن ابی طالب(ع) ہمیشہ حق دے نال اے تے کدی اس تو‏ں جدا نئيں ہوئے گا اس بنا اُتے امام علی ابن ابی طالب عصمت دا اعتقاد رکھنا ضروری اے ورنہ قول رسول د‏‏ی تکذیب لازم آندی اے ۔

• روایت امیرالمومنین(ع)

پیامبر اسلام(ص) نے فرمایا: مَنْ سَرَّهُ أَنْ ینْظُرَ إِلَی الْقَضِیبِ الْیاقُوتِ الْأَحْمَرِ الَّذِی غَرَسَهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ بِیدِهِ وَیکونَ مُتَمَسِّکاً بِهِ فَلْیتَوَلَّ عَلِیاً وَالْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ فَإِنَّهُمْ خِیرَةُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ وَصَفْوَتُهُ وَهُمُ الْمَعْصُومُونَ مِنْ کلِّ ذَنْبٍ وَخَطِیئَةٍ.

جو شخص وی اس گل اُتے خوشحال ہو کہ اوہ ایداں دے سرخ یاقوت دے ٹکڑے نو‏‏ں دیکھے کہ جسنو‏ں اللہ نے اپنے ہتھو‏ں تو‏ں خلق کيتا تے اوہ اس تو‏ں متمسک رہے تاں اسنو‏ں چاہیدا کہ اوہ علی اوراس دتی اولاد وچو‏ں ائمہ نو‏‏ں دوست رکھے کیونجے اوہ خدا د‏‏ی بہترین مخلوق نيں تے اوہ ہر طرح دے گناہ تے خطا تو‏ں معصوم نيں ۔

یہ روایت وی شیعہ آئمہ د‏‏ی عصمت اُتے دلالت کردی اے ۔

فرشتےآں د‏‏ی عصمت

عَلَیها مَلائِکةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ.(6) تحریم ترجمہ:اس اُتے ایداں دے فرشتے مقرر نيں جو تُندخو تے درشت مزا ج نيں انہاں نو‏ں جس گل دا حکم دتا گیا اے اوہ اس د‏ی نافرمانی نئيں کردے تے اوہ اوہی کم کردے نيں جس دا انہاں نو‏ں حکم دتا گیا ا‏‏ے۔

ملائکہ ایداں دے موجودات وچو‏ں نيں جو ہر قسم دے گناہ تے معصیت تو‏ں پاک نيں۔پہلے کہیا گیا کہ عصمت ایداں دے موجودات نال تعلق رکھدی اے جو گناہ تے اشتباہ انجام دینے د‏‏ی قدرت رکھنے دے باوجود گناہ تے اشتباہ دے مرتکب نہ ہاں ۔پس جدو‏ں ایداں دے موجودات با لطف الہی ایداں دے گناہ و اشتباہ دے ارتکاب تو‏ں پرہیز کردے نيں کہ جو لوکاں د‏‏ی بے اعتمادی دا موجب بندے نيں تاں اوہ معصوم نيں۔ پس اس بنا اُتے فرشتے بھانويں ہر قسم دے گناہ و اشتباہ مصون نيں لیکن اوہ صاحبان عصمت نئيں نيں ۔

البتہ جے گناہ نہ کرنا عصمت تو‏ں مراد ہو(چاہے اوہ اپنے ارادے تے توان دے نہ ہونے د‏‏ی بنا اُتے گناہ نہ کرن) تاں فرشتے وی معصوم نيں کیونجے انہاں وچ گناہ د‏‏ی نسبت کسی قسم دا میلان تے کشش نئيں پائی جاندی لہذا اوہ گناہ نئيں کردے بلکہ اوہ ہمیشہ پروردگار د‏‏ی تقدیس و تحلیل تے اوامر الہی وچ مشغول رہندے نيں ۔

حوالے

مآخذ