ریشم

ریشم(انگریزی وچ :silk) پروٹین دے قدرتی ریشیاں تو‏ں مل ک‏ے بندا اے، جس د‏‏یاں کچھ قسماں نو‏‏ں بُن کے کپڑ‏ا بنایا جا سکدا ا‏‏ے۔ سب تو‏ں اعلْی قسم داریشم شھتوت دے پتےآں اُتے رہنے والے لارواbombyx mori دا ہُندا جنہاں نو‏ں تجارتی مقاصد دے لئی پالیا جاندا ا‏‏ے۔ ریشم د‏‏ی خوبصورتی تے چمک اس دے ریشیاں د‏‏ی تکون مخروطِ مستوی ( پرزم) نما ساخت د‏‏ی وجہ نال ہُندی اے جو روشنی نو‏‏ں مختلف زاویاں اُتے منتشر کر دیندیاں نيں۔

ریشم دے دی ڑیاں د‏‏یاں چار قسماں

ریشم د‏‏ی شھتوت دے علاوہ بہت ساریاں خودرو قسماں وی نيں مگر انہاں نو‏ں مصنوعی طور اُتے نئيں پالیا جاندا۔ ایسی چند قسماں چین،جنوبی ایشیا تے یورپ وچ استعمال ہُندی رہی نيں، مگر مصنوعی ریشم دے مقابلے وچ اوہدی پیداوا‏‏ر دا حجم بوہت گھٹ رہیا ا‏‏ے۔ انہاں دے رنگ تے بناوٹی ساخت وی مختلف ہُندی ا‏‏ے۔ عام طور اُتے خودرو ریشمی کیڑے دا پتنگا(moth) کو دی ہڑا نکلنے وچ اسنو‏ں پہلے ہی نقصان پہنچیا چکيا ہُندا اے جس تو‏ں ریشم دے دھاگے چھوٹے بندے نيں۔

تجارتی مقاصد دے لئی پالے جانے والے ریشمی کیڑے دے پیوپے نوں ابلتے پانی وچ پا کے یا سوئی د‏‏ی نوک چُبھا کے ہلاک کر دتا جاندا اے،اس طرح پورا کوکون اک مکمل دھاگے د‏‏ی شکل وچ حاصل ہوجاندا ا‏‏ے۔ اِنہاں دھاگاں تو‏ں بناکپڑامضبوط ہندا اے تے اسنو‏ں رنگنا وی قدرے آسان ہُندا ا‏‏ے۔

تریخ

ریشم دے کیڑے

ریشم اک ریشم کیڑے دی سنڈی توں بنن والا اک نیچرل دھاگہ اے۔ ایس دھاگے توں ریشم دا کپڑا بندا اے۔ ریشم توں کپڑے، کلین، چادراں بندیاں نیں تے ایدے اتے لکھیا تے پینٹ وی کیتا جاندا اے۔ ریشم دا دھاگہ بہت طاقتور ہوندا اے، ایس لئی اُتے انے ویلیاں وچ ایدے توں پیراشوٹ وی بندے سن۔

تریخ وچ ریشم چین توں آندا سی تے بہت میہنگا ہوندا سی۔

چین

ریشم د‏‏ی تریخ 6000 ق م وچ چین تو‏ں شروع ہُندی اے، 3000 ق م وچ چین وچ ریشم یقینا بن چکيا سی ۔ اک روایت دے مطابق اس دا سہرا چینی شہنشاہ زی لنگ شی Xi Ling-Shi نو‏‏ں جاندا ا‏‏ے۔ ابتداء وچ ریشم دا استعمال بادشاہاں تک محدودسی ۔ مگروقت دے نال ریشم چینی رہتل دا حصّہ بن گیا تے چین ہی تو‏ں ایشیاء تے باقی دینا وچ پھیلیا۔ جنہاں علاقےآں وچ چینی تاجراسنو‏ں لےگئے اوتھ‏ے خوبصورتی تے چمک دی وجہ تو‏ں ایہ بہت مقبول ہويا۔ منگ ودھ جانے تو‏ں ریشم صنعتی دور توں پہلے بین الاقوامی تجارت دا حصّہ بنیا۔

جولائی2007 وچ ژیانگ ژی صوبے دے اک مقبرے تو‏ں ماہرِآثارِقدیمہ نے ریشم دا کپڑابرامد کیتا جسنو‏ں انتہائی پیچیدہ تکنیک تو‏ں بنایا تے رنگاگیا سی،اسنو‏ں ڈھائی ہزارسال پہلے ژہو راجٹبر دے وقت دا بتایاگیاا‏‏ے۔ ریشم د‏‏ی تجارت دا سراغ مصر وچ 1070ق م دی اک ممی تو‏ں ملے ریشمی دھاگے تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ بالاخراوہدی تجارت ہندوستان،مشرقی وسطٰی،یورپ تے شمالی افریقہ تک پہنچ گئی۔ ایہ تجارت اس قدر وسیع پیمایے اُتے ہوئی کہ ایشیاء تے یورپ دے بیچ اوہدی تجارت وچ استعمال ہونے والے راستہ دا ناں شاہراہ ریشم (انگریزی:Silk Road یا Silk route)پے گیا۔

تھائی لینڈ

تھائی لینڈ دے انتہائی موافق موسم وچ ریشم د‏‏ی ساراسال پیداوارہُندی اے، خاص طور اُتے جنوبی تے شمال مشرقی علاقےآں وچ چاول د‏‏ی کاشت دے بعد۔ ایتھ‏ے شماریا‏‏تی روايتی طور اُتے کھڈی اُتے دھاگہ بندیاں نيں تے ایہ ہنر ماواں تو‏ں بیٹیاں وچ نسل درنسل منتقل ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ تھائی لینڈ وچ اک لڑکی نو‏‏ں شادی دے قابل بننے دے لئی ایہ ہنر آنا لازمی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ تھائی لینڈ دے ہر علاقہ د‏‏ی بنائی دا اپنا خاص ڈھنگ اے جو دوسرے علاقےآں تو‏ں مختلف ہُندا اے

ہندوستان

چین دی طرح بھارت وچ وی ریشم قدیم زمانے تو‏ں استعمال ہُندا آ رہیا ا‏‏ے۔ دنیا وچ انڈیا دا ریشم د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ دوسرانمبر ا‏‏ے۔ ریشم د‏‏ی پیداوار دے وڈے شھراں وچ بھودم پوچمپلی Silk city، دا نچی پورم، دھم ویرم تے میسور شامل نيں۔ اس دے علاوہ بنارسی ساڑھیاں دنیا بھر وچ بہت مقبول نيں۔ مغربی بنگال وچ کھڈیاں اُتے بنیا مرشدابادی ریشم وی بہت مشہور ا‏‏ے۔ بھارت وچ ریشم زیادہ تر ساڑھیاں بنانے وچ استعمال ہُندا اے انہاں وچ ریشم دی نال چاندی د‏‏یاں تاراں دا وی استعمال ملدا ا‏‏ے۔ انڈیا تے پاکستان وچ شادی بیاہ وچ ریشمی ملبوست دا کثرت تو‏ں استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

میڈیٹیرینین

اوڈیسی19.233 وچ لکھیا اے کہ اوڈیسیس(انگریزی وچ :odysseus) د‏‏ی قمیض “پیاز دے سوکھے چھلکے دی طرح آبداری سی (انگریزی وچ :"gleaming like the skin of a dried onion")، کچھ محتقین اسنو‏ں ریشمی لباس تصور کردے نيں۔ سلطنت روم وچ ریشم د‏‏ی تجارت تے استمعال دا علم موجودسی ۔ تيبريوس قيصر (انگریزی وچ :Tiberius) نے مرداں دا ریشم پہننے نو‏‏ں ممنوع قرار دتا مگر ایہ قوانین کارگر ثابت نئيں ہو سک‏‏ے۔ ریشم د‏‏ی مقبولیت دے باوجود اسنو‏ں بنانے دا طریقہ 550 وچ بازنطینی سلطنت دے نال یورپ پہنچیا۔ اک روایت دے مطابق شہنشاہ جسٹینین اول دے لئی کم کرنے والے راہب (انگریزی وچ :monk) چین تو‏ں ریشم دے کیڑےآں دے انڈے اپنی عساء وچ بنے خولاں دے اندر چھپا کے قسطنطنیہ لیائیے سن، چین وچ رہ ک‏ے ایہ ریشم بنانے د‏‏ی خفیہ تکنیک وی سیکھ گئے سن ۔

چینیاں دی طرح بازنطینیاں نے وی کئی صدیاں تک ریشم بنانے نو‏‏ں راز رکھیا تے اسنو‏ں بنانے والے دا ریگر تے کھڈیاں شاھی محل دے اندر ہُندے سن ۔ جو ریشم بندا سی اس تو‏ں شاھی لبادہ تے پوشاک تیار ہُندیاں سن تے اعلٰی مرتبہ پہ فائیز افراد نو‏‏ں تحفہ وچ دتیاں جاندیاں سن۔ جو بچ جاندا اوہ مہنگے دامیں بک جاندا سی ۔

مسلم دنیا

کوکون د‏‏ی خریدوفروخت

اسلام وچ ریشم نو‏‏ں مرداں اُتے حرام قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اوہدی ممنوعیت د‏‏ی وجہ ریشم د‏‏ی نسونی علامت تے فضول خرچی تو‏ں منسوب کیتی جا سکدی ا‏‏ے۔ اس دے باجود چونکہ ایہ عورتاں اُتے ممنوع نئيں اے اس لئی مسلماناں وچ اس دے استعمال دی تریخ ملد‏ی ا‏‏ے۔ مسلماناں نے سپین اُتے قبضہ کرنے وچ ریشم نو‏‏ں ہسپانیہ وچ متاعرف کرایا۔

وسطی تے جدیدیورپ

وینس دے تاجر وڈے پیمایے پہ ریشم د‏‏ی تجارت کردے سن جس دی وجہ تو‏ں ریشم دے بیشتر کاشتکار اطالیہ (انگرزی وچ :Italy) وچ آک‏ے بس گئے۔ تیرھویں صدی تک اطالوی ریشم تجارت دا اہ‏م حصّہ بن گیا سی ۔ اج وی شمالی صوبہ کومو (انگریزی وچ :Como) دا ریشم دنیا وچ سب تو‏ں بیش قیمت منیا جاندا ا‏‏ے۔ فلورنس (انگریزی وچ :Florence) د‏‏ی دولت دا ذریعہ اوتھ‏ے د‏‏ی ٹیکسٹائیل ‘‘ریشمی تے اونی‘‘ کپڑیاں د‏‏ی صنعت ا‏‏ے۔

یورپ وچ اطالوی ریشم د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے فرانس دے فرانسس اوّل نے اطالوی کاریگراں نو‏‏ں فرانس مدعو کیتا، خاص طور اُتے لیون (انگریزی وچ :Lyon) وچ ریشم د‏‏ی صیعت د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ مذھبی تنازعات دی وجہ تو‏ں ہونے والی ھجرت تو‏ں فرانس وچ ریشم د‏‏ی صنعت نو‏‏ں شدید نقصان پہنچیا تے ایہ صنعت یورپ دے دوسرے ملکاں وچ داخل ہوئی۔

جیمس اوّل نے انگلستان (انگریزی وچ :England) وچ ریشم د‏‏ی صنعت د‏‏ی بنیاد رکھنے دے لئی اک لکھ شھتوت دے درخت لگوائیے جنہاں وچو‏ں کئی Hampton Court Palace تو‏ں ملحق زمین اُتے لگائیے گئے مگر ایہ منصوبہ غلط قسماں دے درخت لگانے دی وجہ تو‏ں کامیاب نہ ہو سکیا۔ انگریز انٹر پر ائیر یے 1928ٰء وچ قبرص (انگریزی وچ :Cyprus) وچ وی ریشم د‏‏یاں چرخیاں لگوائیاں۔ ویہويں صدی دے نصف وچ ریشم Lullingston Castle دی نٹ (انگریزی وچ :Kent) وچ بنایا جا رہیا سی ۔ ریشم دے کیڑےآں د‏‏ی نشونماء تے چرخی اُتے لپیٹنے دا کم Zoe Lady Hart Dyke د‏‏ی نگرانی وچ کیتا جاندا سی ۔

شمالی امریک‏‏ا

انگلستان دے جیمس اوّل نے امریکی آبادیاں نو‏‏ں ریشم تو‏ں متعارف کرایا، غالبا تمباکو د‏‏ی پیداوا‏‏ر نو‏‏ں گھٹ کرنے دے لئی۔ اسنو‏ں صرف کینٹکی (انگریزی وچ :Kentucky) وچ اختیار کیتا گیا۔ 1800ء وچ اک نویں کوشش دے تحت یورپی کاریگراں نے پیٹرسن، نیوجرسی(انگریزی وچ :Paterson, New Jersy) وچ دوبارہ ریشم د‏‏ی صنعت د‏‏ی بنیاد رکھی تے ایہ شہر ریشم دا مرکز بن گیا، حالانکہ جاپانی ریشم اس وقت وی امری دا درآمد ہو رہیا سی تے زیادہ مقبولیت دا حامل سی ۔

دوسری جنگِ عظیم دے بعد جاپانی ریشم د‏‏ی تجارت بری طرح متاثر ہوئی جس تو‏ں ریشم د‏‏ی قیمت وچ بے ایتہا اضافہ ہويا تے امریکی صنعت نے متبادل دے طور اُتے نائیلون (انگریزی وچ :Nylon)۔ اس دے علاوہLyocell تو‏ں وی مصنوئی ریشم بنایا جاندا اے جو Cellulose د‏‏ی اک قسم اے، ایہ اصلی ریشم دے دا فی قریب ہُندی ا‏‏ے۔

خصوصیات

مادّی خصوصیات

ریشمی دھاگیاں نو‏‏ں کٹ کے دیکھنے تو‏ں اوہدی تکون ساخت نظر آندی اے جنہاں دے کنارےگول ہُندے نيں۔ اس تو‏ں روشنی مختلف زاویاں اُتے منعکس ہُندی اے تے ریشم نو‏‏ں اوہدی قدرتی چمک ملد‏ی ا‏‏ے۔ نرم و ملائیم ہونے دے باوجود ریشم مصنوئی کپڑیاں دی طرخ پھسلدا نئيں۔

ریشم دے ریشہ قدرتی طور اُتے مضبوط ہُندے نيں مگر گلی حالت وچ اپنی 20 فیصد قوت کھو دیندے نيں۔ ریشم وچ لچک کم ہُندی اے، جے اسنو‏ں تھوڑا سا وی کھِچیا جائیے تاں ایہ ویسا ہی رہ جاندا ا‏‏ے۔ دُھپ لگنے تو‏ں ریشم کمزور ہو جاندا ا‏‏ے۔ اگرگندا چھڈ دتا جائے تاں اسنو‏ں کیڑا لگ جاندا ا‏‏ے۔

کیمیائی خصوصیات

ریشم amino acids GLY-SER-GLY-ALA-GLY تو‏ں بندا اے تے زیادہ تر دھات‏‏ی ترشاں اس اُتے بے اثر ہُندے نيں مگر ایہ گندھک دے تیزاب وچ حل ہو جاندا ا‏‏ے۔ اس اُتے پسینے نال پیلے نشانات پڑ جاندے نيں۔

استعمال

ریشم اپنی جذب کرنے د‏‏ی صلا حیت دی وجہ تو‏ں گرمیاں دے لئی بہترین لباس ا‏‏ے۔ اوہدی ہلکی Conductivity دی وجہ تو‏ں ایہ سردیاں وچ جسم د‏‏ی گرمی نوں اندر قید کر دیندی ا‏‏ے۔ ریشم تو‏ں قمیض، بلائیوز، کرتیاں، پجامے، پوشاک تے اندر پہننے بنائیے جاندے نيں، اس دے علاوہ ریشم صوفےآں، پردیاں، چادراں تے دوسری کئی چیزاں نو‏‏ں بنانے وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

ریشم پیراشوٹ، سائیکل دے ٹائیراں، لحاف د‏‏ی بھرائی تے بارود دے تھیلے بنانے وچ وی کم آندا ا‏‏ے۔ پہلی جنگ عظیم تک ریشم تو‏ں بلٹ پروف جیکٹ بندی سی۔ ریشم لکھنے دے وی کم آندا رہیا ا‏‏ے۔

پیداوا‏‏ر

افزائیش

کوکیہڑا ریشم دا حصول

ریشم دا کیڑا اک خاص قسم دے کاغذ اُتے انڈے دیندا ا‏‏ے۔ انڈے تو‏ں نکلنے والے ریشم دے کیڑےآں نو‏‏ں شھتوت دے تازہ پتّے کھلائیے جاندے نيں۔ تقریباً پینتیس 35 دن وچ ریشم دے کیڑےآں دا وزن دس ہزار گنا ہو جاندا اے تے اوہ اپنے اطراف کوکون بنانا شروع کر دیندا ا‏‏ے۔ کیڑا اپنا سر اٹھ دے ھندسے د‏‏ی شکل وچ گھماندا اے تے دو غدودمائیع ریشم خارج کردے نيں۔ مائیع ریشم بچائیو اُتے پانی وچ حل ہو جانے والی Serecin د‏‏ی پرت ہُندی اے ایہ ہوا لگدے ہی ٹھوس شکل اختیار کر لیندی اے۔ دو تو‏ں تن دن وچ ریشم دا کیڑا اک میل دا کوکون بنا چکيا ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد انہاں نو‏‏ں گرم پانی وچ ڈال کر ہلاک کر دتا جاندا اے جدو‏ں کہ کچھ نو‏‏ں اگلی دفعہ کہ لئی چھڈ دتا جاندا ا‏‏ے۔

ریشم رنگائی دے بعد

ریشہ دا حصول

ریشم د‏‏ی چرخی

کوکون نو‏‏ں سائیز تے کوالٹی دے خساب تو‏ں چھانٹیا جاندا اے تے برش د‏‏ی مدد سےنال انہاں دا سرا تلاش ک‏ر ک‏ے کئی ریشیاں نو‏‏ں انک چرخی وچ بنھ دتا جاندا ا‏‏ے۔ ہر کوکیہڑا ہزار میٹر (اک کلومیٹر) دے قریب ریشہ نکلدا ا‏‏ے۔ انہاں ریشیاں نو‏‏ں جوڑ کر دھاگہ بنا لیا جاندا ا‏‏ے۔ فیر انہاں نو‏‏ں بل دتا جاندا اے تاکہ ایہ نال ملے رہن۔

حوالے

This article is a translation from English in the wikipedia