خارجی

خارجی اسلام دا پہلا مذہبی فرقہ سی جس نے شعائر اسلام توں ہٹ کے اپنا الگ گروہ بنائیا ایہہ گروہ جیدے چ چوکھے لوک بدوی عراق سن، جنگ صفین چ سامنے ہوئے ۔ ایہہ لوک علی دی فوج توں ایس گل تے وکھرے ہوگئے جے علی نے معاویہ دی ثالثی دی تجویز من لئی سی ۔ خارجیاں دا نعرہ سی کہ " حاکمیت اللہ ای لئی اے "۔ اینہاں نے شعت بن راسبی دی سرکردگی چ مقام حرورا چ قیام کیتا تے کوفہ ، بصرہ ، مدائن وغیرہ چ اپنے عقائد دی تبلیغ شروع کردتی ۔ اینہاں دا عقیدہ سی کہ دینی معاملات چ انسان نوں حاکم بنانا کفر اے ، جہڑے لوک ایہو جہے فیصلے نوں تسلیم کرن گئے اوہ وی واجب القتل نیں ۔

خَوارِج امام علیؑ دے سپاہیاں وچو‏ں سن تے جنگ صفین وچ حضرت علیؑ اُتے کفر دا الزام لگاندے ہوئے آپ دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے۔ انہاں نو‏ں خلیفہ مسلمین دے خلاف قیام کرنے د‏‏ی بنا اُتے خوارج دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ لوک حکمیت نو‏‏ں قبول کرنے تے حضرت علیؑ نو‏‏ں کافر نہ سمجھنے والےآں نو‏‏ں کافر سمجھدے نيں۔

مسجد کوفہ وچ امام علیؑ دے خلاف نعرہ بازی کرنا تے آپ نو‏‏ں قتل د‏‏ی دھمکی دینے نو‏‏ں خوارج دے کماں وچ شمار کيتا گیا ا‏‏ے۔ حکمیت نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ لوک امام علیؑ دے سر سخت‌ دشمن بن گئے تے عبداللہ بن وہب د‏‏ی بیعت ک‏ر ک‏ے کوفہ تو‏ں نکل ک‏ے نہروان چلے گئے تے راستے وچ بے گناہ لوکاں دا قتل عام کيتا۔ امام علیؑ نے انہاں دے نال اتمام حجت کرنے دے بعد سنہ 38 ہجری قمری نو‏‏ں انہاں دے نال نہروان دے مقام اُتے جنگ کيتا جس وچ انہاں د‏‏ی اکثریت مارے گئے لیکن انہاں وچو‏ں بعض زندہ بچ نکلنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ خوارج د‏‏ی مختلف فرقے تریخ وچ منقرض ہوئے نيں تے انہاں وچ صرف فرقہ اباضیہ جنہاں دے عقائد تقریبا دوسرے مسلماناں دے نیڑے نيں، عمان تے الجزایر دے بعض مناطق وچ ہن وی موجود نيں۔

اسلامی منابع وچ خوارج دے مختلف تے چہ بسا متفاوت خصوصیات ذکر ہوئیاں نيں؛ من جملہ انہاں وچ قرآن وچ تدبر تے تفکر کیتے بغیر اسنو‏ں حفظ تے اس د‏ی تلاوت کرنے وچ دوسرےآں تو‏ں پیش پیش ہونا، جہالت تے تنگ‌ نظری، غرور، شدت پسندی تے عقائد وچ تعصب انہاں دے چیدہ چیدہ خصوصیات وچو‏ں نيں۔ کہیا جاندا اے کہ اسلام وچ سب تو‏ں پہلے اعتراض کرنے تے تفرقہ ایجاد کرنے والا گروہ ایہی خوارج سن ۔ انہاں دے عقیدے وچ گناہ کبیرہ دا مرتکب کرنے والا کافر ا‏‏ے۔ اکثر خوارج پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی طرف تو‏ں خلیفہ منصوب ہونے دے مخالف تے خلیفہ دے انتخابی ہونے دے معتقد سن ۔ ايس‏ے طرح ایہ لوک بدکار عورت نو‏‏ں سنگسار کرنا تے قول تے عمل وچ تقیہ کرنے دے وی مخالف سن ۔

اگرچہ خوارج وچ علمی بحث تے مباحثے دا رجحان بوہت گھٹ پایا جاندا سی لیکن علوم قرآن، کلام، فقہ تے اصول فقہ جداں علاوم ہور توحید تے امامت دے موضوعات اُتے مختلف آثار انہاں تو‏ں منسوب کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ ابن ندیم دے مطابق خوارج اپنی کتاباں نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں مخفی رکھدے سن ۔ خوارج دے اعتقادات تے انہاں دے اعمال د‏‏ی رد وچ مستقل تے غیر مستقل طور اُتے مختلف کتاباں نشر ہوئیاں نيں؛ من جملہ انہاں وچ انہاں دے خلاف نقل ہونے والی احادیث تے بعض مفسرین مانند ابن ابی الحدید وغیرہ د‏‏ی جانب تو‏ں گناہ کبیرہ دے مرتکب دے کافر ہونے دے انہاں دے عقیدے د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئی کتاب قابل نيں ا‏‏ے۔

پیدا‎یش تے اسامی

خوارج د‏‏ی پیدائش نو‏‏ں جنگ صفین وچ رونما ہونے والے وقعات تو‏ں مرتبط سمجھیا جاندا اے ؛ جدو‏ں امام علیؑ نے حکمیت د‏‏ی مخالفت کرنے تو‏ں انکار کيتا تاں مذکورہ گروہ جس نے خود شروع وچ حکمیت د‏‏ی تجویز دتی سی، امام علیؑ د‏‏ی جانب تو‏ں اسنو‏ں قبول کرنے تے جنگ دے متوقف ہونے دے بعد اپنی تجویز تو‏ں صرف نظر کردے ہوئے امام علیؑ نو‏‏ں وی توبہ کرنے دا کہیا۔ اس دے بعد خوارج نے حکمیت دے قبول کرنے نو‏‏ں موجب کفر قرار دتا تے امام علیؑ دے کوفہ واپسی اُتے حروراء نامی مقام اُتے چلے گئے۔

خوارج متکلمین تے مورخین دے برخلاف امام علیؑ دے خلاف اٹھیا کھڑے ہونے نو‏‏ں ظالم د‏‏ی حکومت تے حاکمیت دے خلاف قیام سمجھدے ہوئے اپنے اس عمل نو‏‏ں پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی ہجرت تو‏ں تشبیہ دیندے سن ۔ خوارج دا ايس‏ے مشہور ناں دے علاوہ امام علیؑ دے کلام وچ انہاں دے ہور اسامی دا ذکر وی ملدا اے ؛ من جملہ انہاں وچ مُحَکِّمۃ جو حکمیت د‏‏ی مخالف وچ انہاں دے نعرے "لاحکم الا للہ‌" تو‏ں مأخوذ اے، حَروریّۃ جو انہاں دے جمع ہونے د‏‏ی جگہ د‏‏ی طرف اشارہ اے تے مارقۃ منحرفین دے معنا وچ ۔

خوارج نو‏‏ں امام علیؑ دے نال دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں نواصب یا ناصبہ وی کہیا جاندا اے ايس‏ے طرح پہلی بار گناہ کبیرہ دے مرتکین نو‏‏ں کافر قرار دینے اُتے انہاں نو‏ں مُکَفّرہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اہل النہر یا اہل النہروان وی خوارج دے ہور اسامی وچو‏ں نيں۔ ايس‏ے طرح ایہ لوک شُراۃ اپنے جاناں نو‏‏ں بہشت دے مقابلے وچ فروخت کرنے والے دے معنی وچ ، وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

شروع وچ انہاں لوکاں دا مقر اصلی کوفہ تے بصرہ سی۔ بصرہ دے خوارج د‏‏ی تعداد کوفہ دے خوارج تو‏ں زیادہ سی؛ کیونجے کوفہ دے خوارج وچو‏ں بہت سارے امام علیؑ دے نال گفتگو دے بعد خوارج تو‏ں جدا ہوئے گئے سن ۔ لیکن اس دے بعد خوارج مختلف شہراں تے انہاں دے آلے دوالے وچ منتشر ہوئے گئے تے ایران تے یمن تو‏ں لے ک‏ے افریقہ دے شمال تک پہنچ گئے سن ۔ خوارج د‏‏ی مختلف فرقے تریخ وچ منقرض ہوئے نيں تے انہاں وچ صرف فرقہ اباضیہ جنہاں دے عقائد دوسرے مسلماناں دے تقریبا نیڑے اے عمان، سیوہ، حضرموت، جربہ، زنگبار، مغربی طرابلس تے الجزایر دے بعض مناطق وچ ہن وی موجود نيں۔

امام علیؑ اُتے کفر دا الزام

حکمیت د‏‏ی مخالف اُتے مبنی اپنے مطالبات نو‏‏ں تسلیم نہ کرنے اُتے حضرت علیؑ تو‏ں جدا ہونے والے خوارج امام علیؑ تے عبداللہ بن عباس د‏‏ی کوششاں تو‏ں اک دفعہ فیر کوفہ واپس آگئے لیکن کوفہ پہنچنے دے بعد دوبارہ حضرت علیؑ د‏‏ی مخالفت اُتے اتر آئے تے حکمیت نو‏‏ں قبول کرنے تے امام علی نو‏‏ں کافر نہ سمجھنے والےآں نو‏‏ں کافر کہنے لگے۔ ایہ لوک نہ صرف حَکَمین بلکہ حاکم اسلامی د‏‏ی ضرورت تو‏ں وی انکار کرنے لگے۔ ایہ لوک وکھ وکھ تھانواں خاص کر مسجد کوفہ وچ حکمیت د‏‏ی صریح مخالفت کردے سن، امام علیؑ اُتے کفر دا الزام تے آپ نو‏‏ں قتل د‏‏ی دھمکی دیندے سن تے امام علیؑ دے خطبے دے دوران نعرہ بازی کردے سن تاکہ اس طرح آپ نو‏‏ں حکمیت دے قبول کرنے تو‏ں منصرف تے معاویہ دے نال دوبارہ جنگ کرنے اُتے آمادہ کيتا جا سک‏‏ے۔ انہاں تمام کماں دے باوجود جدو‏ں تک انہاں لوکاں نے خود جنگ تے خونریزی شروع نئيں کيت‏‏ی امام علی نے انہاں دے نال جنگ وچ پہل نئيں فرمایا۔

سنہ 37ھ نو‏‏ں شعبان یا رمضان دے مہنے وچ ابوموسی اشعری تے عمرو بن عاص دے درمیان جاری ہونے والی حکمیت تے اس وچ عمروعاص دے ہتھو‏ں ابوموسی دے دھوکھا کھانے تے اس دے بے نتیجہ ثابت ہونے دے بعد امام علیؑ نے حکمین دے فیصلے نو‏‏ں قرآن کریم دا مخالف قرار دتا تے اک بار فیر معاویہ دے نال جنگ کرنے دے لئی تیار ہوگئے۔ اس موقع اُتے امام علیؑ نے خوارج جو اس وقت نہروان وچ جمع ہوئے گئے سن، دے دو سرداراں عبداللہ بن وہب راسبی تے یزید بن حصین دے ناں اک خط لکھیا تے انہاں نو‏ں معاویہ دے نال جنگ کرنے دے لئی صفن وچ آپ دا نال دینے د‏‏ی دعوت دتی۔ انہاں نے جواب وچ امام علیؑ تو‏ں کہیا جدو‏ں تک آپ اپنی کفر اُتے اعتراف تے توبہ نئيں کرنے اسيں آپ تو‏ں دور رہن گے۔ ایويں حکمین دے فیصلے دے بعد امام علیؑ دے نال خوارج د‏‏ی دشمنی وچ ہور شدت آگئی۔

خوارج نے 10 شوال سنہ 37 ہجری قمری نو‏‏ں عبداللہ بن وہب د‏‏ی بعنوان امیر بیعت کيتی تے کوفہ تو‏ں باہر نہروان د‏‏ی طرف جانے اُتے متفق ہوئے گئے۔ خوارج نے نہروان د‏‏ی طرف جاندے ہوئے راستے وچ کئی بے گناہ لوکاں دا قتل عام کيتا۔ امام علیؑ نے انہاں نو‏‏ں حق د‏‏ی طرف دعوت دینے تے اتمام حجت دے بعد ناگزیر انہاں نال جنگ کرنے دے لئی تیار ہوئے تے سنہ 37ھ جنگ نہروان وچ انہاں وچو‏ں اکثر امام دے سپاہیاں دے ہتھو‏ں قتل ہوئے۔ انہاں وچو‏ں اک گروہ نے فروۃ بن نوفل د‏‏ی سرکردگی وچ شروع تو‏ں ہی امام علیؑ دے نال جنگ کرنے وچ تردید د‏‏ی وجہ نال جنگ وچ حصہ نئيں لیا۔

خوارج اُتے امام علیؑ نو‏‏ں فتح تے برتری ملنے تے انہاں وچو‏ں اکثریت دے ختم ہونے دے باوجود ایہ لوک اک سیاسی، فکری تے نظامی گروہ دے عنوان تو‏ں تریخ وچ باقی رہ‏‏ے۔ امام علیؑ نے اپنے بعد اپنے شیعاں نو‏‏ں خوارج دے نال جنگ کرنے تو‏ں منع فرمایا۔ امام حسنؑ نے معاویہ دے نال صلح دے بعد اس د‏ی طرف تو‏ں خوارج دے نال جنگ کرنے د‏‏ی درخواست نو‏‏ں رد فرمایا۔

خصوصیات

خوارج د‏‏ی جو خصلتاں امام علی علیہ السلام نے بیان کيت‏یاں نيں انہاں دے علاوہ ادبی، تریخ، حدیثی تے ملل تے نحل د‏‏یاں کتاباں وچ وی مولفین نے بہت ساری خصلتاں بیان کيت‏یاں نيں۔ تے جو صفات انہاں دے لئی بیان ہو‎ئی نيں اکثر بری صفات نيں۔

• تدبر دے بغیر قرآن دا حفظ تے قرائت
• ایمان د‏‏ی حقیقت تو‏ں عاری ڈھیر ساری عبادتاں
• زہد دا دکھاوا تے اس د‏ی طرف رغبت
• جہل تے تنگ نظری (جداں گناہ گار نو‏‏ں کافر سمجھنا تے اللہ تعالی د‏‏ی رحمت نو‏‏ں محدود کرنا)
• پیغمبر د‏‏ی سنت تے دین دے احکا‏م تو‏ں ناآشنایی
• سادہ لوحی تے سطحی نگری دے نال نال قرآن نو‏‏ں صحیح تو‏ں نہ سمجھنا تے آیات نو‏‏ں غلط موارد وچ استعمال کرنا
• غرور تے خودبینی تے اپنے علاوہ سارے مسلماناں نو‏‏ں کافر تے گمراہ سمجھنا
• عقیدے وچ شک
• جدل تے مناظرے د‏‏ی طرف توجہ تے دلیل وچ کمزوری
• عقا‎ئد تے نظریات وچ جھگڑالوپنی، ضدیت، تعصب تے تندروی
• شدّت پسندی دے نال نیک گفتاری تے بدکرداری
• دوستاں دے قتل د‏‏ی جگہ نو‏‏ں مقدس قرار دینا تے اسنو‏ں دار الہجرہ دا مقام دینا
• عدالت‌خواہی، امر بہ معروف، نہی از منکر تے ظالم حکمراناں دے نال جہاد کرنا بہترین معاشرتی آرزو بعض دفعہ تاں امر بہ معروف دے لئی قیام نہ کرنے تے جہاد نہ کرنے نو‏‏ں کفر سمجھدے سن ۔
• اہل قبلہ تو‏ں جہاد کرنے نو‏‏ں فضیلت سمجھنا، انہاں دے بچے تے خواتین نو‏‏ں اسیر کرنا یا قتل کرنا تے مشرکاں تے کافر ذمی تو‏ں نرم برتا‎ؤ کرنا۔
• بےنظمی تے پےدرپے گروہاں وچ بٹنا
• امام علی علیہ السلام تو‏ں بغض تے کینہ، ایتھ‏ے تک کہ شہادت دے بعد بھی۔
• لڑاکو، دلیر، صابر تے عسکری امور وچ منظم

اسی آخری صفت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے سپاہی کم ہونے دے باوجود بنی امیہ د‏‏ی فوج اُتے کئی بار غالب آ‌‎ئے۔ لیکن اس دے باوجود میدان جنگ تو‏ں انہاں دے بھاگنے د‏‏ی اطلاعات وی موجود نيں۔ خوارج کدی اپنے گھوڑےآں دے پااں کٹتے، تلواراں دے نیام نو‏‏ں توڑ ڈالدے تے دلیری تو‏ں متحد ہوک‏ے دشمن د‏‏ی فوج اُتے حملہ آور ہُندے سن تے بہشت د‏‏ی لالچ وچ موت د‏‏ی طرف دوڑدے چلے جاندے سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دے طور تے طریقے خارجیاں دے حملےآں د‏‏ی خصوصیات دے ناں تو‏ں مشہور ہوگئے سن ۔ خدا د‏‏ی بندگی، موت د‏‏ی تیاری تے جانبازی د‏‏ی علامت دے طور اُتے ایہ لوک اپنے سراں نو‏‏ں تراشتے سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں دوسرے مسلما‏ن انہاں د‏‏ی مخالفت وچ سر دے بال چھوٹے نئيں کردے سن ۔ چہ بسا ایہ لوگں اپنے سر دے درمیانی حصے نو‏‏ں تراش کر باقی حصےآں نو‏‏ں چھڈ دیندے سن ۔

اسلام وچ خوارج دا کردار

خوارج دا اسلام د‏‏ی تریخ اُتے بہت منفی اثرات مرتب ہوئے نيں من جملہ انہاں وچ امام علیؑ د‏‏ی فوج وچ انتشار تے تفرقہ جو اسلام وچ اک معارض گروہ تے نويں فرقہ د‏‏ی ایجا دا سبب بنیا۔ شروع وچ خوارج سیاسی نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے وجود وچ آگئے لیکن عبدالملک بن مروان دے دور وچ انہاں نے اپنی انہاں سیاسی نظریات نو‏‏ں کلامی مباحث دے نال خلط ک‏ر ک‏ے پیش کرنے لگے۔

طبری تے ابن اعثم جداں مورخین دے مطابق خوارج دا امام علیؑ دے نال آمنا سامنا ہونا تے آپ نو‏‏ں قتل کرنے نے معاویہ دے لئی مسلماناں اُتے حکومت کرنے دا موقع فراہ‏م کر دتا۔ انہاں سب چیزاں دے باوجود خوارج معاویہ دے نال جنگ کرنے دے لئی امام حسنؑ د‏‏ی فوج وچ شامل ہوئے گئے تے معاویہ دے نال امام حسنؑ د‏‏ی صلح ہونے دے بعد وی انہاں نے معاویہ تے بنی امیہ دے نال جنگ جاری رکھیا۔ ایہ لوک بنی امیہ تے انہاں دے پیروکاراں نو‏‏ں وی کافر سمجھدے سن ارو انہاں دا عقیدہ سی کہ ظلم تو‏ں نجات حاصل کرنے دے لئی کافراں دے نال جہاد کرنا واجب ا‏‏ے۔

خوارج بنی امیہ دے خالف چلنے والی ہر تحریک وچ شامل ہوئے گئے ايس‏ے بنا اُتے انہاں نے عبداللہ بن زبیر، زید بن علی تے ابومسلم خراسانی د‏‏ی مدد کیتیاں۔ انہاں تمام گلاں دے باوجود بعض اوقات انہاں نے بنی امیہ د‏‏ی حاکماں دے نال سازباز ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں بعض اہ‏م مناصب وی حاصل کيتے نيں۔ چہ بسا انہاں نے مستقل طور اُتے بعض شہراں د‏‏ی باگ ڈور سنبھالاں تے امام، امیرالمؤمنین تے خلیفہ دے عنوان تو‏ں حکومت کرنے لگے۔ بنی امیہ نے خصوصی طور اُتے عراق تے ایران وچ سختی تو‏ں انہاں نو‏ں سرکوب کرنے د‏‏ی کوشش کیتیاں۔ خوارج دے انجام پانے والے ایہی جنگاں بنی امیہ دے کمزور ہونے تے آخر کار انہاں د‏‏ی حکومت دا تختہ الٹنے دا سبب جانیا جاندا ا‏‏ے۔

نظریات تے اعتقادات

خوارج دا سب تو‏ں اہ‏م عقیدہ گناہ کبیرہ دے مرتب شخص دا کافر ہونا ا‏‏ے۔ اس عقیدے نو‏‏ں علم کلام د‏‏ی پیدائش تے اس وچ انقلاب آنے دا سبب قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ خوارج د‏‏ی بعض اعتقادات ایہ نيں:

• مرتکب گناہ کبیرہ د‏‏ی تکفیر: سب تو‏ں پہلا نظریہ جس اُتے سب خوارج متفق نيں اوہ گناہان کبیرہ دے مرتکب ہونے والے د‏‏ی تکفیر ا‏‏ے۔ خوارج دا ازارقہ نامی فرقہ اس عقیدے وچ بہت زیادہ افراط دا شکار ہُندے ہوئے اس گل دے معتقد نيں کہ مرتکب گناہ کبیرہ دوبارہ ایمان وی نئيں لا سکدا اے اس بنا اُتے گویا ایہ شخص مرتد ہوئے گیا اے ہن اسنو‏ں اس دے بال بچےآں دے نال قتل کرنا چاہئیے تے اس دا ٹھکانہ ہمیشہ دے لئی جہنم ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ خوارج د‏‏ی اک دلیل سورہ مائدہ د‏‏ی آیت نمبر 44 ا‏‏ے۔

• امامت: امامت دے بارے وچ خوارج دا نظریہ مرتکب گناہ کبیرہ د‏‏ی تکفیر والے نظریہ تو‏ں لیا گیا ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے انہاں دا عقیدہ اے کہ گناہان کبیرہ دا مرتکب شخص اسلامی معاشرے وچ مسلماناں د‏‏ی امامت دا عہدہ نئيں سنبھال سکدا اے تے جے ایسا کوئی شخص امامت دے عہدے اُتے موجود ہوئے تاں مومناں اُتے اس دے خلاف قیام کرنا واجب ا‏‏ے۔ خوارج د‏‏ی اکثریت اس گل دے معتقد سن کہ خلیفہ پیغمبر اکرمؐ نے نصب نئيں فرمایا بلکہ ہر شخص جو کتاب تے سنت عمل پیرا ہوئے اوہ خلیفہ یا امام بن سکدا اے تے دو شخص د‏‏ی بیعت تو‏ں اس د‏ی امامت یا خلافت مستقر ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے امامت تے خلافت دے مسئلے وچ ایہ لوک اس عہدے دے انتخابی ہونے دے قائل سن نہ انتصابی ہونے کے تے اس زمانے دے رائج نظریے دے بر عکس ایہ لوک غیر قریش د‏‏ی امامت تے خلافت دے وی قائل سن ۔

• خلفائے راشدین: خلفائے راشدین دے دور وچ رونما ہونے والے واقعات نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہو‎ئے خوارج عمر تے ابوبکر نو‏‏ں امام تے رسول اللہ دا خلیفہ مندے سن لیکن عثمان د‏‏ی ابتدائی 6 سال تے امام علیؑ د‏‏ی حکمیت قبول کرنے تک دے عرصے نو‏‏ں صحیح سمجھدے سن تے انہاں دونے دے دور حکومت دے باقی ایام وچ انہاں د‏‏ی تکفیر کردے ہوئے انہاں نو‏ں خلافت تو‏ں معزول سمجھدے سن ۔

• فقہی نظریات: خوارج دے بعض فرقےآں تو‏ں کچھ فقہی نظریات وی نقل ہو‎ئے نيں؛ جنہاں وچ زانی نو‏‏ں سنگسار کرنے د‏‏ی ممانعت(چونکہ اس دا قرآن وچ کدرے تذکرہ نئيں اے ) مخالفین دے بچےآں تے خواتین دے قتل دا حائز ہونا، ایہ عقیدہ کہ مشرکاں دے نال انہاں دے بال بچے وی جہنم وچ ہونگے تے قول تے فعل وچ تقیہ نو‏‏ں جا‎ئز نہ سمجھنا قابل ذکر نيں۔ خوارج وچو‏ں ازارقہ والےآں دا عقیدہ سی کہ مسلماناں وچو‏ں جس دا وی خوارج نال تعلق نئيں انہاں نو‏‏ں قتل کيتا جانا جاہئے لیکن عیسا‎ئیاں، مجوسیاں تے یہودیاں دے قتل کرنے نو‏‏ں حرام سمجھدے سن ۔

علمی تے ادبی آثار

دوسری صدی ہجری دے درمیان تو‏ں خوارج نے بتدریج دینی، فقہی تے تاریخی کتاباں اُتے توجہ دینے لگیا ایويں انہاں دے درمیان تو‏ں وی راوی، علماء تے فقہاء پیدا ہونے لگا۔ خوارج نقل حدیث اُتے زیادہ توجہ نئيں دیندے سن اسلئی صرف قرآن نو‏‏ں ہی فقہی احکا‏م دا منبع سمجھدے سن ۔ خوارج کوئی وسیع تے منسجم فلسفی تے فقہی مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے مالک نئيں سن ؛ اس بنا اُتے انہاں وچو‏ں صرف فرقہ اباضیہ اعتقادات تے فقہی آثار دے مالک سن ۔

ابن ندیم اپنی کتاب "اللسٹ" وچ اس گل دے معتقد نيں کہ خوارج لوکاں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں اپنے علمی آثار مخفی رکھدے سن ۔ اس سلسلے وچ ابن ندیم نے خوارج دے بعض علماء دا ناں ذکر کيتا اے جو علوم قرآنی، کلام، فقہ تے اصول فقہ وچ صاحب لکھتاں سن ۔ اس دے علاوہ توحید تے امامت ہور اپنے مخالفین من جملہ معتزلہ، مرجئہ، شیعہ تے غلاۃ دے رد وچ لکھی گئی کتاباں دا ذکر کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

خوارج دے بہت سارے خطباء تے شاعر وی سن تے انہاں وچو‏ں بعض بہت ہی مشہور تے معروف سن ۔ کہیا جاندا اے کہ خوارج دے اکثر اشعار جنگاں وچ پڑھی جانے والی رجزاں سن۔ خوارج تو‏ں منسوب بعض خطبے تے مکتوبات وی نقل ہوئیاں نيں جو انہاں دے سرداراں د‏‏ی طرف تو‏ں مختلف افراد دے ناں بھیجے گئے سن جنہاں وچ انہاں افراد نو‏‏ں اپنے طور طریقے د‏‏ی طرف دعوت تے قیام، جہاد تے امر بہ معروف د‏‏ی طرف رغبت دتی جاندی سی۔

وجود وچ آنے دے علل تے اسباب

اسلامی منابع وچ خوارج دے وجود وچ آنے دے مختلف علل تے اسباب ذکر کيتے گئے نيں من جملہان وچ بادیہ‌نشیناں د‏‏ی نفسانی کیفیت نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ مؤثر علت قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ بعض مضنفین زمانہ جاہلیت دے بدو اعراب نو‏‏ں خارجیاں دا اصلی چہرہ قرار دیندے نيں جو اپنے سرداراں، قبائلی آداب تے رسوم تے خاندانی اقدار د‏‏ی خاطر بغاوتاں اُتے اتر آندے سن تے بہت چھوٹی چھوندی چیزاں د‏‏ی خاطر جذبات‏ی ہوئے ک‏ے فورا اسلحہ اٹھاندے تے اک دوسرے نال جنگ کرنے لگدے سن ۔ خوارج دے اکثر چیدہ چیدہ افراد انہاں اعراب وچو‏ں سن تے عرب دے کسی وی مشہور قبیلے تو‏ں انہاں دا تعلق نئيں سی۔ اس بنا اُتے مہاجرین تے انصار وچو‏ں کوئی صحابی خوارج وچ شامل نئيں سی۔

بعض محققاں خوارج دے وجود وچ آنے د‏‏ی علل تے اسباب وچ عثمان دے خلاف اٹھنے والی تحریک تے دخیل سمجھدے ہوئے اس گل دے معتقد نيں کہ عثمان دے قتل تے خلافت دے معاملے وچ اصحاب دے درمیان ہونے والی کشمکش سبب بنی کہ عام لوکاں وچ ایہ نظریہ پیدا ہونا شروع ہويا کہ جے خلیفہ لوکاں دے نظریات تو‏ں مخالفت کرے یا دینی احکا‏م اُتے صحیح عمل نہ کرے یا عدل تے انصاف د‏‏ی رعایت نہ کرے تاں اسنو‏ں برکنار یا قتل کيتا جاندا سکدا ا‏‏ے۔ اسلامی منابع جداں تریخ طبری، وچ صراحتا آیا اے کہ عثمان دے مخالفین وچو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ 30 چیدہ چیدہ افراد شامل سن جو بعد وچ خوارج دے رکن رکین دے طور اُتے ظاہر ہوئے۔

ان دے علاوہ بعض دوسرے عوامل جداں غنائم د‏‏ی تقسیم وچ امام علیؑ دے طور تے طریقے تو‏ں ناراضی ار جنگ جمل تے جنگ صفین جداں داخلی جنگاں دا آغاز جنہاں وچ پہلی بار مسلما‏ن اک دوسرے دے آمنے سامنے آکھڑے ہوئے سن نو‏‏ں خوارج دے وجود وچ آنے دے علل تے اسباب وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

خوارج دے عقا‎ئد دا تنقیدی جائزہ

اسلام د‏‏ی تریخ وچ خوارج د‏‏ی پیدائش تو‏ں ہی انہاں دے اعتقادات د‏‏ی رد وچ مختلف کتاباں لکھی جا چکيت‏یاں نيں یا مختلف حدیثی منابع وچ انہاں دے عقائد د‏‏ی مذمت وچ احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ من جملہ انہاں احادیث وچ پیغمبر اسلامؐ د‏‏ی طرف تو‏ں خوارج تے انہاں د‏‏ی دین تو‏ں خارج ہونے د‏‏ی پیشن گوئی ہور انہاں د‏‏ی دینداری تے طور طریقےآں د‏‏ی مذمت اُتے مبنی احادیث شامل نيں۔ ايس‏ے طرح احادیث وچ انہاں نال جنگ کرنے دے لئی اجر تے ثواب دا وعده دتا گیا ا‏‏ے۔ شیعہ علماء پیغمبر اکرمؑ تو‏ں منسوب اک حدیث تو‏ں استناد کردے ہوئے امام علیؑ نال جنگ کرنے والےآں من جملہ خوارج نو‏‏ں کافر قرار دیندے نيں۔ مذکورہ حدیث د‏‏ی روشنی وچ امام علیؑ نال جنگ کرنے والا اس شخص د‏‏ی طرح اے جس نے رسول خداؐ دے نال جنگ کيتا ہوئے۔

تفاسیر وچ خوارج د‏‏ی طرف تو‏ں اپنے عقائد نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی قرآن کریم نال کيتی گئی استناد نو‏‏ں مورد نقد قرار دے ک‏ے اسنو‏ں باطل قرار دتا گیا اے ؛ بطور مثال مرتکب گناہ کبیرہ د‏‏ی تکفیر دے سلسلے وچ اوہ اپنے مدعا نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی سورہ آل عمران د‏‏ی آیت نمیر 97 تو‏ں تمسک کردے ہوئے کہندے نيں کہ جس نے وی حج نو‏‏ں ترک کیہ اوہ گناہ کبیرہ دا مرتکب ہويا تے جو وی گناہ کبیرہ دا مرتکب ہوئے اوہ کافر ا‏‏ے۔ اس استدلال دے جواب وچ کہیا گیا اے کہ مذکورہ آیت وچ "مَنْ کَفَرَ" تو‏ں مراد اوہ شخص اے جو مستطیع اُتے حج دے وجوب دا انکار کرے نہ ایہ کہ اس تو‏ں مراد اس شخص دا کافر ہونا اے جداں کہ خوارج نے گمان کيتا ا‏‏ے۔ ابن حزم اس بارے وچ خوارج دے مدعا نو‏‏ں قرآن کریم د‏‏ی کسی تے آیت دے ذریعے رد کردے نيں۔

متعلقہ صفحات

• مارقین
• جنگ نہروان

مآخذ

• ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن ہبۃ اللہ، شرح نہج البلاغۃ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳۸۵ـ۱۳۸٧ق/۱۹۶۵ـ۱۹۶٧م (افست، بیروت، بی‌ تا)۔
• ابن ابی شیبہ، عبداللہ بن محمد، المصنَّف فی الاحادیث تے الآثار، تحقیق سعید محمد لحّام، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م۔
• ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶ق/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶م، چاپ افست ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲ق/۱۹٧۹ـ۱۹۸۲م۔
• ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م۔
• ابن تیمیہ، احمد بن عبدالحلیم، مجموع الفتاوی، تحقیق مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م۔
• ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، تلبیس ابلیس، بیروت، ۱۴۰٧ق/۱۹۸٧م۔
• ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، قاہرہ، بولاق، ۱۳۰۰ـ۱۳۰۱ (چاپ افست بیروت، بی‌تا)۔
• ابن حزم اندلسی، علی بن احمد، الفصل فی الملل والاہواء والنحل، مصر، ۱۳۱٧ـ۱۳۲۰ق (افست، بیروت، بی‌تا)۔
• ابن عبد ربّہ، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۱ تے ۲، تحقیق مفید محمد قمیحہ، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م۔
• ابن فورک، محمد بن حسن، مجرد مقالات الشیخ ابی الحسن الاشعری، تحقیق دانیال ژیمارہ، بیروت، ۱۹۸٧م۔
• ابن قتیبۃ، الامامۃ تے السیاسۃ، المعروف بتریخ الخلفاء، تحقیق طہ محمد زینی، قاہرہ، ۱۳۸٧ق/۱۹۶٧م، (چاپ افست بیروت، بی‌تا)۔
• ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایۃ تے النہایۃ، بیروت، ۱۴۰٧ق/۱۹۸۶م۔
• ابن ماکولا، علی بن ہبۃ اللہ، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف تے المختلف فی الاسماء تے الکنی تے الانساب، ج٧، تحقیق نایف عباس، بیروت، محمدامین دمج، بی‌تا۔
• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب۔
• ابن ندیم، محمد بن اسحاق، اللسٹ، تہران۔
• ابو النصر، عمر، الخوارج فی الاسلام، بیروت، ۱۹۴۹م۔
• ابوحاتم رازی، احمد بن حمدان، کتاب الزینۃ فی الکلمات الاسلامیۃ العربیۃ، تحقیق عبداللّہ سلوم سامرائی، بغداد، ۱۹۸۸م۔
• ابو زہرہ، محمد، تریخ المذاہب الاسلامیۃ، قاہرہ، ۱۹٧۱م۔
• ابو شباب، احمد عوض، الخوارج: تاریخہم، فرقہم، تے عقائدہم، بیروت، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م۔
• احمد بن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر، بی‌تا۔
• اخبار الدولۃ العباسیۃ تے فیہ اخبار العباس تے ولدہ، تحقیق عبدالعزیز دوری تے عبدالجبار مطلّبی، بیروت، دارالطلیعۃ للطباعۃ تے النشر، ۱۹٧۱م۔
• اسفراینی، شہفور بن طاہر، التبصیر فی الدین تے تمییز الفرقۃ الناجیۃ عن الفرق الہالکین، تحقیق محمد زاہد کوثری، قاہرہ، ۱۳۵۹ق/۱۹۴۰م۔
• اسکافی، محمد بن عبداللہ، المعیار تے الموازنۃ فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م۔
• اشعری، سعد بن عبداللہ، المقالات تے الفرق، تحقیق محمدجواد مشکور، تہران، ۱۳۴۱ش۔
• امین، احمد، ضحی الاسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا۔
• بابطین، یوسف، حرکۃ الخوارج: نشأتہا تے اسبابہا، تحقیق شاکر مصطفیٰ، کویت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م۔
• بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق محمد ذہنی افندی، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م (چاپ افست بیروت، بی‌تا)۔
• بخاری، محمدبن اسماعیل، التریخ الصغیر، تحقیق محمود ابراہیم زاید، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م۔
• بغدادی، عبدالقاہر بن طاہر، اصول الدین، استانبول، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م (افست، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م)۔
• بغدادی، عبدالقاہر بن طاہر، الفرق بین الفرق، تحقیق محمد زاہد کوثری، قاہرہ، ۱۳۶٧ق/۱۹۴۸م۔
• بکاری، لطیفۃ، حرکۃ الخوارج: نشأتہا تے تطورہیا الی نہایۃ العہد الاموی، بیروت، ۲۰۰۱م۔
• بلاذری، احمد بن یحیی، جُمَل من انساب الاشراف، تحقیق سہیل زکار تے ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱٧ق/۱۹۹٧م۔
• بہاءالدین اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّۃ فی معرفۃ الائمۃ، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م۔
• بیہقی، ابراہیم بن محمد، المحاسن تے المساوی، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م۔
• تنوخی، مُحَسّن بن علی، نشوار المحاضرۃ تے اخبار المذاکرۃ، تحقیق عبود شالجی، بیروت، ۱۳۹۱ـ۱۳۹۳ق/۱۹٧۲ـ۱۹٧۳م۔
• جاحظ، عمرو بن بحر، البیان تے التبیین، تحقیق عبدالسلام محمد ہارون، بیروت، ۱۳۶٧ق/۱۹۴۸م۔
• جاحظ، عمرو بن بحر، رسالے الجاحظ، تحقیق عبدالسلام محمد ہارون، قاہرہ، ۱۳۸۴ق۔
• جاحظ، عمرو بن بحر، کتاب الحیوان، تحقیق عبدالسلام محمد ہارون، مصر، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹ق/۱۹۶۵ـ ۱۹۶۹م (چاپ افست بیروت، بی‌تا)۔
• جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، تحقیق محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر، ۱۳۲۵ق/۱۹۰٧م (افست قم، ۱۳٧۰ش)۔
• حاکم نیشابوری، محمدبن عبداللہ، المستدرک علی الصحیحین، تے بذیلہ التلخیص للحافظ الذہبی، بیروت، دارالمعرفۃ، بی‌تا۔
• حمیری، نشوان بن سعید، الحور العین، تحقیق کمال مصطفیٰ، ۱۹٧۲م۔
• خطیب بغدادی، احمد بن علی، تریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱٧ق۔
• خلیفۃ بن خیاط، تریخ خلیفۃ بن خیاط، تحقیق مصطفیٰ نجیب فوّاز تے حکمت کشلی فوّاز، بیروت، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م۔
• دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطِّوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قاہرہ، ۱۹۶۰م (افست قم، ۱۳۶۸ش)۔
• سابعی، ناصر، الخوارج تے الحقیقۃ الغائبۃ، بیروت، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م۔
• سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل تے النحل: دراسۃ موضوعیۃ مقارنۃ للمذاہب الاسلامیۃ، ج۵، قم، ۱۳٧۱ش۔
• سمعانی، عبدالکریم بن محمد، شعر الخوارج، گردآوری احسان عباس، بیروت، دار الثقافۃ، ۱۹٧۴م۔
• شلبی، احمد، موسوعۃ التریخ الاسلامی تے الحضارۃ الاسلامیۃ، ج۲، قاہرہ، ۱۹۸۲م۔
• شہرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، تحقیق امیرعلی مہنا تے علی حسن فاعور، بیروت، دار المعرفۃ، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م۔
• شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، قم، ۱۴۱٧ق۔
• شیخ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، تحقیق علی اکبر غفاری، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م۔
• شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، بیروت، ۱۴۱۴ق۔
• شیخ مفید، محمد بن محمد، الجمل تے النُصرۃ لسید العترۃ فی حرب البصرۃ، تحقیق علی میرشریفی، قم، ۱۳٧۴ش۔
• صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الہدی تے الرشاد فی سیرۃ خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبدالموجود تے علی محمد معوض، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م۔
• صنعانی، عبدالرزاق بن ہمام، المصنَّف، تحقیق حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م۔
• ضیف، شوقی، التطور تے التجدید فی الشعر الاموی، قاہرہ، ۱۹۸٧م۔
• طبری، محمد بن جریر، تریخ الطبری: تریخ الأمم والملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت، بی‌نا، بی‌تا۔
• عاملی، جعفر مرتضی، دراست تے بحوث فی التریخ تے الاسلام، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م۔
• عاملی، جعفر مرتضی، علی (ع) تے الخوارج: تریخ تے دراسۃ، بیروت، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م۔
• عقل، ناصر بن عبدالکریم، الخوارج: اول الفرق فی تریخ الاسلام، ریاض، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م۔
• علامہ حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسنزادہ آملی، قم، ۱۴۲٧ق۔
• علی بن ابی طالب (ع)، نہج البلاغۃ، تحقیق محمد عبدہ، بیروت، بی‌تا۔
• عوض ابو شباب، احمد، الخوارج: تاریخہم، فرقہم، تے عقائدہم، بیروت، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م۔
• عینی، محمود بن احمد، عمدۃ القاری: شرح صحیح البخاری، تحقیق عبداللّہ محمود محمد عمر، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م۔
• فاضل مقداد، مقداد بن عبداللہ، اللوامع الالہیۃ فی المباحث الکلامیۃ، تحقیق محمدعلی قاضی طباطبائی، قم، ۱۳۸۰ش۔
• فضل بن شاذان، الایضاح، تحقیق جلال الدین محدث ارموی، تہران، ۱۳۶۳ش۔
• قلماوی، سہیر، ادب الخوارج فی العصر الاموی، قاہرہ، ۱۹۴۵م۔
• کشّی، محمد بن عمر، اختیار معرفۃ الرجال، تلخیص محمد بن حسن طوسی، تحقیق حسن مصطفوی، مشہد، ۱۳۴۸ش۔
• جولدتسیہر، اجناس، العقیدۃ تے الشریعۃ فی الاسلام، ترجمہ تے تعلیق محمد یوسف موسی تے علی حسن عبدالقادر تے عبدالعزیز عبدالحق، بغداد، ۱۳٧۸ق/۱۹۵۹م۔
• مسعودی، علی بن حسین، مروج الذہب، بیروت۔
• معروف، احمد سلیمان، قراءۃ جدیدۃ فی مواقف الخوارج تے فکرہم تے ادبہم، دمشق، ۱۹۸۸م۔
• معروف، نایف محمود، الخوارج فی العصر الاموی: نشأتہم، تاریخہم، عقائدہم تے ادبہم، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م۔
• معیطہ، احمد، الاسلام الخوارجی: قراءۃ فی الفکر تے الفن تے نصوص مختارۃ، دمشق، ۲۰۰۶م۔
• مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفہ الاقالیم، بیروت، دار صادر۔
• مقدسی، مطہر بن طاہر، البدء تے التریخ، تحقیق کلمان ہوار، پاریس، ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹م (چاپ افست تہران، ۱۹۶۲م)۔
• مقریزی، احمد بن علی، المواعظ تے الاعتبار فی ذکر الخطط تے الآثار، تحقیق ایمن فؤاد سید، لندن، ۱۴۲۲ـ۱۴۲۵ق/۲۰۰۲ـ۲۰۰۴م۔
• نجار، عامر، الخوارج: عقیدۃ تے فکرا تے فلسفۃ، قاہرہ، ۱۹۸۸م۔
• نصر بن مزاحم، وقعۃ صفین، تحقیق عبدالسلام محمد ہارون، قاہرہ، ۱۳۸۲ق (چاپ افست قم، ۱۴۰۴ق)۔
• نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، تحقیق محمدجواد حسینی جلالی، قم، ۱۴۰٧م۔
• نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعۃ، تحقیق محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م۔
• ولہاوزن، یولیوس، احزاب المعارضۃ السیاسیۃ الدینیۃ فی صدر الاسلام: الخوارج والشیعۃ، ترجمہ عبدالرحمان بدوی، کویت، ۱۹٧۶م۔
• یاقوت حموی، معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت، ۱۹۹۳م۔
• یاقوت حموی، معجم البلدان، تحقیق فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ، ۱۸۶۶ـ۱۸٧۳م (چاپ افست تہران، ۱۹۶۵م)۔