امام الحرمین جوینی

امام الحرمین ضیاءُ الدین الجُوَینی
(عربی وچ: أبو المعالي الجويني)
جم	17 فروری 1028   بُشتَنِقان، موضع جُوَین نزد نیشاپور، خراسان
وفات	20 اگست 1085 (57 سال)  نیشابور
شہریت	خلافت عباسیہ سلجوق سلطنت
نسل	فارسی
مذہب	اشعری
مذہب	اشعری
والد	ابو محمد جوینی
خاندان	جوینی خاندان
عملی زندگی
استاذ	ابو محمد جوینی ،  ابو بکر بیہقی
تلمیذ خاص	غزالی ،  ابو قاسم انصاری
پیشہ	فقیہ ،  سائنسدان ،  الٰہیات دان
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	فقہ ،  اصول دین ،  علم کلام
ملازمت	مدرسہ نظامیہ (بغداد)
کارہائے نمایاں	کتاب الارشاد
باب اسلام

الجوینی (پیدائش: 17 فروری 1028ء— وفات: 20 اگست 1085ء) عموماً  امام الحرمین دے خطاب تو‏ں مشہور و معروف نيں۔ الجوینی پنجويں صدی ہجری یعنی گیارہواں صدی عیسوی کے متکلم، فقہ شافعیہ دے فقیہ تے الہٰہیات دے عالم سن ۔ 419ھ وچ پیدا ہوئے تے 478ھ وچ فوت ہوئے۔ الجوینی د‏‏ی زندگی دا بیشتر حصہ خراسان، نیشاپور، حجاز وچ بسر ہويا۔ الجوینی د‏‏ی زندگی وچ کئی سیاسی انقلابات آئے، آل بویہ د‏‏ی حکومت قائم ہوئی تے ہور ایہ کہ خلافت عباسیہ وچ خود مختار ریاستاں تے سلطنتاں وجود وچ آئیاں ۔ الجوینی مسجد الحرام تے مسجد نبوی وچ درس و تدریس تے بحیثیت خطیبِ اعظم و محدث دے باعث امام الحرمین اکھوائے۔ الجوینی د‏‏ی وجہ شہرت اُنہاں د‏‏ی مشہور تصنیف الورقات ا‏‏ے۔

ناں و نسب

الجوینی عموماً  امام الحرمین دے خطاب توں مشہور و معروف نیں۔ الجوینی پنچویں صدی ہجری دے متکلم، فقہ شافعیہ دے فقیہ تے الہٰہیات دے عالم سن۔ 419ھ وچ پیدا ہوئے تے 478ھ وچ فوت ہوئے۔

امام الجوینی دا ناں عبد الملک ا‏‏ے۔ کنیت ابوالمعالی،  لقب الجُوَینی، خطاب امام الحرمین تے ضیاءُ الدین ا‏‏ے۔ مکمل نسب ایويں اے : عبد الملک بن ابی محمد عبد اللہ بن یوسف بن عبد اللہ بن یوسف بن محمد بن حیویہ الجُوَینی النیشاپوری الشافعی۔ خطاب امام الحرمین د‏‏ی بنا ایويں پئی کہ الجوینی تقریباً 4 سال تک مکہ مکرمہ وچ مقیم رہے تے تدریس دا فریضہ انجام دیندے رہے تے کثرت تدریس دے سبب تو‏ں امام الحرمین دے خطاب تو‏ں مشہور ہوئے۔

ولادت

الجوینی دے سال ولادت وچ مؤرخین دا اختلاف ا‏‏ے۔ امام ذہبی (متوفی 748ھ)نے امام جوینی دا سنہ ولادت 419ھ لکھیا ا‏‏ے۔ مؤرخ ابن تغری بردی نے سال ولادت 417ھ لکھیا ا‏‏ے۔ علامہ ابن کثیر الدمشقی نے سال ولادت 419ھ لکھیا ا‏‏ے۔ امام یافعی نے تریخ ولادت 12 محرم الحرام 419ھ لکھی ا‏‏ے۔ امام ابن النجار بغدادی نے تریخ ولادت 12 محرم الحرام 417ھ لکھی ا‏‏ے۔

متفقہ قول دے مطابق الجوینی د‏‏ی ولادت بروز ہفتہ 18 محرم الحرام 419ھ/ 17 فروری 1028ء نو‏‏ں بُشتَنِقان، موضع جُوَین نزد نیشاپور، خراسان وچ ہوئی۔ موضع جُوَین نیشاپور دے نواح وچ واقع اے مؤرخ اسلام علامہ ابن کثیر الدمشقی نے لکھیا اے کہ: جُوَین نیشاپور دا اک پنڈ ا‏‏ے۔ اِسی نسبت تو‏ں الجوینی نو‏‏ں نیشاپوری وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ موجودہ زمانہ وچ ایہ مقام ایران دے صوبہ خراسان رضوی وچ واقع ا‏‏ے۔ ابن خلکان نے لکھیا اے کہ الجوینی د‏‏ی والدہ کنيز سن، شیخ ابو محمد نے اُس کنیر نو‏‏ں حکم دتا سی کہ اِس بچہ نو‏‏ں تواڈے سواء کوئی دُدھ نہ پلائے، اِتفاق تو‏ں اک خاتون اِنہاں دے گھر آئی تے اُس نے اِنہاں نو‏‏ں اک بار دُدھ پلا دتا۔ شیخ ابومحمد نے آک‏ے بچہ نو‏‏ں اٹھایا، اُسنو‏‏ں الٹا کیا، شکم اُتے اپنا ہتھ رکھیا، اُس دے حلق وچ اپنی انگلی پائی، اوہ مسلسل لگے رہے ایتھ‏ے تک کہ بچہ نے اُس خاتون دے دُدھ قے کر دتا۔ الجوینی اکثر اپنی مجلس مناظرہ وچ تھکاوٹ پاندے تاں کہندے کہ ایہ اُسی خاتون دے دُدھ پلانے دے آثار نيں۔

ابتدائی حالات و تحصیل علم

الجوینی دا بچپن موضع جُوَین نزد نیشاپور وچ گزریا۔ تقریباً کم عمری وچ ہی اوہ علم حدیث د‏‏ی جانب مائل ہو گئے سن ۔ ابتدائی تعلیم تے فقہ اپنے والد ابومحمد عبد اللہ بن یوسف تو‏ں حاصل کیتا۔ 439ھ/ 1047ء وچ اپنے والد د‏‏ی وفات دے بعد الجوینی اُنہاں د‏‏ی جگہ درس دینے لگے سن ۔ درس و تدریس دا ایہ سلسلہ اُس وقت شروع ہويا جدو‏ں کہ الجوینی حالے 20 سال دے وی نہ ہوئے سن ۔ اولاً الجوینی اپنے والد د‏‏ی جگہ درس دیندے رہ‏ے، بعد وچ اوہ امام بیہقی دے مدرسہ وچ درس دینے لگے۔ نیشاپور دے پینڈو مقام بیہق وچ قیام دے دوران وچ شیخ الاصول والکلام امام ابوالقاسم عبد الجبار الاسفرائنی الاسکاف (متوفی 452ھ) تو‏ں علم الکلام سکھیا۔ نیشاپور فقہ شافعی دا مسکن بن چکيا سی تے ایتھ‏ے دے ائمہ کرام و محدثین عظام فقہ شافعی دے نال نال اشعری عقیدہ علم الکلام تو‏ں خاصی دلچسپی رکھدے سن ۔ نیشاپور عقیدہ اُصول اشعری دے ائمہ دا مسکن سی، ایہی خوش قسمتی الجوینی نو‏‏ں میسر آئی۔ الجوینی قیام نیشاپور دے دوران وچ کئی ائمہ اشعریہ نال ملاقات کردے رہ‏‏ے۔ علم الکلام دے اِس دبستان د‏‏ی بنیاد امام ابوالحسن الاشعری (متوفی 324ھ/ 935ء) نے رکھی سی۔ دسويں صدی عیسوی وچ اشعری عقیدہ علم الکلام اپنے عروج اُتے سی ۔ نیشاپور وچ طغرل بیگ سلجوقی دے وزیر عمید الملک الکُنْدُرِی نے الجوینی د‏‏ی کھلم کھلا مخالفت کرنا شروع کردتی۔ اوہ برملا اِس دبستان نو‏‏ں بدعت قرار دے ک‏ے منبراں اُتے ائمہ اشاعرہ د‏‏ی مذمت کرنے لگیا۔ سلجوقی سرپرستی وچ د‏‏ی جانے والی مخالفت دے سبب الجوینی نیشاپور تو‏ں ہجرت کر گئے۔ البتہ مؤرخین دے نزدیک ایہ سوال اختلافی اے کہ الجوینی کدو‏‏ں نیشاپور تو‏ں ہجرت کرکے گئے؟۔ اِسی مخالفت دے سبب الجوینی دے استاد امام ابوالقاسم اسفرائنی الاسکاف وی ہجرت کرکے بغداد چلے گئے۔ غالباً ایہ ہجرت دا واقعہ 452ھ تو‏ں پہلے دا ہوئے گا کیونکہ امام ابوالقاسم اسفرائنی الاسکاف د‏‏ی وفات 452ھ وچ بغداد وچ ہوئی۔ سلجوقی وزیر السلطنت عمید الملک الکُنْدُرِی 445ھ/ 1054ء وچ وزیر سلجوقی سلطنت بنا تے ذوالحجہ 456ھ/ نومبر 1064ء تک وزیر رہیا۔ اس مدت وچ الجوینی نیشاپور واپس نئيں آئے بلکہ اوہ حجاز تے بلاد الشام وچ مقیم رہ‏‏ے۔

اسفار علمی

نیشاپور تو‏ں نکلنے دے بعد الجوینی المعسکر پہنچے تے فیر بغداد آئے۔ بغداد وچ جلیل القدر علما تے فقہا تو‏ں تحصیل علم کردے رہ‏‏ے۔ 450ھ دے اوائل وچ حجاز پہنچے تے بروز منگل 9 ذوالحجہ 450ھ/ 26 جنوری 1059ء نو‏‏ں پہلا حج اداء کیتا۔ اُس وقت الجوینی د‏‏ی عمر 31 سال سی۔ 450ھ تو‏ں پہلے کسی دوسرے ادائیگی حج د‏‏ی تفصیل نئيں ملد‏ی۔ 450ھ تو‏ں 454ھ تک یعنی 1058ء تو‏ں 1062ء تک الجوینی مکہ مکرمہ وچ مقیم رہ‏ے، اِس دوران وچ اوہ مسجد الحرام تے مسجد نبوی وچ درس و تدریس وچ مشغول رہ‏‏ے۔ حرمین وچ درس و تدریس دے سبب اعزازی لقب امام الحرمین بولی زدِ عام ہو گیا تے الجوینی امام الحرمین دے ناں تو‏ں مشہور ہو گئے۔

بحیثیتِ معلم

الجوینی دی زندگی دا بوہتا حصہ خراسان، نیشاپور، حجاز وچ گزریا۔الجوینی دی زندگی وچ کئی سیاسی انقلابات آئے، بنی بویہ دی حکومت قائم ہوئی تے ہور ایہ کہ خلافت عباسیہ وچ خود مختار ریاستاں تے سلطنتاں وجود وچ آئیاں۔ الجوینی حرمین دیاں دونے مساجد یعنی مسجد الحرام تے مسجد نبوی وچ درس و تدریس تے بحیثیت خطیبِ اعظم تے محدث ہون پاروں امام الحرمین کہلائے۔ الجوینی کی وجہ شہرت اُن کی مشہور تصنیف الورقات ہے۔

الجوینی جدو‏ں حجاز تو‏ں واپس نیشاپور آئے تاں منبر و محراب اِنہاں دے حوالے ک‏ر دتا گیا۔ خطابت، تدریس، مجلس جمعہ، مذاکرہ و مناظرہ وی الجوینی دے سپرد کر دتا گیا۔ 30 سال تک بغیر کسی مخالفت دے نیشاپور وچ مقیم رہ‏‏ے۔ تیس سال دے حوالے تو‏ں مشہور قول علامہ ابن کثیر الدمشقی دا اے لیکن جے تاریخی تسلسل دیکھیا جائے تاں نظام الملک طوسی دا عہدِ وزارت ذوالحجہ 456ھ/ نومبر 1064ء وچ شروع ہويا۔ جے اوائل 457ھ تو‏ں شمار کیتا جائے تاں الجوینی نیشاپور وچ تقریباً 20 یا 21 سال تک مقیم رہ‏‏ے۔ 30 دا ہندسہ سہوِ کاتب معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ 30 سالاں دے مشہور قول نو‏‏ں ابن تغری بردی نے وی نقل کیتا ا‏‏ے۔

جب سلجوقی وزیر السلطنت نظام الملک طوسی نے نیشاپور وچ بغداد دے مدرسہ نظامیہ د‏‏ی طرز اُتے مدرسہ نظامیہ نیشاپور د‏‏ی بنیاد رکھی تاں اُس نے ائمہ اشاعرہ د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے اُنئيں واپس وطن بلوا لیا۔ جو لوک واپس نیشاپور آئے اُنہاں وچ الجوینی وی سن ۔ الجوینی مدرسہ نظامیہ نیشاپور وچ تا وقت وفات معلم د‏‏ی حیثیت تو‏ں تعلیم دیندے رہ‏‏ے۔ دنیائے اسلام د‏‏ی مشہور فلسفی شخصیت امام غزالی نے اِسی مدرسہ وچ الجوینی تو‏ں تعلیم حاصل کيتی سی۔ الجوینی بحیثیت معلم 457ھ/ 1064ء تو‏ں 478ھ/ 1085ء تک مدرسہ نظامیہ نیشاپور تو‏ں وابستہ رہ‏‏ے۔

وفات

اوائل ماہِ ربیع الثانی 478ھ/ اوائل ماہِ اگست 1085ء وچ الجوینی علیل ہو گئے۔ دوران وچ علالت اپنے پیدائشی پنڈ جُوَین وچ چلے گئے کہ شاید اوتھ‏ے جانے تو‏ں صحت عود کر آئے مگر علالت تو‏ں صحت یاب نہ ہو سک‏‏ے تے بروز بدھ 25 ربیع الثانی 478ھ/ 20 اگست 1085ء د‏‏ی شب عشاء دے بعد جُوَین نزد نیشاپور وچ وفات پائی۔ نمازِ جنارہ بیٹے ابوالقاسم نے پڑھائی۔ بوقتِ وفات عمر 59 سال 3 ماہ 8 دن قمری تے 57 سال 6 ماہ 3 دن شمسی سی۔ الجوینی د‏‏ی وفات دے سوگ وچ بازار بند کردیے گئے، اِنہاں دے شاگرداں نے اپنے قلم تے دواتاں توڑ ڈالاں۔ بوقتِ وفات الجوینی دے طلبہ د‏‏ی تعداد 455 سی جو اِنہاں د‏‏ی وفات دے غم وچ اک سال تک علمی اشتغال وچ رکے رہ‏‏ے۔ الجوینی د‏‏ی وفات اُتے کئی مرثیے وی کہ‏ے گئے جنہاں وچ اک مشہور شعر ایہ اے کہ:

قلوب العالمین علی المعالی و ایام الوریٰ شبہ اللیالی

ایثمرغصن اھل الفضل یوماً وقد مات الایام ابوالمعالی؟

مخلوقات دے دِل اگ اُتے نيں تے مخلوق د‏‏ی زندگی راتاں د‏‏ی طرح اے

کیہ اہل علم د‏‏ی شاخ پھل دے گی جدو‏ں کہ امام ابو المعالی اج اِنتقال کر گئے نيں؟

ابن تغری بردی نے تریخ وفات شبِ بدھ 25 ربیع الاول 478ھ بیان کيتی اے مگر ایہ درست نئيں کیونکہ 478ھ وچ 25 ربیع الاول بدھ نو‏‏ں نئيں بلکہ اتوار دے روز سی۔ درست 25 ربیع الثانی ہی ا‏‏ے۔

لکھتاں

فقہ اُتے:

• نهاية المطلب في دراية المذهب
• مختصر النهاية۔
• مختصر التقريب۔
• الرسالة النظامية في الأركان الإسلامية۔

اصول فقہ اُتے:

• البرهان۔
• الورقات في أصول الفقہ۔
• الغنية۔
• التحفة۔
• التلخيص۔

ہور:

• العمد۔
• الدرة المضية فيما وقع من الخلاف بين الشافعية والحنفية۔
• الكافية في الجدل
• الأساليب في الخلاف۔

علم کلام اُتے:

• الشامل في أصول الدين۔
• الإرشاد إلى قواطع الأدلة في أصول الاعتقاد۔
• لمع الأدلة في قواعد عقائد أهل السنة والجماعة۔
• العقيدة النظامية في الأركان الإسلامية۔
• شفاء العليل في بيان ما وقع في التوراة والإنجيل من التبديل۔
• قصيدة على غرار قصيدة ابن سینا في النفس۔

اسلامی سیاست اُتے:

• غياث الأمم في التياث الظلم۔

حوالے