Pomoc:Fraktura

Rozpoznawanie liter pisanych frakturą

Przez lata doszło do ustalenia reguł użycia znaków w tekstach pisanych frakturą, ma to szczególnie zastosowanie w tekstach pisanych po niemiecku. Są to przede wszystkim ligatury oraz dwie formy małej litery s.

Przy czytaniu tekstu składanego frakturą osoba nieprzywykła ma najczęściej trudności z następującymi znakami:

bywa mylony z U jest to jednak A.
nie jest podobne do żadnej litery w antykwie, jest to jednak C.
można pomylić z F , jest to jednak E.
brane jest za J lub T , jest to jednak F.
można wziąć za R , jest to G. Litera G jest podobna do E, ale dolny łuk G ${\big (}$ ${\big )}$ jest w E ${\big (}$ ${\big )}$ otwarty.
można pomylić z J lub T, jest to jednak I. Litery I ${\big (}$ ${\big )}$ oraz J ${\big (}$ ${\big )}$ są zazwyczaj nie do rozróżnienia w wyglądzie. Przede wszystkim w starszych tekstach I oraz J są identyczne, innymi słowy nie ma osobnego glifu dla J.
bywa mylone z R , jest to jednak K.
można pomylić z R , wszakże jest to N. Litery N ${\big (}$ ${\big )}$ i R ${\big (}$ ${\big )}$ są podobne, w N brak jest domykające kreski poprzecznej w środku.
zbliżone jest do D , jest to O.
łatwo jest również pomylić z D , jest to P.
wygląda jak G ${\big (}$ ${\big )}$ lub – dziwnie nakreślona – cyfra 6 (wersalikowa /cyfra nautyczna ) jest to jednak S.
bywa mylone z I lub liczbą rzymską Ⅰ , niemniej jednak jest to T.
wygląda jak B , jest to V. Litery B ${\big (}$ ${\big )}$ i V ${\big (}$ ${\big )}$ są podobne, jednak V nie ma zamykającej środkowej kreski poprzecznej.
łatwo wziąć za N , ale jest to Y.
nie jest podobne do żadnej litery pisanej antykwą, wygląda jak cyfra (wersalikowa) 3 () , jest to Z.
wygląda jak d , jest to ligatura ck.
niepodobne jest do żadnej małej litery pisanej antykwą, jest to k. Litera k ${\big (}$ ${\big )}$ różni się od t ${\big (}$ ${\big )}$ przede wszystkim małą pętelką u góry. W niektórych krojach pisma ta pętelka jest otwarta u góry.
mylone jest z f jest to jednak długie s (ſ). Różni się od f ${\big (}$ ${\big )}$ zawsze przez brak krótkiej kreski poprzecznej po stronie prawej, czasem dla lepszego rozróżnienia nie ma równiej kreski po lewej.
można pomylić z ſz (ß) () ale jest to ligatura tz.
można wziąć za b lub o , jest tov. Litera v ${\big (}$ ${\big )}$ nie ma w przeciwieństwie do b ${\big (}$ ${\big )}$ wydłużenia górnego, ale ma ozdobnik. W literze o ${\big (}$ ${\big )}$ nie ma wydłużenia górnego ani ozdobnika.
łatwo pomylić z r jest to x. Litera x ${\big (}$ ${\big )}$ różni się od r ${\big (}$ ${\big )}$ tylko otwartą pętlą u dołu znaku.
można wziąć za n lub h , jest to y. Litera y ${\big (}$ ${\big )}$ ma w przeciwieństwie do n ${\big (}$ ${\big )}$ wydłużenie dolne, a w przeciwieństwie do h ${\big (}$ ${\big )}$ nie ma wydłużenia górnego, ale ma ozdobnik.
można pomylić z g , jest to z. Inaczej niż w literze g ${\big (}$ ) dolna część znaku jest otwarta. We frakturze cyfra nautyczna 3 podobna jest do z: .
Cyfra nautyczna w izolacji może być pomylona z g jest to 9.
Kreska łącznik jest podobna do znaku równości i często nieco skośna (uniesiona po stronie prawej): 00.

Antykwa	Tryb matematyczny- Wikipedii	Unifraktur- Maguntia
A ≠ U	${\mathfrak {A}}\neq {\mathfrak {U}}$	≠
B ≠ V ≠ P	${\mathfrak {B}}\neq {\mathfrak {V}}\neq {\mathfrak {P}}$	≠ ≠
C ≠ E ≠ F	${\mathfrak {C}}\neq {\mathfrak {E}}\neq {\mathfrak {F}}$	≠ ≠
E ≠ G ≠ R	${\mathfrak {E}}\neq {\mathfrak {G}}\neq {\mathfrak {R}}$	≠ ≠
F ≠ I ≠ J	${\mathfrak {F}}\neq {\mathfrak {I}}\neq {\mathfrak {J}}$	≠ ≠
K ≠ R ≠ N	${\mathfrak {K}}\neq {\mathfrak {R}}\neq {\mathfrak {N}}$	≠ ≠
O ≠ D ≠ P	${\mathfrak {O}}\neq {\mathfrak {D}}\neq {\mathfrak {P}}$	≠ ≠
S ≠ G ≠ 6	${\mathfrak {S}}\neq {\mathfrak {G}}\neq {\mathfrak {6}}$	≠ ≠ /
T ≠ F ≠ I	${\mathfrak {T}}\neq {\mathfrak {F}}\neq {\mathfrak {I}}$	≠ ≠
Y ≠ N	${\mathfrak {Y}}\neq {\mathfrak {N}}$	≠
Z ≠ 3	${\mathfrak {Z}}\neq {\mathfrak {3}}$	≠

Antykwa	Tryb matematyczny- Wikipedii	Unifraktur- Maguntia
b ≠ v ≠ o	${\mathfrak {b}}\neq {\mathfrak {v}}\neq {\mathfrak {o}}$	≠ ≠
ck ≠ d	— (brak)	≠
h ≠ y ≠ v	${\mathfrak {h}}\neq {\mathfrak {y}}\neq {\mathfrak {v}}$	≠ ≠
f ≠ ſ	— (brak)	≠
k ≠ t	${\mathfrak {k}}\neq {\mathfrak {t}}$	≠
r ≠ x	${\mathfrak {r}}\neq {\mathfrak {x}}$	≠
ſz (ß) ≠ tz	— (brak)	≠
y ≠ n ≠ u	${\mathfrak {y}}\neq {\mathfrak {n}}\neq {\mathfrak {u}}$	≠ ≠
z ≠ g ≠ 3	${\mathfrak {z}}\neq {\mathfrak {g}}\neq {}_{\mathfrak {3}}$	≠ ≠
9 ≠ g	${}_{\mathfrak {9}}\neq {\mathfrak {g}}$	≠

Ligatury

W tekście składanym frakturą spotyka się trudne do rozpoznania ligatury. Niektóre z nich, obowiązkowe, są zachowywane również przy rozstrzeleniu tekstu (ch, ck i tz oraz jeśli przyjąć, że ß we frakturze nie jest samodzielną literą, również ſz).
Ligatura ſt używana w tekstach składanych frakturą przy rozstrzeleniu była składana nierozstrzelonymi ale osobnymi czcionkami ſt.
Inne spotykane ligatury są nieobowiązkowe (przy rozstrzeleniu niezachowywane). Warto dodać, że ligatury nie są używane, gdy litery zbiegają się na granicy przedrostka i rdzenia lub rdzenia i przyrostka, a ogólniej, gdy literatury należą do różnych sylab. W tekstach niemieckich np. nie powinna była być stosowana ligatura ck w polskim nazwisku Wysocki. W praktyce była to dla niemieckojęzycznego zecera dość trudna do stosowania reguła (w języku niemieckim ck nie występuje w takich pozycjach).^[1]

Dodatkowo, szczególnie w starszych tekstach, spotyka się specjalną ligaturę dla etc. (ꝛc) (z wykorzystaniem r rotunda).

Antykwa	ch	ck	ſt	ſz (ß)	tz	etc.
Unifraktur- Maguntia

Wyróżnienia w tekście pisanym frakturą

W tekście pisanym frakturą stosowano zasadniczo głównie rozstrzelenie jako wyróżnienie.
Czasem stosowano inny krój pisma (szwabacha).
Z reguły nie istniały czcionki kursywne lub pogrubione (glify byłyby zapewne mało czytelne).
Słowa, zdania w języku obcym pisano antykwą (określano to po niemiecku pismem łacińskim).

Na nasze potrzeby wikiźródeł (zakładając użycie zwykłych znaków tj. antykwy dla tekstu pisanego frakturą) zdaje się, że należałoby stosować dla słów pisanych anktykwą jakieś inne wyróżnienie – np. kursywę albo pogrubienie.

Unicode

W Unicode nie ma osobnych punktów kodowania dla liter frakturowych. Teksty powinny być pisane zwykłymi literami, przez wybór odpowiedniego kroju pisma tekst przyjmie odpowiednią formę zewnętrzną.
Użycie specjalnego kroju pisma na wikiźródłach odpada, ponieważ są to kroje niestandardowe i nie można zakładać, że tekst u czytelnika będzie tak samo wyglądał jak w naszym browserze.
Litery pisane frakturą są używane w matematyce jako symbol pewnych obiektów matematycznych i służą odróżnieniu jednej klasy obiektów od drugiej (podobnie do małej i wielkiej litery w zdaniu: „Punkt A leży na prostej a.”)
Do tych celów znajdziemy dwa zakresy w unikodzie w w:en:Mathematical alphanumeric symbols w obszarze U 1D504-1D537 i U 1D56C-1D59F (pogrubione), część liter znajduje się ze względów historycznych w w:en:Letterlike Symbols.

Fraktura matematyczna:

𝔄 𝔅 ℭ 𝔇 𝔈 𝔉 𝔊 ℌ ℑ 𝔍 𝔎 𝔏 𝔐 𝔑 𝔒 𝔓 𝔔 ℜ 𝔖 𝔗 𝔘 𝔙 𝔚 𝔛 𝔜 ℨ

𝔞 𝔟 𝔠 𝔡 𝔢 𝔣 𝔤 𝔥 𝔦 𝔧 𝔨 𝔩 𝔪 𝔫 𝔬 𝔭 𝔮 𝔯 𝔰 𝔱 𝔲 𝔳 𝔴 𝔵 𝔶 𝔷

Fraktura matematyczna pogrubiona:

𝕬 𝕭 𝕮 𝕯 𝕰 𝕱 𝕲 𝕳 𝕴 𝕵 𝕶 𝕷 𝕸 𝕹 𝕺 𝕻 𝕼 𝕽 𝕾 𝕿 𝖀 𝖁 𝖂 𝖃 𝖄 𝖅

𝖆 𝖇 𝖈 𝖉 𝖊 𝖋 𝖌 𝖍 𝖎 𝖏 𝖐 𝖑 𝖒 𝖓 𝖔 𝖕 𝖖 𝖗 𝖘 𝖙 𝖚 𝖛 𝖜 𝖝 𝖞 𝖟

Do pisania tekstów się te symbole nie nadają, ponieważ odstępy między literami są dobrane ze względu na potrzeby symboli matematycznych, brak jest znaków potrzebnych w takich tekstach (np. ſ Ä ä Ö ö Ü ü ). Brak jest również ligatur charakterystycznych dla takich tekstów. Niemniej jednak można moim zdaniem rozważyć ich użycie wyjątkowo do napisania tytułu na stronie tytułowej opowiadania 𝕶𝖔𝖙𝖑𝖊𝖙𝖞 oraz jakiegoś krótkiego tekstu w ten sposób wyróżnionego 𝔓𝔯𝔬 𝔇𝔢𝔬 𝔢𝔱 𝔓𝔞𝔱𝔯𝔦𝔞.
Dobrze jest dodać przy pomocy szablonu {{ukryty}} właściwy tekst ukryty pod symbolami.
Należy zauważyć, że w normalnym tekście użycie tych symboli będzie jedynie utrudniało czytanie. Niemcy używali fraktury standardowo do lat 30‑ych XX. wieku. Był to więc nie środek wyrazu ale po prostu normalne narzędzie zecera.

Uwagi na temat przenoszenia słów w języku niemieckim

Przed reformą ortografii w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XX. wieku, niezależnie od kroju pisma (a więc zarówno we frakturze jak i antykwie) istniały pewne niuanse ortograficzne widoczne przy przenoszeniu wyrazów.
Podział słowa między literami ck wyglądał następująco:

drucken

druk-
ken

Może to dla nas oznaczać, że spotkamy w tekście słowo niemieckie w ten sposób podzielone, które będziemy musieli przepisać przez ck.

Drugim niuansem była reguła, że trzy takie same spółgłoski były skracane do dwóch w normalnym zapisie wyrazu, jednak zapis wracał do trzech przy przenoszeniu.

Bettuch	Bett- tuch
Schiffracht	Schiff- fracht
Brennessel	Brenn- nessel
Fußballänderspiel	Fußball- länderspiel
Stoffetzen	Stoff- fetzen
Geschirreiniger	Geschirr- reiniger
Schrittempo	Schritt- tempo

Dodać też trzeba, że reguła ta dotyczyła jedynie sytuacji, gdy po trzech takich samych spółgłoskach następowała samogłoska – trzy takie same spółgłoski zachowywano jednak, jeśli po nich wystąpiła inna spółgłoska:

Lazaretttrümmer	Lazarett- trümmer
Blatttrichter	Blatt- trichter
ale: Ballettänzerin	Balett- tänzerin

Najpewniejszą metodą pozostaje zapewne znalezienie innych wystąpień danego słowa w tekście.

Na nasze potrzeby są to o tyle bezproblemowe przypadki, że połączenie kk w języku niemieckim nie występuje. Po reformie pisowni pod koniec XX. wieku, przenosi się całą grupę ck do następnego wiersza.
Reguły te miały rzadko (ck) lub bardzo rzadko (trzy spółgłoski) zastosowanie, są tu przytoczone do celów referencyjnych, ponieważ na tej stronie ktoś może szukać informacji dotyczących przepisywania tekstów w języku niemieckim.

↑ Podobnie bardzo często pisano polskie, rosyjskie nazwiska zakończone na ‑ski przy pomocy teoretycznie niepoprawnego s końcowego a więc Pakowski zamiast Pakowſki.

[1] Podobnie bardzo często pisano polskie, rosyjskie nazwiska zakończone na ‑ski przy pomocy teoretycznie niepoprawnego s końcowego a więc Pakowski zamiast Pakowſki.

[1]