Przejdź do zawartości

Zabrze

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zabrze
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
ulica Wolności w centrum Zabrza
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Konurbacja

górnośląska

Data założenia

XIII wiek

Prawa miejskie

1 października 1922

Prezydent

Agnieszka Rupniewska[1]

Powierzchnia

80,42[2] km²

Populacja (30.06.2024)
• liczba ludności
• gęstość


153 067[3]
1903,3 os./km²

Strefa numeracyjna

32

Kod pocztowy

od 41-800 do 41-820

Tablice rejestracyjne

SZ

Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Zabrze”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Zabrze”
Ziemia50°18′09″N 18°46′41″E/50,302500 18,778056
TERC (TERYT)

2478011

SIMC

0945380

Urząd miejski
ul. Powstańców Śląskich 5–7
41-800 Zabrze
Strona internetowa
BIP

Zabrze (niem.: do 1915 Zabrze, w latach 1915–1945 Hindenburg, śl. Zobrze) – miasto w Polsce na prawach powiatu położone w województwie śląskim, na Wyżynie Śląskiej, nad rzekami Kłodnicą i Bytomką. Leży na Górnym Śląsku w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Jest jednym z ośrodków centralnych konurbacji górnośląskiej.

Według danych GUS z 30 czerwca 2024 roku, miasto było zamieszkiwane przez 153 067 osób, co czyniło je wówczas 22. pod względem liczby ludności miastem w Polsce[3].

Położenie

[edytuj | edytuj kod]

Miasto Zabrze jest położone w południowo-zachodniej Polsce, w zachodniej części województwa śląskiego i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP), na Wyżynie Katowickiej, nad rzekami Kłodnicą i Bytomką, w dorzeczu Odry.

Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 80,4 km²[4].

Miasto sąsiaduje z miastami Bytom, Gliwice i Ruda Śląska oraz powiatami gliwickim i tarnogórskim.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.

Podział administracyjny

[edytuj | edytuj kod]
 Z tym tematem związana jest kategoria: Dzielnice i osiedla Zabrza.

Dzielnice i osiedla

[edytuj | edytuj kod]

17 września 2012 Rada Miejska zadecydowała o nowym podziale administracyjnym miasta. Zabrze zostało podzielone na 18 dzielnic, które stanowią jednostki pomocnicze miasta[5]. 18 października 2021 powstały w Zabrzu 3 nowe dzielnice: Skłodowskiej-Curie, Poremba i Śródmieście[6].

Stara panorama Zabrza (nieistniejące obiekty: szpital ŚAM, wieża ciśnień Linodrutu oraz część likwidowanej kopalni Makoszowy)
Stara panorama Zabrza (nieistniejące obiekty: szpital ŚAM, wieża ciśnień Linodrutu oraz część likwidowanej kopalni Makoszowy)

Demografia

[edytuj | edytuj kod]

Według danych GUS z 31 grudnia 2014 miasto miało 177 188 mieszkańców[7]. W 2018 miasto liczyło 173 784 mieszkańców[8]. Od 1991 liczba ludności Zabrza nieprzerwanie się zmniejsza.

W 1991 w Zabrzu odnotowano największą liczbę ludności – 205 789 osób.

Piramida wieku mieszkańców Zabrza w 2014[9].

Miasto znane jest również jako największe na Górnym Śląsku skupisko społeczności romskiej; w 2014 i 2018 roku zamieszkiwało je ok. 500 przedstawicieli tej narodowości. Cyganie w Zabrzu zasiedlają głównie kamienice przy ul. Buchenwaldczyków oraz ul. Henryka Sienkiewicza[10][11][12].

Nazwa Zadbrze (Sadbre) oznacza osadę położoną za debrami, tj. dołami, gąszczem leśnym. Wyrazy debrz, gwarowe debr, debrze to „urwiste, zarosłe wzgórza, wśród, których płynie potok”[13][14] pochodzą od prasłowiańskiego *dъbrъ. Zobacz: Debrza. Przez uproszczenie Zadbrze → Zabrze można błędnie skojarzyć Zabrze z Zaborzem, jego dzielnicą, ta nazwa potwierdza tylko silne zalesienie tego terenu. Podobne pochodzenie mają nazwy rzek: Brda (wcześniej Dba ← Drba) i Zbrzyca (←Dbrzyca) oraz nazwy miejscowe jak np. Zadebra, Debrzno[15].

W łacińskiej księdze Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Sadbre. Kronika ta wymienia również wsie, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez późniejsze miasto i stanowią jego części bądź dzielnice jak Zaborze jako Sabors, Biskupice w formie Byscupitz, Grzybowice we fragmencie Grzibonem solvitur decima more polonico oraz Rokitnicę we fragmencie Rokytnicza in parte nostre dyocesis decima more polonico[16][17].

W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 we Wrocławiu przez Johanna Knie miejscowość występuje pod obecną, polską nazwą Zabrze, która używana była również w języku niemieckim jako: Zabrze (wieś), Klein Zabrze (kolonia), Zabrze Bergmännisch (zakłady górnicze)[18]. Na wniosek rady gminy z 1914, pruskim dekretem królewskim z 21 lutego 1915, zmieniono nazwę miejscowości z Zabrze na Hindenburg, aby upamiętnić marszałka Paula von Hindenburga, który z sukcesami walczył z wojskami rosyjskimi od początku I wojny światowej[19][20]. Od 12 kwietnia 1920, na wniosek Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, posługiwano się oficjalnie nazwą Zabrze (Hindenburg O.-S.)[21][22]. Po rozwiązaniu komisji w dniu 10 lipca 1922 powrócono do używania nazwy Hindenburg O.-S., jako argumentację podając, iż decyzja komisji z 1920 nigdy nie została przekazana w sposób pisemny[22]. Urzędową nazwę Zabrze przywrócono z dniem 1 grudnia 1945[23], co potwierdzono na szczeblu rządowym zarządzeniem z 7 maja 1946 (z mocą od 19 maja 1946)[24].

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Dawny Hotel Admiralspalast (ul. Wolności 305)
Gmach Poczty w Zabrzu (UP Zabrze 1, pl. Dworcowy 1)
Zabrze – kamienice przy ul. Wolności 246–248 i ul. Staromiejskiej 2–4
Sąd Rejonowy w Zabrzu (ul. 3 Maja 21)
Hala dawnej huty „Zabrze” / Huty Donnersmacka
Aleja Bohaterów Monte Cassino z widokiem na komin Elektrociepłowni Fortum Zabrze
Panorama z widokiem na KWK „Makoszowy”
Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej (dawna straż pożarna Huty Donnersmarcka, ul. Stalmacha 22)
Północna pierzeja placu Krakowskiego
Plac Dworcowy
Północno-wschodnia część placu Teatralnego
  • osady istniały tu przed najazdem Mongołów
  • 1243
    • pierwsza wzmianka o Biskupicach, osadzie na terenie dzisiejszego Zabrza
    • 25 marca – wystawienie przez księżną kaliską Wiolę dokumentu, w którym zrzeka się na rzecz biskupa wrocławskiego prawa poboru daniny i innych opłat z ville [...] Biscupici dicitur cirka Bitom (tj. wsi zwanej Biskupice koło Bytomia
  • 1260 – rozszerzenie przez księcia opolskiego Władysława przywilejów, nadanych biskupowi wrocławskiemu w 1243. Obejmowało m.in. prawo do poszukiwania na tym terenie rud srebra i ołowiu[25]. Przyczyniło się to do zwiększenia osadnictwa w rejonie Biskupic
  • 1295–1305
    • pierwsza wzmianka o Zabrzu (Sadbre sive Cunczindorf, gdzie Sadbre interpretowane jest jako miejsce za debrami – zarośniętymi dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem; sive to łacińskie „albo”, a Cunczindorf jest interpretowane jako „wieś Konradów”); w dokumencie Rejestr Ujazdu części Liber fundationis episcopatus Wratislawiensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), dokument wymienia wśród innych osad: Biskupice, Zaborze, Grzybowice[13]
    • sołtys tworzy osadę, chłopi wolni od podatków, tereny przydzielone osadnikom – po 60 łanów
  • 1548 - biskup wrocławski Baltazar von Promnitz wydał w Nysie przywilej górniczy dla terenów Biskupic, Zabrza, Rudy i Sośnicy, a prawo do wydobywania rud w Biskupicach i okolicy (w tym i w Zabrzu) otrzymali bracia Mikołaj i Jan Birawscy[25].
  • 1570 – właścicielem Zabrza został czeski szlachcic Szambor Dluhomil, który po zagarnięciu części ziemi chłopskiej założył alodium z drewnianym dworem
  • 1639 – w okresie wojny trzydziestoletniej w Zabrzu i Sośnicy wojska Ernsta von Mansfelda grabią żywność
  • 1642 – nowym właścicielem został Aleksander Bielski, który na miejscu drewnianego zbudował murowany piętrowy dwór, stajnie, owczarnię, słodownię i gorzelnię
  • 1672 – Zabrze zamieszkiwało jedynie 34 gospodarzy[13]
  • 1675 – nabycie dóbr zabrzańskich przez kanclerza księstwa opolsko-raciborskiego, barona Jerzego Welczka (Wilczka). Działalność Welczka i jego następców (wśród nich m.in. Bernhard III hrabia von Praschma) przyczyniła się do rozwoju gospodarczego tych terenów. W Zabrzu powstał browar, młyny wodne, tartaki
  • 1731 – przy obecnej ul. Kondratowicza istniała kolonia nazywana Zabrzer Hammer (Kuźnica)
  • 1743 – utworzenie w ramach wprowadzania nowego podziału administracyjnego Śląska powiatu bytomskiego. W jego skład weszły: Biskupice, Grzybowice, Makoszowy, Mikulczyce, Rokitnica, Zaborze i Zabrze wraz z istniejącymi w tym czasie koloniami i przysiółkami
  • 1749 – właścicielami Zabrza zostaje ród Duninów
  • 1769–1790 – właścicielem dóbr zabrzańskich jest Mathias von Welczek[13] (Maciej Wilczek). W trakcie tzw. kolonizacji fryderycjańskiej założył on szereg nowych osad wokół Zabrza: Maciejów (od imienia założyciela), Dorota (od imienia jego żony) i Pawłów (od imienia syna)[25]. W pobliżu zabrzańskiego dworu powstała następnie kolonia, nazywana początkowo Sand Kolonie (Kolonia Piaskowa) bądź Schloss Kolonie (Kolonia Zamkowa). Z czasem uzyskała urzędową nazwę Klein Zabrze, czyli Małe Zabrze. Jako ostatnią utworzono osadę Kończyce, nazwane tak od nazwy miejscowości Kończyce Wielkie na Śląsku Cieszyńskim, skąd pochodzili przodkowie tej gałęzi Wilczków[25]. Następuje rozwój hutnictwa: w spisie 14 wielkich pieców z odlewniami żeliwa na Górnym Śląsku, sporządzonym w 1774 r., figuruje również Zabrze[25].
  • 1790 – odkrycie przez Salomona Isaaca z Brabancji na pograniczu dzielnic Zaborze i Pawłów łatwych w eksploatacji złóż węgla kamiennego o grubości 1 metra
  • 1792–1822 – budowa Kanału Kłodnickiego. Jego przedłużenie, Kanał Sztolniowy, wybudowany w latach 1801–1812 w dolinie Bytomki, dotarł do Zabrza[25].
  • 1793
    • powstanie chłopskie
    • według spisu z tego roku Zabrze obejmowało: majątek ziemski, kościół, szkołę, 34 chłopów, 6 zagrodników, 2 młyny, 32 pracowników najemnych – łącznie 305 mieszkańców; Małe Zabrze: kolonię 12 zagród z 31 mieszkańcami; Zaborze: majątek ziemski, 15 chłopów, 7 zagrodników, 14 pracowników najemnych
  • 1796 – uruchomienie pierwszej zabrzańskiej kopalni państwowej Królowa Luiza (początek budowy 1790). Na przełomie XIX i XX w. obszar pola górniczego kopalni wynosił 19 km², wydobywano 3 mln ton węgla rocznie, a zatrudniano ok. 8 tys. robotników
  • 1797 – uruchomienie kopalni Amalia, zlikwidowanej na rzecz Concordii
  • 1799 – rozpoczęto budowę Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej do odwadniania kopalń z całego regionu, a potem do spławu węgla. Jej ujście na powierzchnię połączono z Kanałem Sztolniowym.
  • 1819–1830 – budowa Kronprinzstrasse (Drogi Następcy Tronu) łączącej Królewską Hutę z Gliwicami. Na odcinku od Poremby do Maciejowa dała ona początek dzisiejszej ul. Wolności
  • 1826 – kupno całego dominium zabrzańskiego przez byłego starostę bytomskiego, hrabiego Karola Łazarza Henckla von Donnersmarcka[13]
  • 1843 – uruchomienie kopalni Concordia
  • 1845 (1 października) – otwarcie odcinka linii kolejowej z Opola do Świętochłowic przez Gliwice i Zabrze – przedłużenie trasy mającej początek we Wrocławiu. Ostatni odcinek, kończący się w Mysłowicach, oddano do użytku rok później. Równocześnie powstał dworzec kolejowy, wybudowany w polach Małego Zabrza, obecnie nieistniejący
  • 1851 – ekspedycja poczty na trasie kolei górnośląskiej, ustanowienie urzędu listonosza, budowa huty Donnersmarcka
  • 1852
    • uruchomienie fabryki kotłów Koetza
    • 17 stycznia – wydanie przez władze rejencji opolskiej pozwolenia na organizowanie w czwartki targów na terenie Starego Zabrza (stąd nazwa Donnerstagmarktplatz – Plac Targów Czwartkowych). W 1875 przeniesiono je w rejon placu Warszawskiego
  • 1856 – otwarcie pierwszego szpitala
  • 1857 – uruchomienie huty Redena
  • 1859 – rozbudowa fabryki lin stalowych
  • 1861 – Albert Borsig rozpoczął budowę wielkich pieców, stalowni i walcowni w Biskupicach
  • 1862 – wydobycie węgla w kopalni Hedwigswunsch
  • 1864 – budowa fabryki szkła
  • 1868
    • uruchomienie walcowni i kuźni w zakładach Borsiga
    • budowa kopalni Ludwigsglück, późniejszej kopalni Ludwik
  • 1869 – ukończono budowę Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. Długość szlaku od Królewskiej Huty do Zabrza wyniosła 14 km.
  • 1871 – spis mieszkańców; Zabrze liczy 18 250 mieszkańców: Stare Zabrze 6228, Małe Zabrze 4723, Dorota 851, a Zaborze 6448 mieszkańców
  • 1872
    • przekształcenie huty Donnersmarcków w spółkę akcyjną
    • uruchomienie stalowni w zakładach Borsiga
    • wybudowanie i uroczyste poświęcenie Dużej Synagogi
  • 1873 – 27 marca 1873 król Prus Wilhelm I podjął decyzję o podziale dotychczasowego powiatu bytomskiego na cztery mniejsze powiaty, co doprowadziło do utworzenie powiatu zabrskiego liczącego 2,21 mil kwadratowych (11 962 ha) i zamieszkanego przez 38 981 mieszkańców[13]. W Zabrzu było 1117 domów
  • 1874 – początek wydawania tygodnika Zabrzer Kreis Blatt (od stycznia)
  • 1875 – próba uzyskania praw miejskich nie powiodła się
  • 1880 – uruchomienie trzech pieców martenowskich o pojemności 18 t każdy
  • 1884 – uruchomienie koksowni Jadwiga w Biskupicach
  • 1895 (25 sierpnia) – przekazanie do użytku tramwaju parowego
  • 1896 – powstanie Miejskiej Straży Pożarnej
  • 1897 – uruchomienie elektrowni
  • 1900
  • 1900–1906 – budowa drugiej państwowej kopalni Delbrück (od 1945 KWK Makoszowy)
  • 1905 – połączenie gmin Stare Zabrze, Małe Zabrze i Dorota w jedną gminę Zabrze, liczącą 54 228 mieszkańców – największą wieś ówczesnej Europy[26]
  • 1915
    • 21 lutego – zmiana nazwy gminy Zabrze na Hindenburg. Nowa nazwa nawiązuje do nazwiska feldmarszałka Paula von Hindenburga, dowódcy w zwycięskiej bitwie pod Tannenbergiem[27]. Od 1918 pełna nazwa to Hindenburg O.S. (Oberschlesien) – dla odróżnienia od wschodniopruskiej gminy Hindenburg (dawniej Groß Friedrichsgraben I)
    • w koksowni Jadwiga wybudowano nową baterię koksowniczą, wieżę węglową, sortownię koksu i benzolownię
  • 1918
  • 1919
    • marzec
    • marzec-kwiecień – pacyfikacja przez Grenzschutz polskich strajków (zabici i ranni)
    • kwiecień – powstanie Towarzystwa Oświaty na Górnym Śląsku im. św. Jacka, kierowanego przez Józefa Gołąbka
    • 16–26 sierpnia – walki I powstania śląskiego
    • październik – polska lista zdobywa w wyborach komunalnych 21 z 36 mandatów
  • 1920
    • przybycie żołnierzy francuskich
    • maj – powstanie Towarzystwa Sportowego „Hart”
    • 23 maja-16 czerwca – polski strajk szkolny
    • 14 lipca – napad nacjonalistów niemieckich na artystów Opery Warszawskiej
    • 19–25 sierpnia – walki II powstania śląskiego
    • sierpień – powstaje chór męski „Moniuszko
    • przekształcenie zakładów Borsiga w spółkę akcyjną Borsigwerk
    • listopad – powstanie Towarzystwa Śpiewu „Chopin
  • 1921
    • 20 marca – plebiscyt na Górnym Śląsku – w Zabrzu 21 233 głosów pada za Niemcami, a 14 837 za Polską[29]
    • 2 maja – zdobycie przez polską Policję Górnego Śląska kopalni Zabrze
    • do 4 maja – opanowanie przez powstańców w III powstaniu śląskim prawie całego Zabrza, a następnie opuszczenie śródmieścia na prośbę wojsk francuskich
    • 26–30 maja – prowokowanie przez Niemców walk ulicznych
    • 5 lipca – zakończenie III powstania
  • 1922
    • 1 października – nadanie praw miejskich
  • 1922–1939 – teren dzisiejszego miasta został przedzielony granicą. Kończyce, Pawłów i Makoszowy (oprócz terenu kopalni) znalazły się w granicach Polski, pozostałe gminy przypadły Republice Weimarskiej
  • 1924 – budowa stadionu sportowego przy ul. Zamkowej w Biskupicach (obecnie Gwarek Zabrze)
  • 1927
    • 1 stycznia – utworzenie powiatu miejskiego z większej części powiatu zabrskiego
  • 1935 – przebudowa ob. placu Wolności
  • 1938
  • 1945
    • 24 stycznia – wkroczenie Armii Czerwonej
    • podpalono dzielnicę Zandkę łącznie z kościołem Ducha Świętego.
    • w lutym rozpoczęły się wywózki do obozów pracy i w głąb ZSRR. Wywieziono 8700 osób.
    • 19 marca – przejęcie miasta przez administrację polską
    • 1 grudnia – przywrócenie urzędowej nazwy miasta Zabrze[23]
  • 1945–1947 – napływ i osiedlanie się w Zabrzu Polaków wysiedlonych z Kresów Wschodnich (m.in. z okolic Lwowa i Tarnopola oraz Wołynia), a także innych polskich osadników (m.in. z centralnej z Polski i Krakowskiego) oraz wysiedlenie większości zabrskich Niemców[31]
  • 1948 (14 grudnia) – powstanie Klubu Sportowego Górnik Zabrze
  • 1950
    • 7 stycznia – powstanie pierwszego Państwowego Szpitala Klinicznego
    • wiosną nastąpiło powołanie do życia Filharmonii Górniczej Związku Zawodowego Górników
  • 1951 (1 kwietnia) – włączenie w granice Zabrza miejscowości Grzybowice, Mikulczyce, Rokitnica, Kończyce, Makoszowy i Pawłów
  • 1954 – włączenie w granice miasta osiedla Helenka
  • 1956 (2 grudnia) – ukazanie się pierwszego numeru gazety miejskiej Głos Zabrza
  • 1959 – otwarcie Domu Muzyki i Tańca
  • 1961 – wizyta w Zabrzu majora kosmonauty Jurija Gagarina, pierwszego człowieka w kosmosie
  • 1967
  • 1970–1975 – budowa osiedla Marii Skłodowskiej-Curie
  • 1971 (23 marca) – katastrofa w kopalni Mikulczyce-Rokitnica w Rokitnicy. Zawał na poziomie 780 metrów przysypał 19 górników. Jeden z nich, Alojzy Piontek, został uratowany po siedmiu dniach
  • 1976 – otwarcie hali widowiskowo-sportowej przy ul. Matejki. Liczba mieszkańców Zabrza wynosi 204 163 osoby[30]
  • 1978 – 6 grudnia odbyła się uroczystości dekoracji miasta Orderem Sztandaru Pracy I klasy, przyznanego przez Radę Państwa w uznaniu zasług w walce o polskość śląskiej ziemi i w pracy dla socjalistycznej ojczyzny[34]
  • 1982 – gazeta „Głos Zabrza” zmienia nazwę na „Głos Zabrza i Rudy Śląskiej
  • 1985 – pierwsza w Polsce udana operacja przeszczepu serca, dokonana pod kierunkiem prof. Zbigniewa Religi
  • 1986–1991 – budowa osiedla im. Mikołaja Kopernika
  • 1996 – ustanowienie św. Kamila patronem miasta
  • 1998
  • 2002
    • 19 października – otwarcie estakady drogowej nad parkiem im. Poległych Bohaterów
  • 2005
  • 2006
  • 2007
    • 16 czerwca – otwarcie zabytkowej Kopalni Guido dla ruchu turystycznego na poziomach 170 m i 320 m
  • 2008
  • 2010
    • 12 maja – uroczyste otwarcie nowej siedziby Filharmonii Zabrzańskiej
    • 29 październik – uroczysta iluminacja zabrzańskiego ratusza
    • kopalnia „Guido” jako unikatowy, XIX-wieczny zabytek techniki górniczej na skalę europejską, została wyróżniona jako „punkt kotwiczny” na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH)[35]
  • 2011
    • 10 czerwca – do użytku oddano dwa odcinki Drogowej Trasy Średnicowej (Z1 i Z2)
    • 14 września – rozpoczęcie prac modernizacyjnych, a zarazem budowy nowego stadionu im. Ernesta Pohla (Stadion Górnika Zabrze)
    • 30 września – oddanie do użytku odcinka Sośnica (Gliwice)-Maciejów (Zabrze) Autostrady A1
    • 22 grudnia – oddanie do użytku odcinka Maciejów (Zabrze)-Zabrze Północ (Zabrze) Autostrady A1
  • 2013
    • 13 maja – oddanie do użytku nowej siedziby MOPR przy ul. 3 Maja 16
    • 17 maja – oddanie do użytku budynku Galerii Zabrze przy ul. Wolności 273
    • 13 grudnia – zakończenie renowacji dworca PKP w Zabrzu
  • 2014
    • 26 lutego – rozpoczęcie wyburzania budynku Akademickiego centrum medycznego w Zabrzu
    • 5 lutego – oficjalne otwarcie krytej pływalni Aquarius przy Al. Wojciecha Korfantego 18
    • 27 maja – otwarcie Park Hotel Diament Zabrze przy ulicy 3-Maja 112a, obiektu spółki Hotele Diament S.A., pierwszego czterogwiazdkowego hotelu w mieście czasów nowożytnych
    • 8 lipca – oddanie do użytku nowej siedziby Powiatowego Urzędu Pracy przy Pl. Krakowskim 9
    • 8 sierpnia – oddanie do użytku ostatnich dwóch odcinków Drogowej Trasy Średnicowej (Z3 i Z4)
    • 14 sierpnia – zakończenie wyburzania budynku Akademickiego Centrum Medycznego w Zabrzu.
  • 2016
    • 21 lutego – po modernizacji stadionu im. Ernesta Polha (budowa trzech nowoczesnych trybun), udostępniono kibicom widownię, która może pomieścić 24,5 tys. widzów.
  • 2018
    • 14 września – uruchomiono po rewitalizacji Sztolnię Królowa Luiza – najdłuższy szlak wodny pod ziemią w Europie.

Zabytki

[edytuj | edytuj kod]
Szyb „Kolejowy” Kopalni Guido
Parowa maszyna wyciągowa kopalni „Królowa Luiza”
Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna

W Zabrzu znajduje się wiele zabytkowych obiektów (głównie z przełomu XIX i XX wieku), takich jak zabytkowe kamienice w centrum miasta, osiedla robotnicze, obiekty sakralne itp.

Kościół św. Józefa
Kościół pw. św. Anny na Dorocie (ul. 3 Maja 18a)
Cmentarz żydowski
    • Cmentarz żydowski z XIX wieku przy ul. Cmentarnej
    • Cmentarz ewangelicki przy ul. Lelewela
    • Cmentarz przy ul. Kondratowicza
  • Inne obiekty

Gospodarka

[edytuj | edytuj kod]

Pod koniec lipca 2015 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Zabrzu wynosiła ok. 6,3 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 10,7% do aktywnych zawodowo[39].

Handel

[edytuj | edytuj kod]

Centra Handlowe

[edytuj | edytuj kod]
  • CH Platan
  • M1 Zabrze
  • Galeria Zabrze

Transport

[edytuj | edytuj kod]
Zabrze – tramwaj Konstal 105Na na ul. 3 Maja 35

Autostrady:

Drogi europejskie:

Drogi krajowe:

Drogi wojewódzkie:

Komunikacja miejska

[edytuj | edytuj kod]

Komunikację miejską w Zabrzu organizuje Zarząd Transportu Metropolitalnego. Na terenie miasta działa lub przebiega 8 linii tramwajowych (1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 17) oraz 45 linii autobusowych, w tym 3 metropolitalne (M1, M16, M24) i 42 obsługiwane przez różnych przewoźników[40] (6, 7, 7N, 15, 20, 23, 32, 32N, 39, 47, 57, 81, 83, 86, 89, 92, 111, 112, 132, 156, 158, 169, 184, 198, 199, 234, 250, 270, 280, 286, 617, 617N, 647, 659, 704, 706, 709, 720, 840, 840N, 932(okresowo)).

Ochrona zdrowia

[edytuj | edytuj kod]
Zabrze – wieża ciśnień i komin ciepłowni Szpitala Klinicznego nr 1 (ul. 3 Maja 13 / ul. Krasińskiego)

Szpitale

[edytuj | edytuj kod]

Edukacja

[edytuj | edytuj kod]
Przedszkole nr 43 (ul. Klonowa 2)
Szkoła Podstawowa nr 36 (dawna szkoła dla dziewcząt, pl. Warszawski 6)
Wydział Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej (budynki A i B, ul. Roosevelta 26, 32)
Centrum Symulacji Medycznej Wydziału Nauk Medycznych w Zabrzu SUM (dawny hotel Haus Metropol, pl. Dworcowy 3)

W Zabrzu znajdują się liczne placówki oświatowe:

  • Przedszkola:
    • 38 publicznych
  • Szkoły podstawowe:
    • 29 publicznych
  • Licea ogólnokształcące:
    • 9 publicznych
  • Szkoły niepubliczne:
    • Społeczna Szkoła Podstawowa i Gimnazjum „Nasza Szkoła” Zabrzańskiego Towarzystwa Szkolnego
    • Zespół Szkół Katolickich – szkoła podstawowa, gimnazjum i liceum
  • Szkoły policealne:
    • Policealne Studium Zawodowe Zabrzańskiego Centrum Kształcenia Ogólnego i Zawodowego
    • Policealne Studium Zawodowe Zespołu Szkół Ekonomiczno-Usługowych
    • Policealne Studium Zawodowe Zespołu Szkół Spożywczych
    • Policealna Szkoła eCollege
    • Szkoła Policealna Województwa Śląskiego w Zabrzu
  • Szkoły zawodowe:
    • szkoły zawodowe – 6 publicznych
    • Medyczne Studium Zawodowe nr 1 im. prof. Antoniego Cieszyńskiego
    • Medyczne Studium Zawodowe nr 2
  • Szkoły wyższe:
  • Inne placówki:
    • Liceum Plastyczne i Ogólnokształcąca Szkoła Sztuk Pięknych (jako Zespół Szkół nr 18)[41]
    • Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Stanisława Moniuszki – szkoła publiczna[42]
    • NCKU Wszechnica Zabrzańska (prowadzona przez Stowarzyszenie Misericordia w Zabrzu)

W mieście znajdują się również placówki oświatowe innego typu: szkoły sportowe, szkoły nauki języków obcych, centra kultury itp.

Kultura i rozrywka

[edytuj | edytuj kod]
Teatr Nowy im. Gustawa Morcinka (dawne kasyno Huty Donnersmarcka, pl. Teatralny 1)
Siedziba Filharmonii Zabrzańskiej (dawna biblioteka Huty Donnersmarcka, Park Hutniczy 7)
Dom Muzyki i Tańca (ul. Gen. de Gaulle’a 17)

Teatry i filharmonie

[edytuj | edytuj kod]

Sale koncertowe

[edytuj | edytuj kod]

Domy kultury

[edytuj | edytuj kod]
  • Miejski Ośrodek Kultury[44]
    • Miejski Ośrodek Kultury Guido (ul. 3 Maja 91a)
    • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Biskupicach (ul. Kossaka 23)
    • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Grzybowicach (ul. Badestinusa 60)
    • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Kończycach (ul. Dorotki 3)
    • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Pawłowie (ul. Sikorskiego 114)
    • Ośrodek Działań Artystycznych (Park Hutniczy 11)
    • Kino Roma (ul. Padlewskiego 4)
  • Młodzieżowy Dom Kultury nr 1 (ul. Tarnopolska 50, Mikulczyce)
  • Młodzieżowy Dom Kultury nr 2 (ul. 3 Maja 12)

Biblioteki

[edytuj | edytuj kod]
  • Miejska Biblioteka Publiczna im. Jerzego Fusieckiego
    • Wypożyczalnia Centralna (ul. Londzina 3)
    • Czytelnia Ogólna i Prasy (ul. Wyzwolenia 4)
    • 19 filii w dzielnicach
  • Biblioteka Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, Oddział w Zabrzu-Rokitnicy (ul. Jordana 19) z Czytelnią w Zabrzu (pl. Traugutta 2)[45]
  • Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Katowicach, Filia w Zabrzu (ul. 3 Maja 12)
Muzeum Górnictwa Węglowego (dawne Starostwo Powiatowe w Zabrzu, ul. 3 Maja 19)

Galerie

[edytuj | edytuj kod]
  • Galeria Sztuki Café Silesia (ul. 3 Maja 6)
  • Galeria Zmiękczalnia (ul. Wolności 410)
  • Klub Muzyczny CK Wiatrak – Niezależne Centrum Kultury Alternatywnej (ul. Wolności 395)
  • Klub Muzyczny OffSide (ul. Wolności 282)

Chóry

[edytuj | edytuj kod]

Inne atrakcje

[edytuj | edytuj kod]
  • AnimalWorld (dziecięce zoo) (ul. Niedoby 11, Makoszowy)

Telewizja

[edytuj | edytuj kod]
  • TVZ – Telewizja Zabrze
  • „Głos Zabrza i Rudy Śląskiej” (ukazuje się od 1956)
  • „Nasze Zabrze Samorządowe” (ukazuje się od 1994)
  • „Nowiny Zabrzańskie” (ukazują się od 1995)
  • „Dziennik Zachodni. Nasz Tygodnik Zabrze” (ukazuje się od 2000)
  • „Gazeta Miejska Gliwice Zabrze” (ukazywała się w latach 1997–2020)[47]

Portale

[edytuj | edytuj kod]
  • Zabrze News – serwis powiązany z magazynem ŚLĄZAG (zabrzenews.pl)
  • Głos Zabrza i Rudy Śląskiej (gloszabrza24.pl)
  • Info Zabrze (infozabrze.slask.pl)
  • Nowiny Zabrzańskie (nz24.pl)
  • ZABRZE112.pl - serwis służb ratunkowych
  • Zabrze Nasze Miasto (zabrze.naszemiasto.pl)
  • W Zabrzu (wzabrzu.info)
  • zabrze.com.pl – należy do sieci Silesia.info.pl
  • 24zabrze.pl

Rekreacja

[edytuj | edytuj kod]
ZKR Aquarius (dawniej: Miejski Zakład Kąpielowy, pl. Krakowski 10)
Miejski Ogród Botaniczny (ul. Piłsudskiego 60)

Parki i ogrody

[edytuj | edytuj kod]

Parki miejskie

[edytuj | edytuj kod]

Źródło[48]:

  • Park Hutniczy (dawniej: Hüttenpark) w Zabrzu, zał. 1885
  • Park Miejski (też: Park Dubiela, dawniej: Park im. Poległych Bohaterów, Stadtpark, Skagerrakpark), zał. 1924
  • Park im. Rotmistrza Witolda Pileckiego (dawniej: Park im. Gen. K. Świerczewskiego, Steinhoffpark)
  • Park Leśny im. Powstańców Śląskich (dawniej: Guidowald)
  • Park im. Tadeusza Kościuszki
  • Park Rodzinny
  • Park im. J. Kuronia
  • Park im. Jana Pawła II na Osiedlu Mikołaja Kopernika, zał. 2006
  • Park przy ul. Krakowskiej (też: Park przy ul. Findera) w Rokitnicy
  • Park im. A. Hlonda w Kończycach

Inne parki

[edytuj | edytuj kod]

Ogrody

[edytuj | edytuj kod]

Baseny

[edytuj | edytuj kod]
  • Zabrzański Kompleks Rekreacji[51]
  • Kąpielisko Leśne MOSiR (Maciejów)[52]

Siłownie

[edytuj | edytuj kod]
  • ReShape Fitness (ul. Narutowicza 1)[53]
  • Smart Gym Zabrze Arena (ul. Roosevelta 81)[54]
  • Just Gym Zabrze (pl. Teatralny 12)[55]
  • Xtreme Fitness Gyms Zabrze (al. Szczęście Ludwika 2b, Mikulczyce)[56]
  • Fabryka Formy (Galeria Zabrze, ul. Wolności 273)
  • Staw Mikulczyce

Turystyka

[edytuj | edytuj kod]

Przez Zabrze przebiegają szlaki turystyczne:

Znakowane:

Pozostałe:

 Z tym tematem związana jest kategoria: Sport w Zabrzu.

Zabrzańskie kluby sportowe:

  • Górnik Zabrze
  • Gwarek Zabrze – klub piłkarski, dwukrotny mistrz Polski juniorów starszych (2003 i 2006) oraz mistrz juniorów młodszych (2002), utworzony został 12 czerwca 1974, poza drużynami w ligach juniorskich klub posiada drużynę występującą w sezonie 2024/2025 w lidze okręgowej seniorów.
  • Walka Zabrze
  • Piast Pawłów
  • Stal Zabrze
  • Sparta Zabrze - klub piłkarski, posiadający drużyny w ligach juniorskich oraz drużynę występujący w lidze okręgowej seniorów.
  • MKS Zabrze-Kończyce (Gazobudowa Zabrze) – klub piłkarski posiadający obecnie tylko zespoły młodzieżowe. Powstał w 1956 w Bytomiu pod nazwą „Lechia”. W 1958 klub przeniósł siedzibę do Zabrza i zmienił nazwę na Klub Sportowy „Gazobudowa”, a następnie został włączony do rozgrywek piłkarskiej C-klasy. Pierwsze mecze rozgrywane były na boisku „Linodrutu”, a następne na stadionie przy ul. Hagera w Zabrzu.
  • UKS 14 Zabrze – uczniowski klub lekkoatletyczny z siedzibą w SP 14 w Zabrzu.
  • KS Zabrze-Grzybowice (Społem Zabrze, do 1975 jako LZS Grzybowice[57]) – klub piłkarski grający obecnie w A-klasie
  • MKS Zaborze – Młodzieżowy Klub Sportowy grający obecnie w A-klasie
  • UKS Quo Vadis Makoszowy – uczniowski klub piłkarski grający obecnie w B-klasie
  • KKS Zabrze – II-ligowy klub piłki nożnej kobiet, obecnie grający pod nazwą Górnik Zabrze
  • MKS Zabrze – koszykówka młodzieżowa
  • Studio Tańca „Szok”
  • Zespół Taneczny „Mak”
  • Górnik Zabrze – zespół piłki ręcznej znajdujący się obecnie w PGNiG Superlidze
  • UKS Spartakus Zabrze – uczniowski klub sportowy; siatkówka i koszykówka

Wspólnoty wyznaniowe

[edytuj | edytuj kod]
Kościół Pokoju w Zabrzu (ewangelicko-augsburski, ul. Lutra 2)
 Osobny artykuł: Obiekty sakralne w Zabrzu.

Na terenie Zabrza działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

Administracja

[edytuj | edytuj kod]
Urząd Miejski w Zabrzu – ratusz (dawna dyrekcja huty „Zabrze” / Huty Donnersmarcka, ul. Religi 1)

Zabrze jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej w Zabrzu 25 radnych[67]. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta, którym obecnie jest Agnieszka Rupniewska.

Rada Miasta

[edytuj | edytuj kod]
Ugrupowanie 2002−2006[68] 2006−2010[69] 2010–2014[70] 2014–2018[71] 2018–2023[72]
Sojusz Lewicy Demokratycznej 9 (SLD-UP) 4 (LiD) 3 1 (SLD Lewica Razem)
Samoobrona 1
Platforma Obywatelska 6 8 7 7 9 (KO)
Skuteczni dla Zabrza 1 3
Rodziny Zabrzańskie 8
Prawo i Sprawiedliwość 6 3 5 5
Razem dla Zabrza 4
KWW Małgorzaty Mańki-Szulik 12 12 7
Lepsze Zabrze 3
Kukiz’15 1

Miasto jest członkiem: Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Śląskiego Związku Gmin i Powiatów i Związku Miast Polskich.


Zanieczyszczenie środowiska

[edytuj | edytuj kod]

Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 Zabrze zostało sklasyfikowane jako osiemnaste najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej[73][74].

Honorowi obywatele

[edytuj | edytuj kod]

Miasta partnerskie

[edytuj | edytuj kod]

Lista miast partnerskich i zaprzyjaźnionych z Zabrzem[75]:

Po rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 miasto zerwało nawiązaną w 1998 współpracę z rosyjskim Królewcem[76].

Sąsiednie gminy

[edytuj | edytuj kod]

Bytom, Gierałtowice, Gliwice, Ruda Śląska, Zbrosławice

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Wybory Samorządowe 2024 [online], wybory.gov.pl [dostęp 2024-05-07] (pol.).
  2. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
  3. a b Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2024 r. (stan w dniu 30.06) [online], Główny Urząd Statystyczny, 15 października 2024 [dostęp 2024-10-28] (pol.).
  4. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507. 
  5. Zestawienie liczby mieszkańców z uwzględnieniem podziału na dzielnice na dzień: 30-09-2013.
  6. l (ilustr.), Zabrze. Wybory do Rad Dzielnic w marcu 2022 roku – Zabrze informacje [online], zabrze.com.pl [dostęp 2021-11-03].
  7. Urząd Statystyczny w Katowicach / Opracowania bieżące / Komunikaty i biuletyny / Inne opracowania / Biuletyn statystyczny województwa śląskiego I kwartał 2015 [online], katowice.stat.gov.pl [dostęp 2017-11-20].
  8. Zatrważające dane GUS. Te polskie miasta wyludniają się najszybciej. Łódź i Częstochowa wysoko.
  9. Zabrze w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-04], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  10. Michał Zieliński, Tutaj romanipen ściera się z rasizmem. Jak przeżyć na Buchenwaldczyków [online], wiadomosci.wp.pl, 27 kwietnia 2018 [dostęp 2023-09-21] (pol.).
  11. Bartosz Pudełko, Romowie w Zabrzu: wystawa "Romarising" i mural [ZDJĘCIA] [online], Dziennik Zachodni, 21 listopada 2014 [dostęp 2023-09-21] (pol.).
  12. PW: Zabrze: Odgradzają się murami od Romów [ZDJĘCIA. Romscy sąsiedzi rozgoryczeni na lokatorów z Sienkiewicza]. zabrze.naszemiasto.pl, 2018-10-26. [dostęp 2023-09-21]. (pol.).
  13. a b c d e f Piotr Hnatyszyn, Piotr Muschalik, Zabrze powroty/heimkehr/come backs, 2007, s. 7, ISBN 9789388427520.
  14. Dariusz Walerjański, Zabrze krok po kroku/step by step/Schritt für Schritt, Wydanie III uzupełnione, 2010, s. 7, ISBN 978-83-924037-6-0.
  15. Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 70, 442.
  16. Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online.
  17. H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889.
  18. Knie 1830 ↓, s. 874.
  19. Urząd Miejski w Zabrzu, Miasto – Historia miasta – Hindenburg [online] [dostęp 2021-07-24] (pol.).
  20. J. Wolanin, Akta miasta Zabrza – Sygnatura 15/35/0 – Opis – Dzieje twórcy [online], szukajwarchiwach.gov.pl [dostęp 2021-07-24].
  21. Zabrski (Hindenburgski) Orędownik Powiatowy. „Zabrski (Hindenburgski) Orędownik Powiatowy”. nr 16, s. 119, 1920-04-15. Zabrze. 
  22. a b Dotyczy nazwy powiatu i gminy Hindenburga G.-Śl.. „Hindenburgski Orędownik Powiatowy”. nr 26, s. 233, 1922-07-20. Zabrze. 
  23. a b Rozporządzenie Wojewody Śląsko-Dąbrowskiego z dnia 27 listopada 1945 r. o ustaleniu brzmienia urzędowego nazw miejscowości na obszarze Ziem Odzyskanych Śląska Opolskiego, [w:] (Śląska Biblioteka Cyfrowa), „Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki”, R. 1 (nr 34), poz. 449 (§ 1, dz. XV, nr 6; § 2), 22 grudnia 1945, s. 382 [dostęp 2022-08-09].
  24. Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
  25. a b c d e f Anna Jurkiewicz, Stanisław Ziemba: Województwo katowickie. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1962, s. 130-144.
  26. Historia Zabrza [online], historia-zabrza.pl [dostęp 2023-08-20].
  27. Patrz nazwa.
  28. „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 637, hasło „Zabrze”.
  29. Kreis Hindenburg [online], home.arcor.de [zarchiwizowane z adresu 2013-12-24].
  30. a b Piotr Hnatyszyn, Piotr Muschalik, Zabrze powroty/heimkehr/come backs, 2007, s. 9, ISBN 9789388427520.
  31. Lwowiacy i Kresowianie świętowali 30-lecie [online], Urząd Miejski w Zabrzu, 26 lutego 2019 [dostęp 2023-05-29] (pol.).
  32. Wizyta generała de Gaulle’a w Zabrzu [online], Historia Zabrza, 8 września 2017 [dostęp 2022-08-09].
  33. Kronika (lipiec 1967 – lipiec 1968), „Kroniki Miasta Zabrza”, R. 1968 [2], Zabrze 1968, s. 226.
  34. Order Sztandaru Pracy I klasy dla Zabrzu, „Nowiny”, 7 grudnia 1978, s. 1.
  35. Dariusz Walerjański, Zabrze krok po kroku/step by step/Schritt für Schritt. Wydanie III uzupełnione, 2010, s. 42, ISBN 978-83-924037-6-0.
  36. Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach zawiadamia o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych woj. śląskiego następującego zabytku: zespół zabudowy osiedla mieszkaniowego przy ul. Wolności 149, pl. Słowiański 1–5, ul.Stanisława Wyspiańskiego 1–9 w miejscowości Zabrze (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2020-06-09].
  37. Ewa Pokorska: Piękno użyteczne. Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2011, s. 103–104. ISBN 978-83-85871-60-6.
  38. Dziennik Zachodni – wkładka Region, „Krypta się otwiera”, 5 października 2007 roku.
  39. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych oraz stopa bezrobocia według województw, podregionów i powiatów. Stan w końcu lipca 2015 r.. Główny Urząd Statystyczny, 2015-08-25. [dostęp 2015-08-25].
  40. Operatorzy ZTM [online], rj.metropoliaztm.pl [dostęp 2021-11-01].
  41. Liceum Sztuk Plastycznych – Zespół Szkół nr 18 [online] [dostęp 2024-06-13] (pol.).
  42. Strona główna - Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. S. Moniuszki w Zabrzu - Portal Gov.pl [online], Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. S. Moniuszki w Zabrzu [dostęp 2024-06-13] (pol.).
  43. Kino Roma w Zabrzu.
  44. Miejski Ośrodek Kultury w Zabrzu / Ośrodki [online], mok.art.pl [dostęp 2022-08-09].
  45. Marcin Chabior, Oddział Biblioteki w Zabrzu-Rokitnicy z czytelnią w Zabrzu [online], Biblioteka Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  46. Chór Lutnia – Urząd Miejski w Zabrzu [online], miastozabrze.pl [dostęp 2024-06-15] (pol.).
  47. Gazeta Miejska Gliwice [online], gazeta-miejska.pl [dostęp 2022-08-09].
  48. Parki [online], Urząd Miejski w Zabrzu, 26 sierpnia 2020 [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  49. Borsigwerk (Biskupice) – park i pomnik poległych sportowców. [online], Historia Zabrza, 20 kwietnia 2021 [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  50. Biskupice-Borsigwerk – Park Hutniczy. [online], Historia Zabrza, 24 października 2020 [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  51. Informacje o jednostce – Zabrzański Kompleks Rekreacji Aquarius [online] [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  52. Kąpielisko Leśne [online], Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Zabrzu [dostęp 2022-08-09].
  53. ReShape – nowy kształt fitnessu – Zabrze [online], Reshape [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  54. Siłownia Smart Gym Zabrze Arena | kluby fitness i siłownie Smart Gym [online], smartgym.club [dostęp 2022-08-09].
  55. Just GYM Zabrze Plac Teatralny [online], Just GYM [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  56. Xtreme Fitness Gyms Zabrze [online], Xtreme Fitness [dostęp 2022-08-09].
  57. Klub Sportowy Społem Zabrze.
  58. Zbory i placówki [online], chwe.pl [dostęp 2023-08-15].
  59. Lista zborów [online], chwz.info.pl [dostęp 2022-11-12].
  60. Zbory [online], maranatha.pl [dostęp 2022-11-12].
  61. Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2022-11-12].
  62. a b Zabrze [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-12].
  63. Zabrze – kościół Pokoju [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-12].
  64. Zabrze Mikulczyce – kościół [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-12].
    *Mikulczyce, drewniany kościół ewangelicko-augsburski z 1937 roku [online], polskaniezwykla.pl [dostęp 2022-11-12].
  65. Kontakt [online], zabrze.kwch.org [dostęp 2022-11-12].
  66. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2022-10-21].
    *Sala Królestwa Świadków Jehowy w Zabrzu-Rokitnicy już otwarta [online], dziennikzachodni.pl, 12 grudnia 2016 [dostęp 2017-05-12].
    *Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność w Zabrzu [online], zabrze.com.pl, 28 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-30].
  67. Zarządzenie Nr 111 Wojewody Śląskiego z dnia 8 kwietnia 2010 r. (Dz. Urz. Woj. Śląskiego z 2010 r., Nr 64, poz. 1062).
  68. Państwowa Komisja Wyborcza: Wybory samorządowe. wybory2002.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
  69. Geografia wyborcza – Wybory samorządowe – Państwowa Komisja Wyborcza. wybory2006.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
  70. Wybory Samorządowe 2010 – Geografia wyborcza – Województwo śląskie – – m. Zabrze. wybory2010.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
  71. Państwowa Komisja Wyborcza | Zabrze. wybory2014.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-25)].
  72. Wybory samorządowe 2018 [online], wybory2018.pkw.gov.pl [dostęp 2018-10-26].
  73. Przerażający raport ws. jakości powietrza. Polskie miasta na czele listy [online], 14 maja 2016.
  74. Nowy Targ, Sucha Beskidzka i Proszowice wśród najbardziej rakotwórczych miast w Polsce, „Dziennik Polski”, Warszawa, 5 stycznia 2015 [zarchiwizowane z adresu 2016-01-07].
  75. Miasta partnerskie i zaprzyjaźnione [online], Urząd Miejski w Zabrzu [dostęp 2011-06-15] [zarchiwizowane z adresu 2013-04-16].
  76. Zabrze solidaryzuje się z Ukrainą. Zrywa umowę partnerską z Kaliningradem [online], zabrze.com.pl, 3 marca 2022 [dostęp 2022-03-03].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]