Wikipedysta:Minio/brudnopis/getto

Getto - odizolowane miejsce wybrane dla zamieszkania mniejszości narodowej, kulturowej bądź religijnej, poza którym nie wolno tejże społeczności zamieszkiwać; począwszy od średniowiecza przez getto rozumiano wydzielony obszar miasta, w którym przymusowo osiedlano Żydów lub przedstawicieli innych narodów. Getto zazwyczaj otoczone jest murem strzeżonym od zewnątrz, współcześnie zazwyczaj dodatkowo zabezpieczonym zasiekami z drutu kolczastego lub także urządzeniami elektronicznymi. Getto jest zazwyczaj całkowicie zależne od dostaw żywności oraz energii z zewnątrz.

Getto w ujęciu socjologicznym to uboga i zaniedbana dzielnica, zamieszkana przez określoną rasę (np. Bronx), grupę etniczną lub kulturową, charakteryzująca się wysokim stopniem przestępczości i wykluczenia społecznego, często zarządzaną nieformalnie przez uzbrojone gangi lub grupy przestępcze^{[potrzebny przypis]}.

Historia

Getta żydowskie

Idea odseparowania Żydów od innych narodowości zrodziła się wśród żydowskiej diaspory już w starożytności. Niektóre gminy żydowskie i autorytety religijne domagały się wówczas od swoich współwyznawców przestrzegania szeregu ograniczeń w kontaktach z innowiercami, dotyczących m.in. wspólnego zamieszkania czy też nauczania. Żydzi próbowali także, bez powodzenia, skłonić Cesarstwo rzymskie do pomocy przy egzekwowaniu tych zakazów.

W średniowieczu w chrześcijańskiej Europie dążenie do odseparowania było obustronne. Po stronie katolickiej dążenie to znalazło wyraz w uchwałach Soboru Laterańskiego. Pierwszym nowożytnym miastem europejskim, w którym zrealizowano zalecenia Soboru Laterańskiego, by uniemożliwiać Żydom zamieszkiwanie wśród chrześcijan, była Wenecja. W 1516 część weneckich Żydów przesiedlono na wyspę Ghetto Nuovo, a pozostałych w 1541 roku na Ghetto Vecchio. W weneckim getcie zamieszkiwało ok. 5000 Żydów, którzy musieli płacić dodatkowe podatki w wysokości 10 tys. dukatów. W Rzymie budowę getta, z mocy bulli Cum nimis absurdam papieża Pawła IV, rozpoczęto w 1555 roku.

Getta żydowskie zakładano w II połowie XVI wieku prawie we wszystkich miastach włoskich należących do papieża. Wydzielone dzielnice żydowskie nie powstały jedynie w Livorno i Ferrarze. W zamyśle pomysłodawców mury getta miały chronić Żydów przed gniewem chrześcijan w czasie wielkiego postu. W gettach powstawały pierwsze synagogi; wcześniej Żydzi nie mogli ich budować ze względu na obowiązujący ich zakaz posiadania ziemi na własność. Życie społeczne w obrębie odseparowanego getta, w którym, jak w miastach włoskich, zetknęli się ze sobą Żydzi Sefardyjscy i Żydzi Aszkenazyjscy, wykształciło odrębną i bogatą kulturę żydowską, np. w Wenecji działała kierowana przez rabina Leona Modenę sławna akademia muzyczna L'Accademia degl'Impediti.

Ucieczka z getta była utrudniona nie tylko przez fizyczne przeszkody, ale również ze względu na usankcjonowanie przez panujące normy społeczne. Była ona traktowana jako wykroczenie przeciwko zwyczajom nie tylko gojów, ale także własnej gminy. Co więcej, ze względu na naruszenie podziałów stanowych, ucieczka związana była również z konsekwencjami prawnymi. Aż do schyłku feudalizmu właściwie jedynym sposobem ucieczki z getta była zmiana wyznania^[1].

Od XVIII wieku coraz częściej zezwalano Żydom zamieszkiwać w chrześcijańskich dzielnicach, jednak wielu z nich wolało pozostać wśród własnych społeczności.^{[potrzebny przypis]}

Getta nowoczesne

Społeczeństwa kapitalistyczne są społeczeństwami klasowymi a nie stanowymi, w związku z czym podstawą wyróżnienia nowoczesnych gett nie jest dyskryminacja prawna, lecz stratyfikacja ekonomiczna. Ze względu na zależność pomiędzy dochodami a kategorią etniczną^{[potrzebny przypis]}, nowoczesne getta mają charakter etniczny — w Ameryce Północnej wyraz „getto” jest utożsamiany z miejscem zamieszkania Afroamerykanów, Latynosów i przedstawicieli innych grup etnicznych^[1].

Socjologowie zwracają uwagę, że cechą charakterystyczną gett jest izolacja pewnej kategorii ludności od innych. W związku z tym nieuzasadnione jest utożsamianie mieszkańców gett z podklasą. Innym rodzajem getta może być miejsce zamieszkiwane przez elitarną bądź wyróżnioną pod jakimś względem części społeczeństwa. W tym rozumieniu gettem można nazwać harem w mieście muzułmańskim, blokowisko realnego socjalizmu zamieszkiwane przez nomenklaturę partyjną albo zamknięte osiedla mieszkaniowe^[1].

Wielu badaczy zwraca uwagę, że właśnie osiedla „za bramą” (ang. gated communities) są współczesną formą getta ^[2] ^[3] ^[4]. Cechami charakterystycznymi takich osiedli są: ulokowanie w dobrej ekologicznie przestrzeni, ponadstandardowy status ekonomiczny ich mieszkańców oraz ich wyższy poziom wykształcenia i aspiracji ^[5].

W tym rozumieniu wyraz „getto” przeszedł także do języka potocznego^[6].

Druga wojna światowa

W czasie II wojny światowej getta były wydzielonymi obszarami mieszkalnymi przeznaczonymi (pod przymusem) dla ludności żydowskiej - ściśle nazywane gettami żydowskimi lub z niem. jüdische Wohnbezirke. Getta tworzone były przez Niemców i ich sojuszników. Zajmowały obszary najbiedniejszych terenów miast.

Getta tworzone były na terenie Ukrainy, Białorusi, Czech, Węgier. Najczęściej jednak na terenach, które przed wojną należały do Polski. Getta utworzono m.in. w Białymstoku, Częstochowie, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Radomiu, Warszawie. Porządku w Gettach strzegła kolaborująca z nazistami Policja Żydowska, tzw. ODmani.

Pierwszym gettem na terenie okupowanej Polski było utworzone 8 X 1939 roku getto w Piotrkowie Trybunalskim.

Mieszkańcy gett z reguły cierpieli z powodu głodu i chorób, choć – wbrew przeciwnościom – próbowano też żyć w nich po dawnemu, a nawet – ponad stan^[7]. Próby ucieczek oraz pomocy z zewnątrz karane były śmiercią. Podczas likwidacji getta mieszkańcy byli przenoszeni do większych gett na terenie innych miast lub trafiali do obozów zagłady. Żydom, którym udało się uciec, pomoc niosła polska organizacja Żegota - zajmowała się ukrywaniem zbiegów, podrabianiem dla nich dokumentów, itp.

Getta w okupowanej Polsce

Etymologia słowa „getto”

Powszechnie uważa się, że wyraz „getto” wywodzi się z włoskiego ghetto, co w szesnastowiecznym dialekcie weneckim oznaczało „huta”^[8]. Zgodnie z tą koncepcją, pierwsze getto powstało na weneckiej wyspie Ghetto Nuovo w 1516 roku; na wyspie tej znajdowała się huta (stąd jej nazwa). W roku 1541 powstało getto na wyspie Ghetto Vecchio, a nazwa własna zaczęła być stosowana jako nazwa rodzajowa. Papież Paweł IV zarządził utworzenie getta rzymskiego, które założono na bagnistym terenie Zatybrza w 1556 roku. W XVI wieku następował dynamiczny wzrost liczebności gett, największe zaś powstały w Pradze, Frankfurcie, Trieście i Rzymie^[1].

Jednak niektórzy badawcze wskazują na wydarzenia o trzysta lat wcześniejsze niż założenie getta na weneckiej wyspie Ghetto Nouvo. Podkreślają oni, że w czasie czwartej krucjaty, gdy łacinnicy zdobyli Konstantynopol w 1204 roku, w jego pobliżu założyli własne miasteczka (borghetti). Miasteczko (il borghetto) pizańskie powstało na południowym brzegu Złotego Rogu (dzisiaj dzielnica Eminönü), genueńska Galata — na północnym — zaś wenecka Pera jeszcze na północ od Galaty. Borghetto miano w skrócie nazywać ghetto właśnie^[9].

Gettoizacja

Gettoizacja, w sensie socjologicznym, jest procesem fragmentacji przestrzeni. Związana jest ona przede wszystkim z tworzeniem fizycznych barier, odgradzaniem się jednych kategorii obywateli od innych. Jałowiecki zauważa, że w polskich miastach, uchodzących za jedne z najbezpieczniejszych w Europie, grodzenie takie nie znajduje żadnych racjonalnych przesłanek. Mimo to powszechnym motywem odgradzania się jest chęć zabezpieczenia swoich dóbr materialnych. Kolejnym czynnikiem jest prestiż, który wiąże się w zamieszkiwaniu w odgrodzonym fragmencie przestrzeni^[2].

Gettoizacja wiąże się z szeregiem negatywnych skutków.

Podstawowym z nich jest wprowadzanie i umacnianie podziałów na „lepszych” i „gorszych”. Rodzi to poczucie względnego upośledzenia, frustracje i konflikty społeczne, których skutki nierzadko są niewspółmierne do obiektywnych przyczyn (rzeczywistego rozwarstwienia społeczeństwa)^[2].

Drugim z nich jest „rozrywanie i pochłanianie przestrzeni publicznej należącej do wszystkich obywateli miasta”^[2]. Przestrzeń publiczna jest sferą wolności, miejscem, w którym każdy mieszkaniec miasta może czuć się swobodnie. Przestrzeń pofragmentowana, „zgettoizowana” jest obostrzona najrozmaitszymi restrykcjami, nierzadko uznawanymi za absurdalne przez osoby z niej korzystające^[2].

Wreszcie fragmentacja przestrzeni wiąże się z żywiołową prywatyzacją, która dokonuje się bez żadnej kontroli. W efekcie przestrzeń taka budzi negatywne doznania estetyczne. Budynki znajdujące się w przestrzeni prywatnej często z zewnątrz są mało atrakcyjne, zahaczając o kicz, ponieważ cały wysiłek ich właścicieli skupia się na zapewnieniu odpowiedniej atrakcyjności wnętrza^[2].

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d M. Pirveli, Z. Rykiel, Getto a nowoczesność [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, ss. 73–86
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f B. Jałowiecki, Fragmentacja i prywatyzacja przestrzeni [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, ss. 11–28
↑ M. Dymnicka, Osiedla za bramą a ciągłość kulturowa i społeczna w kształtowaniu przestrzeni miejskiej [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, ss. 53–71
↑ J. Gądecki, „Za murami” — krytyczna analiza dyskursu na temat osiedli typu Gated Communities w Polsce [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, ss. 87–98
↑ M. Szczepański, W. Ślęzak-Tazbir, Między lękiem a podziwem: getta społeczne w starym regionie przemysłowym [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, ss. 29–52
↑ Dariusz Bartoszewicz, Jerzy S. Majewski, Zamknięte osiedla, czyli getta dla bogatych, Gazeta Wyborcza
↑ Czesław Madajczyk "Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce" Warszawa 1970, t. I, s. 222. - "W getcie spotykało się najwytworniejsze restauracje. Niewiarygodny wydaje się dziś komfort panujący wówczas w 'Palais de Dance' braci Frontów. Chleb był tu znacznie droższy niż w polskich dzielnicach, lecz wino tańsze. Wypada tylko powtórzyć 'uczta w czasie pomoru'. Taki stan rzeczy w getcie sprzyjał pożądanej przez okupanta dezintegracji społeczności żydowskiej, utrzymywał się wbrew bundowskiej prasie, żądającej zamknięcia sal tańca, burdelu i licznych klubów".
↑ Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego
↑ N. Davies, Europa [za:] M. Pirbeli, Z. Rykiel, op. cit.

Linki zewnętrzne

Kategoria:Socjologia miasta Kategoria:Urbanistyka

[pir2007-1] M. Pirveli, Z. Rykiel, Getto a nowoczesność [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, ss. 73–86

[jal2007-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f B. Jałowiecki, Fragmentacja i prywatyzacja przestrzeni [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, ss. 11–28

[3] M. Dymnicka, Osiedla za bramą a ciągłość kulturowa i społeczna w kształtowaniu przestrzeni miejskiej [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, ss. 53–71

[4] J. Gądecki, „Za murami” — krytyczna analiza dyskursu na temat osiedli typu Gated Communities w Polsce [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, ss. 87–98

[5] M. Szczepański, W. Ślęzak-Tazbir, Między lękiem a podziwem: getta społeczne w starym regionie przemysłowym [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, ISBN 978-83-89291-38-7, ss. 29–52

[6] Dariusz Bartoszewicz, Jerzy S. Majewski, Zamknięte osiedla, czyli getta dla bogatych, Gazeta Wyborcza

[7] Czesław Madajczyk "Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce" Warszawa 1970, t. I, s. 222. - "W getcie spotykało się najwytworniejsze restauracje. Niewiarygodny wydaje się dziś komfort panujący wówczas w 'Palais de Dance' braci Frontów. Chleb był tu znacznie droższy niż w polskich dzielnicach, lecz wino tańsze. Wypada tylko powtórzyć 'uczta w czasie pomoru'. Taki stan rzeczy w getcie sprzyjał pożądanej przez okupanta dezintegracji społeczności żydowskiej, utrzymywał się wbrew bundowskiej prasie, żądającej zamknięcia sal tańca, burdelu i licznych klubów".

[8] Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego

[9] N. Davies, Europa [za:] M. Pirbeli, Z. Rykiel, op. cit.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]