Wchody

Wchody – prawo użytkowania lasu, przywileje pozwalające na eksploatację dóbr królewskich, takich jak: drewno, siano z nadrzecznych łąk, a także na zakładanie barci, z których pozyskiwano miód i wosk.

W Puszczy Białowieskiej

Korzyści z prawa wchodów

Użytkowanie Puszczy Białowieskiej w czasach królewskich dzieliło się na trzy kategorie:

korzystanie z zasobów lasu przez poddanych i służby leśne np. osoczników.
pożytki czerpane przez okoliczną ludność, szlachtę i duchowieństwo na podstawie praw wchodowych, czyli królewskich przywilejów.

Tym formom użytkowania Puszcza podlegała od XV do końca XVIII w.

wyrób towarów leśnych przez kontrahentów lub zarząd Puszczy.

Przed tą formą użytkowania-najbardziej niszczącą Puszcza była chroniona dłużej od innych dóbr królewskich.

Ludność wsi przypisanych do Puszczy Białowieskiej miała prawo zbierania wywrotów i chrustu na opał oraz pozyskiwanie drewna na cele gospodarcze np. grodzenie. Miała też prawo do ograniczonego wypasu bydła, pozyskiwanie łuczywa oraz zbioru roślin, grzybów i owoców leśnych. Z przywilejów tych korzystały też służby leśne mające prawo wchodów.

Prawa wchodowe nadawane przez króla obejmowały też:

sianokosy na nadbrzeżnych łąkach
prawo tworzenia barci, osadzania w nich pszczół oraz zbieranie z nich miodu i wosku.
połów ryb w puszczańskich rzekach
w XVII w. pojawiły się nieliczne przywileje na wyrąb drewna oraz pozyskiwanie rudy darniowej w dolinach większych rzek.

Historia

W XIV i XV w. książęta litewscy nadawali prawa z korzystania z dobrodziejstw puszczańskich m.in. prawo użytkowania łąk (wchody sianożęte) i prawo użytkowania barci (wchody bartne). Tradycja korzystania z bogactw Puszczy sięgała dawnych czasów. Na przykład w opisaniu „wchodów” do Puszczy od strony majątku Wierzchowicze zaznacza się, że majątek w postaci specjalnego gospodarczego kompleksu uformował się i przeszedł w prywatną własność za czasów wielkich książąt litewskich — Witolda, Zygmunta, Kazimierza, Aleksandra. Najwcześniejszy znany dokument o „wchodach” do Puszczy od strony Wierzchowicz odnosi się do roku 1506. Dokładna data nadania „wchodów” nie została ustalona, odwołuje się ona do czasów Witolda - system ochronny w Puszczy Białowieskiej zaczął się formować za czasów tego władcy. Prawo swobodnego korzystania z dóbr Puszczy przez osoby prywatne w tym czasie nie istniało. Wyjątkiem była szlachta, która mogła korzystać z różnych pożytków znajdujących się na jej terenie. W przypadku braku „starych praw na wchody” do Puszczy, zezwolenie takie można było otrzymać jednorazowo od samego monarchy.

Na sejmie wileńskim w 1551 r. szlachta złożyła 28 próśb do króla Zygmunta Augusta o uznanie uprawnień do korzystania z puszczy, chodziło o pozwolenie polowań na zwierzynę, łowienie ryb i wycinanie drzew na budownictwo. Na sejmie 1554 r. w ponownej petycji do króla szlachta dopomina się prawa wchodów do barci, jezior, jazów i "sianożęci" (sianokosów na łąkach w puszczy). Król nie przychylił się do prośby szlachty, ustalono, że z wchodów będzie można korzystać w okresie dnia i pod kontrolą urzędników. O wchodach jest również mowa w ustawie z roku 1557, tzw. "Ustawa o włóki". W ustawie tej stwierdzono m.in.:

"Gdzie w puszczach maja leźni do wchodów, przy leźniach żeby psów i bydła nie trzymali" - słowo "leźnia" oznaczało przerąb w puszczy przez który zwierz "lazł do ostępu".

Posiadacze wchodów byli zobowiązani do składania dowodów prawnych wykazujących obszary, lokalizację i rodzaj użytkowania.

Pełne wykazy wchodów zawierają rewizje Puszczy z lat 1680 i 1703. Wykazy z 1780 r. zawierają tylko majątki wchodowe, z którymi procesował się podskarbi A. Tyzenhauz. Prawie wszystkie wchody zgrupowane były od strony południowej i południowo-zachodniej. Takie rozmieszczenie było wynikiem łączenia się Puszczy Białowieskiej z otaczającymi ją puszczami. W następnych dwóch stuleciach nadania wchodów ustały.

Wchody były swego rodzaju sposobem na kontrolowanie użytkowania puszcz.

Wsie i majątki korzystające z prawa wchodów

Niektóre wsie z terenu Puszczy Białowieskiej posiadające prawo wchodów

Majątki przytoczone w "Ordynacji" 1639 mające prawo wchodów

Do listy 23 majątków zaliczonych w "Ordynacji" należały m.in.:

Czarnawczyce - właściciel Albrycht Stanisław Radziwiłł
Trościenia - właściciele (?) Słuszka - wojewoda Nowogrodzki, przed Unią Lubelską - Chodkiewiczowie, na początku XVIII w. – Sapiehowie, w końcu XVIII w. - Potoccy.
Paszuki - właściciel Stefan Pac, w XVIII w. majątek należał do Tyszkowskiego następnie do Krupińskiego. Majątek łącznie z wchodami do Puszczy był dzierżawiony przez różne osoby
Jelna - własność Kazimierza Paca.
Wistycze - własność podkomorzego brzeskiego(brak nazwiska w źródłach).
Lubaszki - właściciel ksiądz dziekan Łucki(brak nazwiska w źródłach).
Szereszewo - plebania - własność kościoła w Szereszewie. Dwa przywileje - jeden królowej Bony z 1537 r. dla kościoła, drugi Zygmunta I z 1521 r. dla cerkwi unickiej. W obu przypadkach przyznano prawo wycinania drzew na potrzeby własne.
Wołkowicze - jeden z największych według rewizji z 1559 r. wchodów (3×3 mile).

Bibliografia

Edward Więcko - "Puszcza Białowieska" ISBN 83-01-04597-3, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984
A wszystko zaczęło się od króla Jagiełły-Piotr Bajko. czasopis.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-04)].

Linki zewnętrzne

A wszystko zaczęło się od króla Jagiełły-Piotr Bajko. czasopis.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-04)].
Ochrona i łowy: Puszcza Białowieska w czasach królewskich
Zygmunt I nadaje królowej Bonie puszcze litewskie
Dowspuda
Dzieje bartnictwa