Twierdza Szczecin

Fortyfikacje Szczecina na rycinie Matthäusa Meriana opublikowanej w dziele Topographia Germaniae w 1642 roku

Twierdza Szczecin (niem. Festung Stettin) – pruska twierdza w Szczecinie, wzniesiona w latach 1724–1740, zlikwidowana w 1873 roku, reaktywowana przez władze hitlerowskie w czasie II wojny światowej.

Twierdza Szczecin w XVIII i XIX wieku

Zdobycie Szczecina przez wojska francuskie w 1806 roku

Nowożytne fortyfikacje bastionowe w Szczecinie powstały w czasie wojny trzydziestoletniej, po zdobyciu miasta przez Szwedów w 1630 roku; w trakcie budowy umocnień (lata 1630–1639) wykorzystano średniowieczne obwarowania miasta. W 1713 roku, po opanowaniu Szczecina przez Prusy, przystąpiono do opracowania planów nowej twierdzy wyposażonej w nowoczesne dzieła fortyfikacyjne, jak forty, przeciwstraże, raweliny, lunety.

Projektantem twierdzy szczecińskiej był holenderski inżynier wojskowy Gerhard Cornelius van Wallrawe. Pierwsze plany umocnień jego autorstwa powstały w latach 1717–1724. Główną część prac budowlanych wykonano pod nadzorem von Wallrawego w latach 1724–1740; w ich trakcie przebudowano średniowieczny system bram miejskich. W 1806 roku, po zdobyciu Szczecina przez wojska napoleońskie, Francuzi przystąpili do wzmacniania twierdzy; w strategicznych punktach miasta rozmieszczono umocnienia (przegrody) palisadowe złożone łącznie z blisko 150 tys. bali. Po 1813 roku, gdy wojska pruskie ponownie wkroczyły do Szczecina, palisady usunięto i dokonano modernizacji zespołu fortecznego.

Decyzję o likwidacji twierdzy Szczecin podjęto w 1873 roku, po wojnie francusko-pruskiej, co umożliwiło rozwój miasta, poprzednio krępowany przez istnienie rozbudowanego systemu fortyfikacji.

Twierdza Szczecin w czasie II wojny światowej

Jeden ze szczecińskich schronów

Próbę reaktywacji twierdzy Szczecin podjęły na przełomie 1944 i 1945 roku władze III Rzeszy, próbując przekształcić miasto w punkt oporu przeciwko ofensywie Armii Czerwonej. Na podstawie podjętej 18 listopada 1944 roku decyzji miasto miało stać się twierdzą wieńczącą od północy Linię Nibelungów – pas umocnień ciągnący się wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej. Szczecin miał stać się bastionem obrony obszarów nadbałtyckich i północnego podejścia do Berlina. Miasto pokryto siecią barykad, rowów i zapór przeciwczołgowych złożonych ze stalowych szyn wbitych na sztorc w ziemię; w piwnicach drążono podziemne przejścia łączące sąsiednie budynki i schrony przeciwlotnicze (w latach 1941–1945 w Szczecinie zbudowano ich blisko 800).

Oficjalnie miasto ogłoszono twierdzą 20 marca 1945 roku i od tego dnia na jego terenie zaczęły obowiązywać prawa wojenne. Powstała dywizja forteczna „Stettin”; w sumie załoga miasta liczyła na początku kwietnia 1945 roku ok. 16 tysięcy żołnierzy wzmocnionych szeregiem jednostek odwodowych XXXII Korpusu Armijnego, w którego skład wchodziła twierdza. Dodatkowo obronę wzmacniała artyleria okrętów zgromadzonych w porcie oraz na Zalewie Szczecińskim. Ważnym atutem obronnym twierdzy było korzystne położenie na lewym brzegu rozległej i zabagnionej wiosną 1945 roku doliny Odry, przy czym dla wzmocnienia znaczenia strategicznego doliny zniszczono wszystkie mosty na Odrze i jej ramionach. Mimo zgromadzenia znacznych sił i korzystnego położenia strategicznego miasto poddało się bez walki 26 kwietnia 1945 roku.

Bibliografia

• R. Kotla, Bastiony, forty, bunkry... Historia umocnień obronnych Szczecina, Wydawnictwo Publisher’s, Szczecin 2001 (seria „Zeszyty Szczecińskie”)
• Dzieje Szczecina, t. II, Wiek X–1805, red. G. Labuda, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1985
• Dzieje Szczecina, t. III, 1806–1945, red. B. Wachowiak, Wydawnictwo 13 Muz, Szczecin 1994