Trachyandra

*Trachyandra*
	; Trachyandra tortilis
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	złotogłowowate
Rodzaj	Trachyandra
	Nazwa systematyczna
	Trachyandra Kunth; Enum. Pl. 4: 573 (1843)
	Typ nomenklatoryczny
	Anthericum hispidum L.; ≡Trachyandra hispida (L.) Kunth
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Trachyandra Kunth – rodzaj roślin należący do rodziny złotogłowowatych (Asphodelaceae), obejmujący 60 gatunków, występujących w Afryce, na obszarze od Etiopii i Somalii do Afryki Południowej i na Madagaskarze, a także w Jemenie. Gatunek Trachyandra divaricata został introdukowany do Australii^[4]. Najwięcej gatunków występuje endemicznie w Kraju Przylądkowym w Afryce Południowej^[5].

Morfologia

Pokrój: Wieloletnie, zróżnicowane, bezłodygowe rośliny gruboszowate, zielne lub krzewiaste o wysokości do 2 metrów^[5].

Pędy: Bulwiasty lub kłączasty kaudeks^[5].

Liście: Skupione w rozetę, dymorficzne lub jednolite, na przekroju płaskie lub trójkątne do okrągłych, równowąsko-taśmowate, proste lub faliste, nagie lub gruczołowate^[5].

Kwiaty: Zebrane w groniasty, rzadziej wiechowaty kwiatostan, wzniesione do zwisających. Okwiat biały do fiołkoworóżowego. Sześć listków okwiatu położonych w dwóch okółkach, zewnętrzne węższe od wewnętrznych. Pręciki zrośnięte z nasadą listków okwiatu, o szorstkich nitkach, łączących się z łącznikiem od tyłu główki pręcika. Pylniki skierowane do wewnątrz. Zalążnia górna, kulista, trójkomorowa. Szyjka słupka stożkowata, zakończona główkowatym znamieniem^[5].

Owoce: Kuliste torebki. Nasiona ciemnoszare do czarnych^[5].

Biologia

Rozwój: Niektóre gatunki są biegaczami^[6].

Cechy fitochemiczne: Spożywanie przez zwierzęta roślin z gatunku Trachyandra laxa powoduje u nich niedowład. W badaniach stwierdzono nadmierne spichrzanie lipofuscyny w neuronach zwierząt^[7]. Podobnie lipofuscynozę neuronalną skutkującą niedowładem stwierdzono w Australii u owiec i koni pożywiających się roślinami z gatunku Trachyandra divaricata^[8].

Systematyka

Rodzaj z podrodziny Asphodeloideae z rodziny złotogłowowatych (Asphodelaceae)^[9].

Podział na sekcje wg Obermeyera^[5]

sekcja Liriothamnus (Schlechter) Obermeyer: gatunki o nagich liściach, zewnętrznych nie zredukowanych do łusek, i prostych kwiatostanach
sekcja Trachyandra: gatunki o nagich liściach, zewnętrznych zredukowanych do łusek, i rozgałęzionych kwiatostanach
sekcja Glandulifera Obermeyer: rośliny o gruczołowato-omszonych liściach

Wykaz gatunków^[4]

Trachyandra acocksii Oberm.
Trachyandra adamsonii (Compton) Oberm.
Trachyandra affinis Kunth
Trachyandra arenicola J.C.Manning & Goldblatt
Trachyandra aridimontana J.C.Manning
Trachyandra arvensis (Schinz) Oberm.
Trachyandra asperata Kunth
Trachyandra brachypoda (Baker) Oberm.
Trachyandra bulbinifolia (Dinter) Oberm.
Trachyandra bulbosa Boatwr. & J.C.Manning
Trachyandra burkei (Baker) Oberm.
Trachyandra capillata (Poelln.) Oberm.
Trachyandra chlamydophylla (Baker) Oberm.
Trachyandra ciliata (L.f.) Kunth
Trachyandra dissecta Oberm.
Trachyandra divaricata (Jacq.) Kunth
Trachyandra ensifolia (Sölch) Roessler
Trachyandra eriocarpa Boatwr. & J.C.Manning
Trachyandra erythrorrhiza (Conrath) Oberm.
Trachyandra esterhuysenae Oberm.
Trachyandra falcata (L.f.) Kunth
Trachyandra filiformis (Aiton) Oberm.
Trachyandra flexifolia (L.f.) Kunth
Trachyandra gerrardii (Baker) Oberm.
Trachyandra giffenii (F.M.Leight.) Oberm.
Trachyandra glandulosa (Dinter) Oberm.
Trachyandra gracilenta Oberm.
Trachyandra hantamensis Boatwr. & J.C.Manning
Trachyandra hirsuta (Thunb.) Kunth
Trachyandra hirsutiflora (Adamson) Oberm.
Trachyandra hispida (L.) Kunth
Trachyandra involucrata (Baker) Oberm.
Trachyandra jacquiniana (Schult. & Schult.f.) Oberm.
Trachyandra kamiesbergensi s Boatwr. & J.C.Manning
Trachyandra karrooica Oberm.
Trachyandra lanata (Dinter) Oberm.
Trachyandra laxa (N.E.Br.) Oberm.
Trachyandra malosana (Baker) Oberm.
Trachyandra mandrarensis (H.Perrier) Marais & Reilly
Trachyandra margaretae Oberm.
Trachyandra mira C.W.Lin & C.H.Lee
Trachyandra montana J.C.Manning & Goldblatt
Trachyandra muricata (L.f.) Kunth
Trachyandra oligotricha (Baker) Oberm.
Trachyandra paniculata Oberm.
Trachyandra patens Oberm.
Trachyandra peculiaris (Dinter) Oberm.
Trachyandra prolifera P.L.Perry
Trachyandra pyrenicarpa (Welw. ex Baker) Oberm.
Trachyandra revoluta (L.) Kunth
Trachyandra sabulosa (Adamson) Oberm.
Trachyandra saltii (Baker) Oberm.
Trachyandra sanguinorhiza Boatwr. & J.C.Manning
Trachyandra scabra (L.f.) Kunth
Trachyandra smalliana Hilliard & B.L.Burtt
Trachyandra tabularis (Baker) Oberm.
Trachyandra thyrsoidea (Baker) Oberm.
Trachyandra tortilis (Baker) Oberm.
Trachyandra triquetra Thulin
Trachyandra zebrina (Schltr. ex Poelln.) Oberm.

Nazewnictwo

Etymologia nazwy naukowej: Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów τραχύς (trachis – szorstki) i άνδρος (andros – mężczyzna) i odnosi się do szorstkich nitek pręcików tych roślin^[5].

Synonimy taksonomiczne^[10]

Lepicaulon Raf., Fl. Tellur. 2: 27 (1837).
Licinia Raf., Fl. Tellur. 3: 57 (1837).
Obsitila Raf., Fl. Tellur. 2: 27 (1837), nom. rej.
Trachinema Raf., Fl. Tellur. 2: 27 (1837).
Dilanthes Salisb., Gen. Pl.: 70 (1866).
Liriothamnus Schltr., Notizbl. Bot. Gart. Berlin-Dahlem 9: 145 (1924).

Zagrożenie i ochrona

Dwa gatunki: T. peculiaris i T. erythrorhiza są ujęte w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN ze statusem narażony na wyginięcie. Zagraża im przekształcanie i fragmentacja siedlisk w wyniku urbanizacji i rolnictwa oraz wypieranie przez gatunki inwazyjne^[11].

Zastosowanie

Rośliny ozdobne: Trachyandra tortilis, charakteryzująca się długimi, taśmowatymi i poskręcanymi liśćmi, jest gatunkiem od niedawna spotykanym w uprawie jako roślina doniczkowa^[12].

Rośliny lecznicze: Korzenie roślin z gatunku T. laxa oraz ziele roślin z gatunku T. divaricata są stosowane do leczenia krztuścu i infekcji górnych dróg oddechowych^[13].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-10-17] (ang.).
↑ ^a ^b Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).
↑ ^a ^b Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Trachyandra ASPHODELACEAE. W: E. Van Jaarsveld: Monocotyledons. Springer, 2020, seria: Illustrated Handbook of Succulent Plants. DOI: 10.1007/978-3-662-56324-3_59-1. ISBN 978-3-662-56324-3. (ang.).
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 930, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ Grant R., Basson P. i Kidd A.. Paralysis and lipofuscin-like pigmentation of farm stock caused by the plant, Trachyandra laxa var. laxa. „The Onderstepoort journal of veterinary research”. 52, s. 255-9, 1986.
↑ C. R. Huxtable, H. M. Chapman, D. C. Main, D. Vass i inni. Neurological disease and lipofuscinosis in horses and sheep grazing Trachyandra divarkata (branched onion weed) in south Western Australia. „Australian Veterinary Journal”. 64 (4), s. 105–108, 1987. Wiley. DOI: 10.1111/j.1751-0813.1987.tb09639.x. ISSN 0005-0423. (ang.).
↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).
↑ Govaerts R.: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2006. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).
↑ Trachyandra. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2020.2. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).
↑ Kiedy masz dość storczyków… Dziwne rośliny domowe, o których istnieniu nie miałeś pojęcia. [dostęp 2020-10-17]. (pol.).
↑ Maurice Iwu: Handbook of African medicinal plants. CRC Press, Taylor & Francis Group, 2013. ISBN 978-1-4665-7198-3. OCLC 864552176. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-10-17] (ang.).

[ing-3] Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).

[kew-4] Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).

[rev-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Trachyandra ASPHODELACEAE. W: E. Van Jaarsveld: Monocotyledons. Springer, 2020, seria: Illustrated Handbook of Succulent Plants. DOI: 10.1007/978-3-662-56324-3_59-1. ISBN 978-3-662-56324-3. (ang.).

[mabberley-6] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 930, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[afr-7] Grant R., Basson P. i Kidd A.. Paralysis and lipofuscin-like pigmentation of farm stock caused by the plant, Trachyandra laxa var. laxa. „The Onderstepoort journal of veterinary research”. 52, s. 255-9, 1986.

[aust-8] C. R. Huxtable, H. M. Chapman, D. C. Main, D. Vass i inni. Neurological disease and lipofuscinosis in horses and sheep grazing Trachyandra divarkata (branched onion weed) in south Western Australia. „Australian Veterinary Journal”. 64 (4), s. 105–108, 1987. Wiley. DOI: 10.1111/j.1751-0813.1987.tb09639.x. ISSN 0005-0423. (ang.).

[grin-9] USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).

[wcspl-10] Govaerts R.: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2006. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).

[red-11] Trachyandra. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2020.2. [dostęp 2020-10-17]. (ang.).

[upr-12] Kiedy masz dość storczyków… Dziwne rośliny domowe, o których istnieniu nie miałeś pojęcia. [dostęp 2020-10-17]. (pol.).

[med-13] Maurice Iwu: Handbook of African medicinal plants. CRC Press, Taylor & Francis Group, 2013. ISBN 978-1-4665-7198-3. OCLC 864552176. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]