Tojad mocny

Tojad mocny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rząd	jaskrowce
Rodzina	jaskrowate
Rodzaj	tojad
Gatunek	tojad mocny
	Nazwa systematyczna
	Aconitum firmum Rchb.
Synonimy
	A. napellus L. subsp. firmum (Rchb.) Gayer; A. calibotryon var. firmum;
	A. napellus L. subsp. firmum (Rchb.) Gayer; A. calibotryon var. firmum;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Tojad mocny (Aconitum firmum Rchb.) – gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Występuje w strefie klimatu umiarkowanego Europy i Azji. W Polsce występuje w Sudetach i Karpatach: w Tatrach, na Gubałówce, na Babiej Górze i w Paśmie Policy, na Pilsku, i na Baraniej Górze^[3]. Zdziczały z uprawy występuje (ergazjofigofit) również na niżu^[4].

Morfologia

Łodyga: Wzniesiona i zwykle nierozgałęziająca się. Jest gruba, sztywna, naga i pusta w środku. Osiąga wysokość do 150 cm.
Liście: Ulistnienie skrętoległe. Liście duże, dłoniaste, głęboko podzielone na kilka odcinków, 5–7 sieczne, głęboko ząbkowane.
Kwiaty: Kwiatostan znajdujący się na górnej części łodygi składa się z grona lub kilku gron o fioletowo-granatowej barwie. Kwiaty grzbieciste, o opadającym okwiecie, do 5 cm długości i do 2 cm szerokości. Górna część okwiatu hełmowata, zawiera wewnątrz dwa miodniki na długich trzonkach. Miodniki pochodzą z przekształconych płatków korony, mieszczą się w nieco zgiętej ostrodze. Natomiast cały barwny kwiat, na który składają się 4 płatki i hełm, pochodzi z przekształconego kielicha. Charakterystyczną cechą gatunkową, po której najłatwiej rozróżnić go od innych bardzo podobnych gatunków tojadu jest jego hełm. U tojadu mocnego ma on taką samą wysokość, jak szerokość. W środku kwiatu od 3 do 5 słupków otoczonych licznymi pręcikami z ciemnymi pylnikami, na szerokich, czarno-białych nitkach.
Owoc: Mieszek zawierający liczne drobne nasiona. Mają one gładkie ściany i oskrzydlone krawędzie. Dojrzewają od września i stopniowo rozsiewają się, również przez zimę.
Korzeń: Bulwiasty, o barwie czarnobrunatnej. Długie i silne korzenie umacniają w górach osypujące się zbocza.

Biologia i ekologia

Rozwój: Bylina, hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do sierpnia, zależnie od wysokości stanowiska n.p.m. Zapylany jest wyłącznie przez trzmiele. Na świecie zasięg tojadu mocnego pokrywa się z zasięgiem trzmiela.
Siedlisko: Góry i podgórza, na wysypiskach skalnych i nad potokami, na brzegach lasów, na halach górskich, w ziołoroślach. W Tatrach jest rośliną pospolitą i występuje od regla dolnego po piętro halne.
Fitosocjologia: Gatunek charakterystyczny dla związku (All.) Adenostylion alliariae i Ass. Aconitetum firmi^[5].
Cechy fitochemiczne: Roślina bardzo silnie trująca, jedna z najsilniej trujących roślin krajowych^[6]. Trująca jest cała roślina, a najbardziej korzenie i nasiona. Zawiera silnie trujący alkaloid akonitynę; za śmiertelną dawkę uważa się już 2–5 mg tej substancji (przy doustnym spożyciu)^[6]. Bydło i owce instynktownie nie jedzą jej. Akonityna początkowo działa pobudzająco, a potem paraliżująco na nerwy czuciowe i ruchowe, co może spowodować śmierć wskutek paraliżu mięśni oddechowych i zatrzymania pracy serca^[6]. Może wnikać również przez skórę.
Genetyka: Liczba chromosomów 2n= 32^[4].

Zmienność

Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski podaje następujące podgatunki^[7]:

subsp. firmum Rchb. – tojad mocny typowy
subsp. maninense (Skalický) Starmühl – tojad mocny kosmaty
subsp. morawicum Skalický – tojad mocny morawski
nothosubsp. paxi Starmühl – tojad mocny Paxa
nothosubsp. zapalowiczi Starmühl – tojad mocny Zapałowicza

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Bywa zrywana ze względu na swoje ładne kwiaty lub przesadzana do ogródków przydomowych. Jest dobrze chroniony; większość jego stanowisk znajduje się na obszarach chronionych: w tatrzańskim i babiogórskim parku narodowym oraz w rezerwatach, np. Rezerwat przyrody Pod Rysianką^[3].

Nazewnictwo

Ludowa nazwa tojadu nawiązująca do jego trujących właściwości to „mordownik”, zaś Pliniusz Starszy, również nawiązując do jego trujących własności nazywa go „arszenikiem roślinnym”^[8]. Inna nazwa ludowa tojadu to „Pantofelki Matki Boskiej”. Według porzekadła roślina ta użyczyła swoich intensywnie szafirowych płatków na pantofle dla Maryi, gdy zdarła trzewiki uciekając z Dzieciątkiem Jezus i ze św. Józefem do Egiptu.

Zastosowanie i uprawa

Roślina lecznicza: tojad stosowany był dawniej w lecznictwie, obecnie w Polsce nie jest używany do celów leczniczych^[9]. Surowcem zielarskim był bulwiasty korzeń (Tuber Aconiti). Zawiera m.in. alkaloidy – akonityna, benzoakonityna, neopelina, akonina, napelina, hypoakonityna; jak również skrobię i cukry.
Roślina ozdobna uprawiana w ogrodach na rabatach, dobrze nadaje się też do obsadzania obrzeży zbiorników wodnych^[10]. Najlepiej rośnie na żyznej glebie i na częściowo zacienionym stanowisku^[10]. Jest bardzo żywotny, lubi wilgotną glebę, rośnie równie dobrze w pełnym słońcu, jak i w półcieniu^[10]. Rozmnaża się go przez podział jesienią (po obeschnięciu liści), lub przez wysiew nasion^[10]. W uprawie znajdują się także mieszańce z innymi gatunkami tojadów oraz gatunki azjatyckie.
Roślina trująca: W starożytności wykorzystywany był jako zabójcza trucizna – miał zostać użyty m.in. do otrucia Arystotelesa, zaś według Dioskurydesa jad tojadu jest tak silny, że zabija skorpiony^[8]. W średniowieczu używano go do zatruwania strzał i mieczy^[6]. W Europie w okresie renesansu był najczęściej stosowaną trucizną^[8].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
↑ ^a ^b Halina Pięknoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ ^a ^b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Matuszkiewicz Władysław. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2006. ISBN 83-01-14439-4
↑ ^a ^b ^c ^d Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c Alina Gerlee: Mordownik (pantofelki, trzewiczki Matki Boskiej, omiag, omiak, koniki). www.samper.pl. [dostęp 2009-03-11].
↑ Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
↑ ^a ^b ^c ^d GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

Bibliografia

Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982. ISBN 83-200-2415-3.
Zofia Radwańska-Paryska: Rośliny tatrzańskie (Atlasy botaniczne). Irena Zaborowska (ilustr.). Warszawa: WSiP, 1988. ISBN 83-09-00256-4.
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

Linki zewnętrzne

Trujące i lecznicze własności tojadu. tatry.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-26)].
Krótki opis uprawy i zastosowania tojadu mocnego

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).

[A-3] Halina Pięknoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[B-4] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[5] Matuszkiewicz Władysław. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2006. ISBN 83-01-14439-4

[T-6] Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.

[checklist2002-7] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[F-8] Alina Gerlee: Mordownik (pantofelki, trzewiczki Matki Boskiej, omiag, omiak, koniki). www.samper.pl. [dostęp 2009-03-11].

[9] Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.

[E-10] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]