Temer Bergson
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Miejsce spoczynku |
Cmentarz Żydowski w Warszawie (Wola) |
Temer Bergson (też Temerl, niektóre źródła podają nazwisko Sonnenberg lub Berekson; hebr. תמריל ברגסון; ur. 1764 w Warszawie, zm. 1830 w Warszawie) – przedsiębiorczyni i filantropka żydowskiego pochodzenia. Żona Berka Sonnenberga. Patronka warszawskich Żydów i ruchu chasydzkiego w Polsce[1].
Była wspomożycielką żydów mieszkających w Warszawie i patronką ruchu chasydzkiego w Polsce. Szczególnie była hojna dla polskich chasydzkich liderów i cadyków, mówiono nawet że „rozdawała pieniądze jak popiół”[2]. Była określana jako „Doña Gracia chasydyzmu”[3]. Miała wielki wkład w rozwój i sukces ruchu chasydzkiego w Polsce na początku XIX wieku[4].
Wczesna lata
[edytuj | edytuj kod]O ojcu Temerl, Abrahamie z Opoczna w Polsce, mówiono, że jest „wykształcony i niesamowicie zamożny”[2]. Miała siostrę, która poślubiła rabina Mosze Simcha z Opoczna[5]. W młodych latach Temerl wyszła za mąż za Jacoba Jacobsona[2], warszawskiego kupca. Małżeństwo miało jednego syna Hirscha. Niedługo po narodzinach syna Jacob zmarł. Młoda wdowa ponownie wyszła za mąż w lutym 1787[2] za Dova (Berka) Sonnenberga (1764–1822), syna Szmula Zbytkowera[6]. Berek zmienił swoje nazwisko na Sonnenberg, będąc zmuszonym do tego przez władze zaboru pruskiego[1]. Jak jego ojciec Szmul, żyd dworski, który zgromadził majątek poprzez zaopatrywanie polskiej armii, a także rosyjskiej podczas zaborów Polski w późnych latach XVIII wieku, Berek zbudował osobistą fortunę na kontraktach z rządem[2]. Hojnie wspomagał żydowskie przedsięwzięcia i organizacje społeczne, był znany jako „Rothschild polskich żydów”[6].
Kiedy Berek był zaangażowany w powszechną filantropię żydowską, jego żona Temerl zarządzała kilkoma działaniami by wspomagać ruch chasydzki w Polsce[2]. Byli zwolennikami rabina Isroela Hopsztajna, magida z Kozienic. Hojnie sponsorowali działalność chasydów, setki zwolenników ruchu pod ich kierunkiem angażowało się w ich pracę religijną i wychowawczą. Swój dom zamienili w jeden z ośrodków ruchu, w którym regularnie spotykali się jego członkowie. W 1807 para zbudowała pierwszą chasydzką synagogę i czytelnię na Pradze w Warszawie[2]. Para była wyróżniona przez chasydzkich liderów w owych czasach, przez ich przyjście na ślub ich dzieci[7].
Późniejsze życie
[edytuj | edytuj kod]Po śmierci Berka, Temerl przejęła jego biznesowe interesy i również założyła bank[2]. Była jedną z niewielu Żydów z pozwoleniem do rozporządzania nieruchomościami. W 1810 kupiła dom na ulicy „technicznie zakazanej dla Żydów” i przyznano jej zwolnienie z obowiązku zamieszkania w getcie. W 1827 dostała pozwolenie od cara Mikołaja I by kupić nieruchomość Jerzego de Hesse-Darmstadta, co spowodowało, że została jednym z trzech Żydów, którzy mieli posiadłość poza murami getta[2].
Po śmierci męża nadal wspierała chasydzkich liderów i cadyków. Kilku zubożałych chasydzkich liderów rzekomo odrzucało jej starania by im pomóc, między innymi Icchak Meir Alter z Ger i rabbi Menachem Mendel z Kocka. Z kolei rabin Simcha Bunim z Przysuchy i rabin Israel Icchak Kalisz z Warki przyjęli jej hojność. Termel zatrudniła tych dwóch ostatnich cadyków by pomagali jej zarządzać interesami[2][4].
Prowadziła także działalność charytatywną w stosunku do niechasydów: pochwaliła ją też jedna z mitnagdim (przeciwnik chasydyzmu), nazywając ją „chasydką polską”. W 1818 przeznaczyła blisko 54 tys. rubli dla warszawskiej wspólnoty charytatywnej, a 300 tys. zł pozostawiła w testamencie lokalnej organizacji charytatywnej, opiekującej się biednymi[2].
Swoimi wpływami pomagała chasydom podczas „śledztwa” z 1824 prowadzonego przez przedstawicieli ruchu haskali (żydowskiego oświecenia). Po zwróceniu się osobiście do wojewody warszawskiego doszło do uchylenia oficjalnego zakazu chasydom odwiedzania ich cadyków[8]
Życie osobiste
[edytuj | edytuj kod]Termerl i Berek Bergson byli religijnymi Żydami; pomimo jego zamożności i kontaktów z rządem, Berek zachował swoją brodę, pejsy i tradycyjny strój. Para miała czterech synów i jedną córkę. Ich synowie Jacob, Leopold i Michael później przyjęli imię Berekson (syn Bereka).
Pośród potomstwa Temerl i Berka Bergsona byli Joseph Bergson (ur. 1812), wykładowca medycyny na Uniwersytecie Warszawskim; Michał Bergson (1820–1898), polski kompozytor i pianista; i Henri Bergson (1859–1941), wybitny francuski filozof i laureat Nagrody Nobla w literaturze[1].
Pochowana na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie (kwatera 9, rząd 2 miejsce 8). W 2023 jej nagrobek został poddany konserwacji[10] staraniem Fundacji Dziedzictwa Kulturowego.[11]
Na jej nagrobku widnieje napis: „Na tej ziemi, życie było wielce pośród książąt. Dla jej narodu ona była obrończynią przed opresją – pomocnikiem podczas cierpienia. Dla biednych była matką. Ona była szlachetną kobietą, potężną i zasłużoną”.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Thaís Temer, Refúgio e ensino superior, DOI: 10.11606/d.2.2019.tde-24072020-144412 [dostęp 2021-10-02].
- ↑ a b c d e f g h i j k Glenn Dynner, Men of Silk: The Hasidic Conquest of Polish Jewish Society, Oxford University Press, 2008, s. 105.
- ↑ Tzvi Rabinowicz, A Guide to Hassidism, 1961, s. 80.
- ↑ a b Yitsḥaḳ Alfasi, החסידות:פרקי תולדה ומחקר, 1969, s. 149.
- ↑ Yitzhak Alfasi, חמשים צדיקים [Fifty Tzadikim], 1997, s. 216.
- ↑ a b Tzvi Rabinowicz, The Encyclopedia of Hasidism, 1996, s. 271.
- ↑ Tzvi Bialystocki, Yitzhak Alfasi, אנציקלופדיה רינה וישועה באהלי צדיקים, 1997.
- ↑ Lucy S. Dawidowicz, The Golden Tradition: Jewish life and thought in Eastern Europe, 1996, s. 98.
- ↑ [1]Prace konserwatorskie przy nagrobku Temerel Sonnenber (Bergson) przeprowadzono w 2023 r.
- ↑ [2]Informacja o pracach konserwatorskich Fundacji Dziedzictwa Kulturowego przy nagrobku Temerel Sonnenberg (Bergson)
- ↑ Wirtualny Cmentarz [online], jewish.org.pl [dostęp 2024-05-18] (pol.).