Tellur

Tellur
	antymon ← tellur → jod
	Wygląd
	srebrzystoszary
	; Widmo emisyjne telluru
	Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	tellur, Te, 52
Grupa, okres, blok	16 (VIA), 5, p
Stopień utlenienia	−II, −I, IV, VI
Właściwości metaliczne	półmetal
Właściwości tlenków	średnio kwasowe
Masa atomowa	127,60 ± 0,03
Stan skupienia	stały
Gęstość	6240 kg/m³
Temperatura topnienia	449,51 °C
Temperatura wrzenia	988 °C
Numer CAS	13494-80-9
PubChem	6327182
Właściwości atomowe
Promień; • atomowy; • walencyjny; • van der Waalsa	; 140 (obl. 123) pm; 135 pm; 206 pm
Konfiguracja elektronowa	[Kr]5s24d105p4
Zapełnienie powłok	2, 8, 18, 18, 6; (wizualizacja powłok)
Elektroujemność; • w skali Paulinga; • w skali Allreda	; 2,10; 2,01
Potencjały jonizacyjne	I 869,3 kJ/mol; II 1790 kJ/mol; III 2698 kJ/mol
Właściwości fizyczne
Ciepło parowania	52,55 kJ/mol
Ciepło topnienia	17,49 kJ/mol
Konduktywność	200×10−3 S/m
Ciepło właściwe	202 J/(kg·K)
Przewodność cieplna	2,35 W/(m·K)
Układ krystalograficzny	heksagonalny
Twardość; • w skali Mohsa	; 2,25
Prędkość dźwięku	2610 m/s (293,15 K)
Objętość molowa	20,46×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy
Niebezpieczeństwa
	Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich [dostęp 2011-10-02]
	Globalnie zharmonizowany system; klasyfikacji i oznakowania chemikaliów
	Na podstawie podanej karty charakterystyki
Niebezpieczeństwo
Zwroty H	H301
Zwroty P	P301 P310
	NFPA 704
Na podstawie; podanego źródła	0 2 0
Numer RTECS	WY2625000
	Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą; warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Tellur (Te, łac. tellurium) – pierwiastek chemiczny, tlenowiec z grupy półmetali w układzie okresowym. Nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy Ziemi – tellus.

Charakterystyka

Tellur w postaci krystalicznej jest srebrzystobiały, miękki i kruchy^[5] (handlowo dostępny jest w postaci szarego proszku^[6]). Jest półprzewodnikiem^[5]. Reaguje ze stężonym kwasem azotowym, tworząc kwas tellurawy (H
2TeO
3), w reakcji telluru z wodą królewską powstaje kwas tellurowy (H
2TeO
4). Ze stężonym gorącym kwasem siarkowym tellur reaguje, tworząc roztwór o barwie czerwonej, zawierający kationy tetratellurowe Te2
4. Zabarwienie wynika z obecności 6 zdelokalizowanych elektronów π w płaskiej, kwadratowej strukturze kationów tetratellurowych. Kationy te pod wpływem wody hydrolizują z wydzieleniem czarnego osadu telluru.

Tworzy tellurki M
2Te, telluryny M
2TeO
3 i tellurany M
2TeO
4 (gdzie M – kation metalu jednowartościowego). Tellurowodór H
2Te jest nietrwałym, trującym gazem, o nieprzyjemnym zapachu. Pył i pary telluru działają szkodliwie przy ich wdychaniu, drażnią także oczy.

Występowanie

W skorupie ziemskiej występuje on w ilości 0,005 ppm. Minerałem tego pierwiastka jest np. telluryt (TeO
2).

Odkrycie

Związki zawierające tellur zostały odkryte w 1782 w kopalni złota w dawnej Kleinschlatten (Transylwania), a obecnie w Zlatnej (Rumunia) przez austriackiego mineraloga Franza-Josepha Müllera von Reichensteina^[7]^[8], nazwany przez Martina Heinricha Klaprotha^[7] w 1798.

Zastosowanie

Tellur używany jest przede wszystkim jako składnik stopów z żelazem, miedzią i ołowiem. Dodatek telluru powoduje, że stop jest łatwiejszy do obróbki. Jest również używany do produkcji półprzewodników, a także w procesie wulkanizacji^[9] gumy i jako przeciwstukowy składnik benzyn^[9]. Tellurek kadmu używany do produkcji paneli fotowoltaicznych^[10], a niektóre związki wykorzystywane są do środków owadobójczych^[9].

Uwagi

↑ Znane są próbki geologiczne, w których pierwiastek ten ma skład izotopowy odbiegający od występującego w większości źródeł naturalnych. Masa atomowa pierwiastka w tych próbkach może więc różnić się od podanej w stopniu większym niż wskazana niepewność. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.

Przypisy

↑ ^a ^b David R.D.R. Lide David R.D.R. (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-36, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).
↑ Tellurium (nr 264865) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-02]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
↑ N.N. Greenwood, A. Earnshaw: Chemistry of the elements. Oxford; New York: Pergamon Press, 1984, s. 893. ISBN 0-08-022057-6.
↑ ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).
↑ ^a ^b tellur, [w:] Encyklopedia techniki. Chemia, WładysławW. Gajewski (red.), Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1965, s. 701, OCLC 33835352 .
↑ Tellurium (nr 264865) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Polski. [dostęp 2011-10-02]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
↑ ^a ^b tellur, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-03-04] .
↑ Ignacy Eichstaedt: Księga pierwiastków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 317. OCLC 839118859.
↑ ^a ^b ^c Tellur i polon – Principles of Chemistry [online], www.malecki.chemia.us.edu.pl [dostęp 2021-03-04] .
↑ M.M. Sibiński M.M., Polycrystalline solar cells based on CdTe, „Zeszyty Naukowe. Elektryka / Politechnika Łódzka”, z. 115, 2008, s. 111–116, ISSN 0374-4817 [dostęp 2021-03-04] (ang.).

Bibliografia

Jerzy Minczewski, Zygmunt Marczenko: Chemia analityczna. T. 1: Podstawy teoretyczne i analiza jakościowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13499-2.

[4] Znane są próbki geologiczne, w których pierwiastek ten ma skład izotopowy odbiegający od występującego w większości źródeł naturalnych. Masa atomowa pierwiastka w tych próbkach może więc różnić się od podanej w stopniu większym niż wskazana niepewność. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.

[CRC-1] David R.D.R. Lide David R.D.R. (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-36, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).

[Aldrich-US-2] Tellurium (nr 264865) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-02]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)

[Greenwood-3] N.N. Greenwood, A. Earnshaw: Chemistry of the elements. Oxford; New York: Pergamon Press, 1984, s. 893. ISBN 0-08-022057-6.

[CIAAW-5] ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).

[ET-6] tellur, [w:] Encyklopedia techniki. Chemia, WładysławW. Gajewski (red.), Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1965, s. 701, OCLC 33835352 .

[7] Tellurium (nr 264865) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Polski. [dostęp 2011-10-02]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)

[:0-8] tellur, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-03-04] .

[IE-9] Ignacy Eichstaedt: Księga pierwiastków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 317. OCLC 839118859.

[:1-10] Tellur i polon – Principles of Chemistry [online], www.malecki.chemia.us.edu.pl [dostęp 2021-03-04] .

[11] M.M. Sibiński M.M., Polycrystalline solar cells based on CdTe, „Zeszyty Naukowe. Elektryka / Politechnika Łódzka”, z. 115, 2008, s. 111–116, ISSN 0374-4817 [dostęp 2021-03-04] (ang.).

[12] Alternatywnie do skandowców zalicza się często nie lutet i lorens, lecz lantan, aktyn oraz hipotetyczny unbiun.

[13] Budowa 8. okresu jest przedmiotem badań teoretycznych i dokładne umiejscowienie pierwiastków tego okresu w ramach układu okresowego jest niepewne.

[3]

[a]

[4]

[1]

[2]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[i]

[ii]