Tłumacz (miasto)
48°52′N 25°00′E/48,866667 25,000000 Tłumacz, plac Mickiewicza (przed 1914) | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||
| Rejon | |||||
| Powierzchnia |
19,57 km² | ||||
| Populacja (2018) • liczba ludności |
| ||||
| Nr kierunkowy |
380 3479 | ||||
| Kod pocztowy |
78000-78004 | ||||
Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego  | |||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||
| 48°52′N 25°00′E/48,866667 25,000000
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Tłumacz (ukr. Тлумач, hist. Товмач) – miasto na Ukrainie, w obwodzie iwanofrankiwskim, w rejonie iwanofrankiwskim[2].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Pierwsza wzmianka o miejscowości pojawia się w latopisie halicko-wołyńskim z 1213 roku[3]. W XIV wieku, po śmierci ostatniego księcia halickiego Jerzego II Bolesława z Piastów mazowieckich w wyniku wypraw zbrojnych (według innych danych drogą dziedziczenia[4]), Tłumacz, jak i cała Ruś Halicka, przeszedł na króla polskiego Kazimierza Wielkiego. W 1386 roku miał król ufundować w Tłumaczu parafię[5]. Pod koniec XIV wieku miejscowość została przekazana przez księcia Władysława Opolskiego Rusinowi Mikołajowi Korytce. Miejscowość otrzymała w 1448 roku prawo magdeburskie. W 1485 roku parafia tłumacka otrzymała dla tłumackiego kościoła od króla Kazimierza Jagiellończyka dwór, ziemie, staw, ogrody, dziesięcinę oraz zwolnienie od podatków[5].
W I Rzeczypospolitej należał Tłumacz do województwa ruskiego. W 1510 roku miasto zostało zniszczone i zrabowane przez Turków. W 1511 roku otrzymało przywilej na jarmark roczny. W 1530 roku najechał na ziemię tłumacką hospodar wołoski Petryła i zajął Tłumacz wraz z Tyśmienicą, które stracił rok później po klęsce z wojskami Jana Tarnowskiego. W XVI wieku istniał w Tłumaczu klasztor bazylianów. W 1584 i 1621 roku miasto było palone przez Tatarów. W czasie powstania Chmielnickiego, w 1648 roku z pobliskiej Ottyni wyruszyli na Tłumacz chłopi pod przewodnictwem Jaremy Popowicza, którzy zabili wójta Tłumacza, Ostrowskiego. W 1661 roku Tłumacz został zniszczony przez Kozaków i Węgrów Jerzego II Rakoczego[4]. W 1686 roku król Jan III Sobieski założył w mieście obóz wojskowy, przygotowując się przed wyprawą wołoską. W pierwszej połowie XVIII wieku Tłumacz znajdował się w posiadaniu Potockich[5].
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku miasto znalazło się w granicach monarchii Habsburgów. W 1801 r. starostwo i wójtostwo w Tłumaczu przeszło w ręce Antoniego Dzieduszyckiego w zamian za jego majątki rodzinne m.in. w Kosowie, przejęte przez władze austriackie. W 1825 r. powstałą tu pierwsza szkoła trywialna. W latach 1867–1918 Tłumacz był siedzibą powiatu tłumackiego. W 1894 r. powstał w mieście oddział Towarzystwa Szkoły Ludowej, prowadzący m.in. bursa dla młodzieży, a w 1898 r. gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, które w 1910 r. wzniosło okazałą siedzibę. W 1902 r. oddano do użytku także budynek 6-klasowej szkoły powszechnej. Działalność zaczęły też Szkoła Kołodziejsko-Kowalska i Towarzystwo Miłosierdzia im. św. Wincentego á Paulo. Miasto stało się centrum polskiego życia patriotycznego, kulturalnego, edukacyjnego, a także towarzyskiego i sportowego[6].
W II Rzeczypospolitej miasto było siedzibą administracyjną powiatu tłumackiego w województwie stanisławowskim, a od 1 sierpnia 1934 roku także nowo powstałej gminy wiejskiej Tłumacz utworzonej w ramach reformy na podstawie ustawy scaleniowej[7]. W 1921 roku liczyło 5788 mieszkańców (3063 kobiety i 2725 mężczyzn) i znajdowały się w nim 854 budynki mieszkalne. 3391 osób deklarowało narodowość polską, 1395 – żydowską, 999 – rusińską, 1 – czeską, 1 – niemiecką, 1 – rosyjską. 2012 osób deklarowało przynależność do wyznania mojżeszowego, 1951 – do rzymskokatolickiego (w tym 24 obrządku ormiańskiego), 1821 – do greckokatolickiego, 3 – do prawosławnego, 1 – do niewiadomego[8].
Tłumacz był prężnie rozwijającym się ośrodkiem miejskim. Chociaż jedna z pierwszych w regionie cukrowni została zlikwidowana jeszcze pod koniec XIX wieku, działały inne zakłady przemysłowe, przede wszystkim młyny, rozwijał się handel oraz kwitło budownictwo. Podstawę gospodarki w dalszym ciągu stanowiło jednak rolnictwo.
8 sierpnia 1941 r., po wkroczeniu Niemców Ukraińska Policja Pomocnicza aresztowała 12 członków polskiej inteligencji, którzy zostali zamordowani w Czarnym Lesie k. Stanisławowa. W listopadzie 1944 r. oddział UPA napadł na więzienie NKWD, ukraińskich więźniów wypuszczono, a polskich zamordowano. W czasie wojny nacjonaliści ukraińscy z różnych formacji zamordowali łącznie 43 Polaków[9].
Podczas okupacji hitlerowskiej, w marcu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 3500 osób. 10 września 1942 roku Niemcy ostatecznie zlikwidowali getto. Żydów wywieziono do getta w Stanisławowie i obozu janowskiego, zabito wielu na miejscu[10].
W latach 1939–2020 siedziba rejonu tłumackiego.
Byli mieszkańcy Tłumacza są skupieni w Ogólnopolskim Oddziale Tłumaczan Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich z siedzibą we Wrocławiu, w ramach którego urządzają wspólne spotkania, wyjazdy oraz wydają czasopismo pt. „Zeszyty Tłumackie”[11].
Kościół
[edytuj | edytuj kod]Kościół pw. św. Anny - murowany, z dwoma wieżami, zbudowany w latach 1874 - 1876 na miejscu drewnianego kościoła, konsekrowany w 1882 r., przebudowany w latach 1921 - 1923, poważnie uszkodzony w czasie II wojny światowej, po ekspatriowaniu Polaków w 1945 zamieniony przez władze radzieckie na sklep, wysadzony w powietrze 1969 r. Na jego miejscu zbudowano kinoteatr, który w 2015 r. odkupili katolicy i zaadaptowali do kultu religijnego. Obsługują go księżą diecezjalni dojeżdżający z parafii w Obertynie. Obraz św. Anny Samotrzeciej z kościoła tłumackiego znajduje się obecnie w kościele w Siedlakowicach na Dolnym Śląsku[12][13].
Demografia
[edytuj | edytuj kod]
Ludzie związani z Tłumaczem
[edytuj | edytuj kod]
Honorowi obywatele
[edytuj | edytuj kod]- Michał Bartoszewski – honorowy obywatel Tłumacza, Niżniowa[14]
- Eustachy Potocki herbu Pilawa (herb szlachecki) – m.in. cześnik koronny w 1754, generał artylerii litewskiej w 1759 oraz wieloletni właściciel Tłumacza
- Antoni Lisiecki herbu Lis – proboszcz w Tłumaczu i Śniatyniu, scholastyk katedralny lwowski[15]
- Henryk Orliński (właśc. Chiel Picele[16]) – polski nauczyciel, senator, w latach 1922–1927 dyrektor Państwowego Gimnazjum w Tłumaczu[17]
- Marian Sankowski – prezydent Tłumacza, w 1930 otrzymał honorowe obywatelstwo Tłumacza[18]
- Stanisław Młocki – starosta tłumacki[19]
- Eugeniusz Swoboda – honorowy obywatel Tłumacza, Kozowy[14]
Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (Polacy ratujący Żydów w Tłumaczu)
[edytuj | edytuj kod]- Józef i Petronela Delągowie - ukrywali w stodole dziesięcioro Żydów z rodzin Boltuchów, Bauchmanów i Haberów[20]
- Wacław Kazak - ukrywał Beatę Opoczyńską (vel Zuzannę Sokołowską)[21]
- Józefa Kościelna - udzielała pomocy Beacie Opoczyńskiej (vel Zuzannie Sokołowskiej)[22]
- Stanisław Mostowiak[23]
- ks. Edward Tabaczkowski - proboszcz parafii Tłumacz w latach 1910-1942, wystawiał Żydom fałszywe świadectwa chrztu, ukrywał Leona Weisera. Aresztowany przez Niemców, zmarł z wycieńczenia w więzieniu w Stanisławowie 20 października 1942 roku[24][25][26]
Sport
[edytuj | edytuj kod]Do 1939 roku w mieście funkcjonował klub piłkarski Strzelec Tłumacz.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2018 року. Державна служба статистики України. Київ, 2018. с. 37.
- ↑ Про утворення та ліквідацію р... | від 17.07.2020 № 807-IX [online], web.archive.org, 21 lipca 2020 [dostęp 2024-09-08] [zarchiwizowane z adresu 2020-07-21].
- ↑ м Тлумач, Івано-Франківська область, Тлумацький район. Офіційний портал Верховної Ради України. [dostęp 2014-07-23]. (ukr.).
- ↑ a b Kamil Barański: Przeminęli zagończycy, chliborobi, chasydzi...: rzecz o ziemi Stanisławowsko-Kołomyjsko-Stryjskiej. London: Panda Press, 1988, s. 407. ISBN 1-870078-10-1.
- ↑ a b c Tłumacz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 348.
- ↑ Historia Miasta [online], Miasto Tłumacz [dostęp 2023-04-07] (pol.).
- ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 69, poz. 664
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Tom XIV. Województwo stanisławowskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1923, s. 20.
- ↑ Henryk Komański, Szczepan Siekierka, Eugeniusz Różański, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w Województwie Stanisławowskim 1939-1946, Wrocław: ALTA 2, 2008, s. 711, ISBN 978-83-85865-13-1, OCLC 261139661.
- ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 840.
- ↑ Historia [online], Miasto Tłumacz [dostęp 2023-04-07] (pol.).
- ↑ TŁUMACZ. Kościół p.w. św. Anny (1874 - 1876). Iwano-Frankiwski obw., Iwano-Frankowski r-n (Tłumacki r-n) | Kościoły i kaplice Ukrainy [online], www.rkc.in.ua [dostęp 2023-04-07].
- ↑ Adamkuz, adamkuz: Tłumacz. Kościół rzymskokatolicki p.w. Św. Anny. [online], adamkuz, 10 maja 2020 [dostęp 2023-04-07].
- ↑ a b Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1909. Lwów: drukarnia Wł. Łozińskiego, 1909, s. 2.
- ↑ Adam Boniecki: Herbarz polski: wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Cz. 1. T. 14. Warszawa : Warszawskie Towarzystwo Akcyjne S. Orgelbranda S[yn]ów), 1911, s. 359.
- ↑ Bolesław Łopuszański: Orliński Henryk (poprzednie nazwisko: Picele Chiel). [W:] Polski Słownik Biograficzny. T. XXIV. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk : Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1979, s. 209.
- ↑ Orliński Henryk 1873-1953.
- ↑ Lwów. Obywatelstwo honorowe. „Kurier Warszawski”. Nr 346, s. 8, 19 grudnia 1930.
- ↑ Adam Boniecki: Herbarz polski: wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Cz. 1. T. 4. Warszawa : Warszawskie Towarzystwo Akcyjne S. Orgelbranda S[yn]ów), 1901, s. 252.
- ↑ Deląg Józef & Petronela. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
- ↑ Kazak Wacław. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
- ↑ Kościelna Józefa. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
- ↑ Mostowiak Stanisław. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
- ↑ Tabaczkowski Edward. collections.yadvashem.org. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
- ↑ Ryszard Tyndorf, Zygmunt Zieliński (oprac.), Wartime Rescue of Jews by the Polish Catholic Clergy The Testimony of Survivors and Rescuers, tom I, Lublin 2023, Wydawnictwo KUL, ISBN 978-83-8288-040-3, s. 554
- ↑ Ks. Józef Marecki, „Misterium Iniquitatis. Osoby duchowne i zakonne obrządku łacińskiego zamordowane przez ukraińskich nacjonalistów w latach 1939-1945”, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Krakowie, Kraków 2020, ISBN 978-83-956508-1-9 (IPN), ISBN 978-83-7643-184-0 (Wydawnictwo UNUM), s. 707-710
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Tłumacz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 348.
- Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Ogólnopolski Oddział Tłumaczan
- Genealogie rodów z Tłumacza i okolic
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona
