Storczyk drobnokwiatowy

Storczyk drobnokwiatowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	storczykowe
Rodzaj	Neotinea
Gatunek	storczyk drobnokwiatowy
	Nazwa systematyczna
	Neotinea ustulata (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase; Lindleyana 12: 122 1997
Synonimy
	Orchis ustulata L.;
	Orchis ustulata L.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Storczyk drobnokwiatowy, storczyk drobnokwiatowy typowy^[4] (Neotinea ustulata (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase)^[5] – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). W wykazie gatunków flory Polski opisany jako Orchis ustulata L^[4]. Po odkryciu polifiletycznego charakteru rodzaju Orchis gatunek ten włączony został do rodzaju Neotinea^[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Główny ośrodek występowania znajduje się w Europie Środkowej^[7]. Zwarty zasięg występowania ciągnie się od Anglii po Ural oraz obejmuje przylegające do niego obszary Kaukazu i Syberii. W Polsce jest rzadki. Podany został z około 130 stanowisk znajdujących się głównie w Wielkopolsce, nad dolną Wisłą, na Mazowszu, Dolnym Śląsku, Wyżynie Małopolskiej i Lubelskiej, w Sudetach i Karpatach. Większość z tych stanowisk już nie istnieje. W Karpatach potwierdzono występowanie na następujących stanowiskach: u podnóża Małej Czantorii w Cisownicy (znaleziony w 2007), w Tatrach (Wąwóz Kraków, Hruby Regiel, Suchy Wierch, Żleb pod Czerwienicą), na pograniczu miejscowości Szaflary i Biały Dunajec, na Pogórzu Spiskim (wzniesienie Na Wierch), w Pieninach (Kurnikówka i Wysoki Wierch)^[8]. W Sudetach ostał się w Górach Kaczawskich, gdzie jego jedyne znane stanowisko zlokalizowane jest na wzgórzu Widok. W celu ochrony planuje się powołanie użytku ekologicznego (lub rezerwatu) Murawy na Przełęczy Widok^[9]^[10].

Stanowisko na wzgórzu Widok w Górach Kaczawskich jest jedynym istniejącym z 39 historycznie notowanych w ciągu ostatnich 150 lat w Sudetach. Jest też jedynym stanowiskiem na całym Śląsku^[11].

Morfologia

Łodyga: Prosta, wzniesiona, pojedyncza, o wysokości 20–40 cm. Pod ziemią 2 kuliste bulwy^[12].

Liście: 2–4 liście tworzą różyczkę liściową, Są jajowatolancetowate, niebieskozielone. Na łodydze występuje tylko 1–2 liście. Wszystkie pochwiasto obejmują łodygę i są bezplamkowe^[7].

Kwiaty: Z powodu budowy kwiatów gatunek niemożliwy do pomylenia z innymi. Zebrane są w gęsty (szczególnie w górnej części) 10-70-kwiatowy kwiatostan, który początkowo jest stożkowaty, potem walcowaty. Kwiaty drobne, o wszystkich listkach okwiatu stulonych i tworzących zamknięty hełm. Z zewnątrz mają kolor od ciemnoczerwonego do czarnobrązowego, z wewnątrz są zielonkawe i nabiegłe czerwono. Warżka trzyłatkowa, jej środkowa łatka jest wyciągnięta daleko do przodu i rozcięta, łatki boczne o lancetowatym kształcie są odstające i drobno ząbkowane na brzegach. Warżka barwy białawej z drobnymi purpurowymi plamkami. Ostroga ma długość 1,6-2,2 mm, jest stożkowata i wygięta w dół, biaława. Pyłkowiny żółte^[7].

Biologia i ekologia

Rozwój: Bylina, geofit. Kwitnie od maja do czerwca, a odmiana N. ustulata var. ustulata w lipcu i sierpniu. Rozmnaża się wyłącznie przez nasiona^[8]. Gatunek allogamiczny, zapylany przez trzmiele (Bombus) i muchówki z rodzaju Echinomyia. Kwiaty imitują budową i zapachem (pachną miodem) kwiaty roślin nektarodajnych, nie wytwarzają jednak nektaru. Procentowa liczba zawiązanych owoców jest wysoka.
Siedlisko: Roślina światłolubna. Rośnie w murawach kserotermicznych i naskalnych (w Tatrach), zwłaszcza na słonecznych zboczach. Zazwyczaj populacje liczą od kilku do kilkudziesięciu osobników. Największa ze znanych w Polsce na Garbie Pińczowskim w 1999 liczyła około 500 osobników^[12]. W Polsce najwyżej położone stanowisko znajduje się w Żlebie pod Czerwienicą (ok. 1400 m n.p.m.)^[8], poza Polską rośnie do wysokości 2500 m^[7].
Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 42^[7]. Tworzy mieszańce z Orchis lactea i Orchis tridentata^[7]. Oprócz typowej formy gatunku opisano podgatunek Neotinea ustulata var. aestivalis (Kümpel) Tali, M.F.Fay & R.M.Bateman^[7].

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Kategorie zagrożenia:

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[13]: R (rzadki); w wydaniu z 2016 roku podgatunek ssp. aestivalis (storczyk drobnokwiatowy późny) otrzymał kategorię CR (krytycznie zagrożony), natomiast podgatunek typowy - kategorię EN (zagrożony)^[14].
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej czerwonej księgi roślin^[15]: EN (zagrożony).

Chroniony jest również Konwencją Waszyngtońską^[8]. Głównym zagrożeniem dla gatunku jest zalesianie lub samorzutne zarastanie lasem jego stanowisk, zaorywanie muraw, a w Tatrach także zarastanie stanowisk kosodrzewiną^[12].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-04] (ang.).
↑ ^a ^b The Plant List Neotinea ustulata. [dostęp 2017-03-21].
↑ ^a ^b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ Kadereit J. W., Albach D. C., Ehrendorfer F., Galbany-Casals M. i inni. Which changes are needed to render all genera of the German flora monophyletic?. „Willdenowia”. 46, s. 39 – 91, 2016. DOI: 10.3372/wi.46.46105.
↑ Bateman, Richard M.; Hollingsworth, Peter M.; Preston, Jillian; Yi-Bo, Luo; Prodgeon, Alec M. & Chase, Mark W.. Molecular phylogenetics and evolution of Orchidinae and selected Habenariinae (Orchidaceae). „Bot. J. Linn. Soc.”. 142(1), s. 1–40, 2003. DOI: 10.1046/j.1095-8339.2003.00157.x.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
↑ ^a ^b ^c ^d Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ Użytek ekologiczny Kapella. [dostęp 2012-08-28]. (pol.).
↑ Urząd Miasta i Gminy w Świerzawie: Inne [online], www.swierzawa.pl [dostęp 2017-11-26] [zarchiwizowane z adresu 2017-06-30] (pol.).
↑ Marek Krukowski: Storczyk drobnokwiatowy „Orchis ustulata” L. w Sudetach, Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 5, Jelenia Góra 2002, s. 3-11, ISSN 1508-6135
↑ ^a ^b ^c Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-04] (ang.).

[tpl-3] The Plant List Neotinea ustulata. [dostęp 2017-03-21].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[5] Kadereit J. W., Albach D. C., Ehrendorfer F., Galbany-Casals M. i inni. Which changes are needed to render all genera of the German flora monophyletic?. „Willdenowia”. 46, s. 39 – 91, 2016. DOI: 10.3372/wi.46.46105.

[bateman-6] Bateman, Richard M.; Hollingsworth, Peter M.; Preston, Jillian; Yi-Bo, Luo; Prodgeon, Alec M. & Chase, Mark W.. Molecular phylogenetics and evolution of Orchidinae and selected Habenariinae (Orchidaceae). „Bot. J. Linn. Soc.”. 142(1), s. 1–40, 2003. DOI: 10.1046/j.1095-8339.2003.00157.x.

[storczyki-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.

[K-8] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[9] Użytek ekologiczny Kapella. [dostęp 2012-08-28]. (pol.).

[10] Urząd Miasta i Gminy w Świerzawie: Inne [online], www.swierzawa.pl [dostęp 2017-11-26] [zarchiwizowane z adresu 2017-06-30] (pol.).

[11] Marek Krukowski: Storczyk drobnokwiatowy „Orchis ustulata” L. w Sudetach, Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 5, Jelenia Góra 2002, s. 3-11, ISSN 1508-6135

[C-12] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[13] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[14] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[15] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]