Stanisław Kościałkowski

Stanisław Kościałkowski

Data i miejsce urodzenia	24 października 1881 Grodno, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	2 września 1960 Pitsford Hall, Wielka Brytania
Zawód, zajęcie	historyk
Narodowość	polska
Tytuł naukowy	profesor
Odznaczenia

Stanisław Kościałkowski (ur. 12 października^?/24 października 1881 w Grodnie, zm. 2 września 1960 w Pitsford Hall k. Northampton) – polski historyk, badacz dziejów Litwy, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.

Życiorys

Urodził się w Grodnie, w rodzinie Józefa, lekarza i działacza społecznego, powstańca styczniowego, oraz Ludwiki z Eysmontów. W 1900 ukończył gimnazjum rosyjskie w Grodnie. Studiował historię i literaturę polską, przez rok na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim, a następnie na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1905 obronił pracę doktorską pt. Rola polityczna Antoniego Tyzenhauza. Następnie wyjechał do Rzymu jako stypendysta Akademii Umiejętności.

W 1906 zamieszkał w Wilnie, pracując jako nauczyciel języka polskiego w rosyjskich gimnazjach rządowych. W 1915, w czasie okupacji niemieckiej, został członkiem tajnego Komitetu Edukacyjnego, przystępując do organizowania polskiego szkolnictwa, zarówno średniego, jak i wyższego. Z jego inicjatywy od września 1915 zaczęły funkcjonować dwie szkoły średnie: męska, późniejsze Gimnazjum im. Zygmunta Augusta oraz gimnazjum żeńskie, nazwane następnie imieniem Elizy Orzeszkowej, pisarki, z którą rodzina Kościałkowskich była zaprzyjaźniona. Stanisław Kościałkowki przez pewien czas pełnił nadzór nad obiema szkołami, uczył też w nich historii i literatury polskiej.

Jednocześnie brał udział w pracach komitetu organizacyjnego Uniwersytetu Wileńskiego i został, w 1919, członkiem tymczasowego senatu tej uczelni. W 1921 objął stanowisko zastępcy profesora USB, a w 1935 został profesorem zwyczajnym. W czasie pracy na uniwersytecie pełnił różne funkcje, m.in. prodziekana Wydziału Humanistycznego. Jego zainteresowania naukowe koncentrowały się przede wszystkim na historii Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Po agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę i przekazaniu przez ZSRR okupowanego po agresji na Polskę Wilna Litwie i rozwiązaniu 15 grudnia 1939 przez władze litewskie Uniwersytetu Stefana Batorego nie przerwał pracy, prowadząc w latach 1940–1941 tajne zajęcia ze studentami u siebie w domu. Jednocześnie opiekował się zbiorami Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie.

Po aneksji Litwy przez ZSRR (3 sierpnia 1940) w czerwcu 1941 został aresztowany przez NKWD i wywieziony do obozu koncentracyjnego (łagru) w systemie Gułagu na północy Uralu. Zwolniony po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej i układzie Sikorski-Majski w styczniu 1942, ewakuował się wraz z armią Andersa do Iranu. Rozwinął tam działalność kulturalną i wydawniczą, tworząc Towarzystwo Studiów Irańskich. Wykładał także na Polsko-Irańskim Uniwersytecie Ludowym oraz na kursach dla nauczycieli. Melchior Wańkowicz tak napisał o spotkaniu z profesorem Kościałkowskim w Teheranie:

W Towarzystwie Studiów Irańskich gospodaruje profesor Stanisław Kościałkowski – święty człowiek. Będąc profesorem wileńskiego uniwersytetu, trzydzieści lat pracował nad epoką Tyzenhausa (...). W 1939 roku oddał manuskrypt do druku. Wojna rozrzuciła wydrukowane arkusze, zniszczyła rękopis. „Opus vitae meae” – mówi smętnie autor. Teraz profesor, który dziwnym zrządzeniem losu przetrwał Ural, gorączkuje i kwęka, jak to się mówi u nas na kresach. Niemniej każdy dzień, wolny jako tako od niedomogów, poświęca stworzonemu przez siebie instytutowi.

Melchior Wańkowicz

W 1945 przeniósł się do Bejrutu, także tam organizując życie kulturalne i szkolnictwo: stworzył Instytut Polski Naukowy z dwuletnim Studium Polonistycznym. Pobyt na Bliskim Wschodzie wykorzystał do badań nad historią stosunków polsko-irańskich oraz polsko-libańskich i syryjskich.

W 1950 wyjechał do Anglii, zamieszkując w Pitsford Hall koło Northampton. Uczył w szkole sióstr nazaretanek, wykładał także na Polskim Uniwersytecie w Londynie, nie przyjmując jednak wyboru na jego rektora. Członek założyciel Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. Był też współpracownikiem paryskiej „Kultury”. Zmarł 2 września 1960.

Stanisław Kościałkowski

Uczniowie

Do uczniów Stanisława Kościałkowskiego należy zaliczyć takie osoby jak: Krystyna Adolphowa, Marta Burbianka, Aleksy Deruga, Antoni Gołubiew, Eugeniusz Gulczyński, Paweł Jasienica, Anna Kalenkiewiczówna, Lucjan Krawiec, Witold Nowodworski, Jerzy Orda, Maria Puciatowa, Wanda Tukanowicz, Bogumił Zwolski, Wanda Zwolska, Leonid Żytkowicz.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (10 listopada 1928)
• Srebrny Wawrzyn Akademicki (7 listopada 1936)

Wybrane publikacje

• Kilka szczegółów o Korpusie Kadetów w Nieświeżu, „Litwa i Ruś”, Wilno 1912, t. 4, z. 1, s. 19–35.
• Ze studiów nad dziejami ekonomii królewskich na Litwie, Wilno 1914.
• Aleksander Zdanowicz, Wilno 1918.
• Nieznany przyczynek do lat młodych Mickiewicza. (Sprawa o napis na laku), Wilno 1922.
• Z dziejów Komisji Skarbowej Litewskiej (w początkach panowania Stanisława Augusta 1765–1780),Wilno 1924.
• Przegląd dziejów Polski. Notatki z wykładów [1], Epoka porozbiorowa, Wilno: USB 1924.
• Przegląd dziejów Polski. Notatki z wykładów [2], Trymestr 2, Wilno: USB 1925.
• Przegląd dziejów Polski. Notatki z wykładów [3], Trymestr 3, Wilno: USB 1925.
• Przegląd dziejów Polski. Notatki z wykładów [4], Wieki średnie. Trymestr 1, Wilno: USB 1925.
• Z dziejów ofiarności na rzecz nauki i nauczania na Litwie, Warszawa 1925.
• Uwagi o jeziorze Narocz oraz o rzece Narocz (na podstawie spostrzeżeń poczynionych podczas wycieczki odbytej łodzią z Narocza do Wilna w lipcu r. 1926), 1926.
• Przegląd dziejów Polski. Notatki z wykładów [5], Wieki średnie. Trymestr 2, Wilno: USB 1926.
• Przegląd dziejów Polski. Notatki z wykładów [6], Trymestr 1 1926/1927, Wilno: USB 1926.
• Przegląd dziejów Polski. Notatki z wykładów [7], Trymestr 2, Wilno: USB 1927.
• Przegląd dziejów Polski. Notatki z wykładów [8], Trymestr 3, Wilno: USB 1927.
• Przegląd dziejów Polski. Notatki z wykładów [9], Kurs 3: Od panowania Zygmunta 3 do pierwszego rozbioru : rok akad. 1927/1928, Wilno: USB 1928.
• Z literatury polemiczno-sądowej XVIII w. Studjum historyczno-bibljograficzne na tle sprawy Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego nadwornego litewskiego, w latach 1780–1784, Wilno 1928.
• Wilno i ziemia wileńska: zarys monograficzny, t. 1–2, red. nauk. Stanisław Kościałkowski, Wilno: Wojewódzki Komitet Regjonalny 1930–1937.
• Historiografia polska w dobie Naruszewicza i jego szkoły. Skrypt według wykładów Stanisława Kościałkowskiego, Wilno: Wydawnictwo Koła Historyków Studentów USB 1937.
• Michał Eustachy Brensztein. Zarys życia i działalności naukowo-publicystycznej wraz z wykazem bibljograficznym prac, Wilno 1938.
• Tysiąc lat historii Polski w zarysie, Teheran: Delegatura Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Teheranie 1944.
• (współautor: Melania Gołaszewska), Polonica bibliograficzne irańskie z lat 1942–1944, Teheran 1945.
• L'Iran et la Pologne a travers les siécles, Teheran: Société polonaise des études iraniennes 1943.
• O. Maksymilian Ryllo T.J. 1802–1848, Bejrut 1946.
• Historia. Historiografia. Historyka : wykład wstępny wygłoszony na otwarciu Studium Polonistycznego przy Instytucie Polskim w Bejrucie, Bejrut 1948.
• Dżul Slufatski (Juliusz Słowacki), Anhelli, przeł. Jussuf Assad Dagher, przedm. i koment. Stanisław Kościałkowski, Bejrut: „Reduta” 1949.
• Polacy a Liban i Syria w toku dziejowym, Bejrut 1949.
• (współautorzy: Melania Gołaszewska, Roman Zdzienski), Polonica bibliograficzne irańskie z roku 1945, tudzież uzupełnienia do lat 1942–44, Bejrut: Instytut Polski 1949.
• (współautor: Maria Lagowska), Polonica bibliograficzne libańskie z lat 1942–1949 (styczeń–czerwiec), Bejrut: Instytut Polski 1949.
• Historyka. Wstęp do studiów historycznych, Londyn: PUNO 1954.
• Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski. Studia nad wewnętrznymi dziejami Litwy w początkach panowania Stanisława Augusta (1765–1780), Londyn: Społeczność Akademicka Uniwersytetu Stefana Batorego 1956.
• Studia i szkice przygodne: z historii i z jej pogranicza z literaturą, Londyn: Społeczność Akademicka USB 1956.
• Pamiętna choć przemilczana rocznica - Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie w 50-lecie jego powstania (1907–1957), Londyn 1957.
• Ugoda hadziacka z 1658 r. – w 300-letnią jej rocznicę. Odczyt, Teheran: Instytut Wschodni „Reduta” 1958.
• Via lucis, London: Instytut Marianum w Wielkiej Brytanii 1958.
• Spostrzeżenia nad ostateczną redakcją „Historii Polski” wydanej przez PWN w Warszawie : (tom 1 od roku 1764, tom 2, cz. 1 1764–1795), Londyn: Polskie Towarzystwo Historyczne w Wielkiej Brytanii 1959.
• Ks. arcybiskup Romuald Jałbrzykowski Metropolita Wileński, Penrhos Home w Walii: Wydawnictwo „Marianum w Służbie” 1963.
• Antoni Tyzenhauz: podskarbi nadworny litewski, t. 1–2, przygot. do druku Lidia Ciołkoszowa, Londyn: Wydawnictwo Społeczności Akademickiej Uniwersytetu Stefana Batorego w Londynie 1971.
• Raptularz, Londyn: Społeczność Akademicka USB 1973.
• Poznajmy naszą przeszłość. Zarys wiadomości z dziejów Polski od Piastów do 1945 roku, oprac. Stanisław Kościałkowski, red. Barbara Mękarska-Kozłowska, wyd. 3 uzup., Londyn: Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie 1988.
• Les Polonais et leurs relations avec le Liban à travers les siècles = Polacy a Liban w toku dziejowym, texte ref. et adapt. par Mohammad Saleh el-Bondack, préf. de Michel China, Beyrouth 1992 (reprint).
• Akty cechów wileńskich 1495–1759, zebrał i przygotował do dr. Henryk Łowmiański, przy współudziale Marii Łowmiańskiej i Stanisława Kościałkowskiego, przedmową i skorowidzem. opatrzył Jan Jurkiewicz, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 2006.

Bibliografia

• „Alma Mater Vilnensis”, t. 4: Studia i szkice przygodne: z historii i z jej pogranicza z literaturą, Londyn: Społeczność Akademicka USB 1956.
• „Alma Mater Vilnensis”, t. 5: Prace zebrane, Londyn: Społeczność Akademicka USB 1958.
• „Alma Mater Vilnensis”, t. 6: Raptularz, Londyn: Społeczność Akademicka USB 1973.
• Tomasz Borowicz, Śp. Prof. Stanisław Kościałkowski, „Gazeta Niedzielna” 09.10.1960, nr 41/863, s. 3.
• M. Gosławski, Stanisław Kościałkowski, „Wychowanie Ojczyste” (1960), nr 5, s. 1–2.
• Władysław Wielhorski, Stanisław Zyndram Kościałkowski, „Teki Historyczne” 11 (1960/1961), s. 261–265.
• Witold Nowodworski, Prof. Stanisław Kościałkowski, „Zeszyty Naukowe KUL” 4 (1961), z. 2, s. 83–90.
• Antoni Gołubiew, Stanisław Kościałkowski (ze wspomnień), „Znak” (1962), nr 1, s. 46–74.
• Stanisław Cat-Mackiewicz, Śp. prof. Stanisław Kościałkowski, „Słowo Powszechne” 06.10.1962 [3].
• Stefan Legeżyński, S. Kościałkowski [w:] Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, t. 2, red. Tymon Terlecki, Londyn 1965, s. 617–618.
• Leonid Żytkowicz, Kościałkowski Stanisław [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 14, Warszawa 1968–1969, s. 394–396 [4].
• Bohdan Podoski, Prof. Stanisław Kościałkowski [w:] S. Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970, t. 1, s. 7–10 [5].
• Melchior Wańkowicz, Od Stołpców po Kair, Warszawa 1971, s. 385.
• Stanisław Cat-Mackiewicz, Profesorowie Kościałkowski i Cywiński, „Kierunki” 22.03.1964. Przedruk [w:] Tegoż, Kto mnie wołał, czego chciał..., wyboru dok. W. Mackiewiczowa, Warszawa 1972, s. 343–347.
• Jerzy Jedlicki, Wokół Tyzenhauza, „Kwartalnik Historyczny” (1974), nr 1, s. 141–160 [6].
• Była taka szkoła, red. Ewa Sławińska-Zakościelna, Londyn: Odnowa 1987.
• Józef Długosz, Stanisław Kościałkowski (1881–1960) uczony i patriota [w:] Wilno - Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur. Materiały I Międzynarodowej Konferencji, Białystok 21–24 IX 1989, pod red. Elżbiety Feliksiak, Białystok 1992, t. 3: Nauka, oświata, wychowanie, s. 59–70.
• Jan Draus, Działalność Stanisława Kościałkowskiego w latach 1939–1960 [w:] Nauka polska wobec totalitaryzmów. W 55 rocznicę wybuchu II wojny światowej. Materiały sympozjum 15–17 IX 1994, red. Bolesław Orłowski, Warszawa 1994.
• Krystyna Śreniowska, Kościałkowski Stanisław [w:] Słownik historyków polskich, red. M. Prosińska-Jackl, Warszawa 1994, s. 251–252.
• Mirosław Filipowicz, Kościałkowski Stanisław [w:] Leksykon kultury polskiej poza krajem od roku 1939, t. 1, red. K. Dybciak i Z. Kudelski, Lublin 2000, s. 194–195.
• Barbara Topolska, Wilno w Londynie. Dzieje Uniwersytetu Stefana Batorego na emigracji po II wojnie światowej [w:] Rada Porozumiewawcza Badań nad Polonią. Prace naukowe, t. 3, red. W. Hładkiewicz, M. Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski 2000, s. 48–56 [7].
• Krzysztof Stachewicz, Stanisława Kościałkowskiego droga do prawdy. Refleksje inspirowane książką „Via lucis”, „Archiwum Emigracji” (2002/2004), z. 5/6, s. 7–22 [8].
• Tadeusz Radzik, Kościałkowski-Zyndram Stanisław [w:] Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, red. Kazimierz Dopierała, t. 2: F–K, Toruń 2003.
• Rafał Stobiecki, Klio na wygnaniu. Z dziejów polskiej historiografii na uchodźstwie w Wielkiej Brytanii po 1945 r., Poznań 2005.
• Selim Chazbijewicz, Stanisław Kościałkowski [1881–1960], „Rocznik Tatarów Polskich” 11 (2006), s. 343–347.
• Zbigniew Andrzej Judycki, Polski Uniwersytet na Obczyźnie w Londynie. Słownik biograficzny pracowników naukowych, Londyn 2008, s. 59.
• Stanisław Kościałkowski pamięci przywrócony, red. Małgorzata Dąbrowska, Warszawa–Łódź: IPN 2016.

Linki zewnętrzne

• https://web.archive.org/web/20131226190808/http://www.polskiecedry.com/gazeta/wydania-archiwalne/specjalne-2006/stanislaw-koscialkowski-portret-uczonego/
• http://www.chronologia.pl/biogram-kost18811024g0.html
• Kościałkowski Stanisław, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2013-08-11] .
• Portret młodego Stanisława Kościakowskiego (1900) [9].
• Pierwszy zarząd Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie (1907) [10].
• Konferencja naukowa Stanisław Kościałkowski pamięci przywrócony Łódź, 14–15 listopada 2014 [11]
• Biogram historyka na portalu Paryska Kultura [12]