Sokół berberyjski

Sokół berberyjski

Falco peregrinus pelegrinoides
Temminck, 1829
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	sokołowe
Rodzina	sokołowate
Podrodzina	sokoły
Rodzaj	Falco
Gatunek	sokół wędrowny
Podgatunek	sokół berberyjski
Synonimy
Falco pelegrinoides Temminck, 1829

Sokół berberyjski (Falco peregrinus pelegrinoides) – podgatunek sokoła wędrownego, średniej wielkości ptaka drapieżnego z rodziny sokołowatych (Falconidae). Takson o niepewnej pozycji taksonomicznej, często wyodrębniany (wraz z F. p. babylonicus) do rangi gatunku.

Wielkością dorównuje krukowi. Drapieżnik ten zamieszkuje Wyspy Kanaryjskie, wybrzeża północnej Afryki, Półwysep Arabski oraz południowo-zachodni Iran. Większość osobników jest osiadła.

Charakterystyka

Ptak zamieszkuje półpustynie i otwarte suche wzgórza. Samica zwykle składa jaja w gnieździe umieszczonym na półce skalnej znajdującej się na zboczu.

Z wyglądu przypomina sokoła wędrownego, ale jest od niego mniejszy – mierzy 33–39 cm długości i 76–98 cm rozpiętości skrzydeł. Samica jest większa od samca. Ogólną budową ciała przypomina pokrewne gatunki.

Osobniki dorosłe mają jaśniejsze szaroniebieskie górne części skrzydeł niż sokoły wędrowne, a często widać u nich płowożółte przejaśnienia biegnące przez kreskowane dolne części ciała, podczas gdy u większych gatunków występuje biała barwa. Kark jest rudy, choć trudno go dostrzec. Płci nie różnią się wyglądem, oprócz rozmiaru, ale młode osobniki mają brązową górę ciała i pręgowany dół. Smużenie ma jaśniejszą barwę w porównaniu z młodocianymi sokołami wędrownymi.

Odzywa się wysokim „rek-rek-rek”.

Systematyka

Sokół berberyjski różni się wyglądem od sokoła wędrownego zgodnie z zasadą Glogera (zakłada ona, że u zwierząt stałocieplnych występujących w bardziej wilgotnym klimacie, np. na równiku, zaznacza się większa ilość pigmentu w ubarwieniu). Odległość genetyczna między nimi jest mała i gatunki są blisko ze sobą związane. Parafiletyczny takson, do którego należą, potwierdzają badania sekwencji DNA. Różnice przejawiające się w zachowaniu, zasiedlanym biotopie i anatomii wskazują na odmienność ponadgatunkową – zwłaszcza jeśli chodzi o charakterystyczny lot sokoła berberyjskiego, który uderza jedynie zewnętrzną częścią skrzydeł, co przypomina czasem powietrzne przemieszczanie się petreli. Czasem taki sposób lotu wykonuje też sokół wędrowny, ale dużo rzadziej i nie zaznacza się to tak wyraźnie.

U sokoła berberyjskiego kości miednicy i obręczy barkowej są zazwyczaj grubsze w odniesieniu do tych u sokoła wędrownego, a nogi są mniejsze. Sugeruje to, że krzyżowanie nie wpłynęło na drodze wspólnej ewolucji na te cechy. Oświadczono również, że sokół berberyjski ma wydłużony środkowy palec u nogi, choć ten szczegół anatomii okazał się fałszywy.

Istnieje możliwość wydawania płodnych mieszańców, choć zgodnie z tym o czym była mowa wcześniej, płodne krzyżówki powstają z sokołem wędrownym, choć są to niewątpliwe odrębne gatunki powstałe na drodze specjacji allopatrycznej. Współwystępują na niewielkim obszarze w Pendżabie i Chorasanie w Iranie (możliwe, że również w Maghrebie i Ałtaju) w okresie lęgowym. Tam też występują jasne dowody na kojarzenie selektywne, gdzie tworzenie się mieszanego potomstwa (od mieszanych par) zachodzi dużo rzadziej, niż gdy oboje rodzice są z tego samego gatunku. Zdolność do tworzenia takiego mieszanego potomstwa przez blisko spokrewnione gatunki ujawnia symplezjomorfia, czyli obecność cech prymitywnych, które występowały u starszego przodka niż ostatni wspólny, po którym 2 gatunki się rozeszły. Brak płodnych mieszańców oznacza natomiast apomorfię, czyli cechy, które w danej linii ewolucyjnej się nie ujawniają, bo powstały tylko u jednego gatunku (takie jednak zjawisko daje więcej informacji o filogenetyce). Pomimo że te pokrewne 2 gatunki zajmują sąsiednie terytoria, ich okres lęgowy przebiega w różnym okresie roku i w naturze nie dochodzi do rozmnażania się par mieszanych.

Przyjmując odległość genetyczną na 2% z sokołami z grupy Hierofalco, odpowiada ona rozejściu się od tego taksonu w przybliżeniu 200 000 – 130 000 lat temu, a 0,6–0,7% genetyczna odległość między sokołem wędrownym a berberyjskim sugerują oddzielenie się obu gatunków w późnym plejstocenie, około 100 000 lat temu lub mniej, ale wcześniej niż w górnym paleolicie. Przypada to zatem na początek ostatniej epoki lodowcowej, kiedy wzmogło się pustynnienie w Afryce Północnej i na Środkowym Wschodzie, a Zatoka Perska stała się ograniczonym lądem morzem wewnętrznym, które powoli zaczęło wysychać. Populacje przodków tych dwóch gatunków żyły w marginalnych środowiskach na skraju pasa środkowo-wschodniej afrykańskiej pustyni. Musiały dostosować się do tych warunków, a możliwe, że populacje te zostały od siebie odizolowane na obszarze Zatoki Perskiej, która stała się półsuchym biotopem otoczonym rozległymi pustyniami. Część z nich szukała lepszych warunków, a inne wyginęły. W trakcie interstadiałów obszar pustyni zmalał i ptaki z suchych i wilgotnych terenów zaczęły się rozprzestrzeniać i w końcu zetknęły się ze sobą, powodując ograniczony przepływ genów. Taki przebieg ewolucji mógł przebiegać w przypadku raroga i innych spokrewnionych sokołów z grupy Hierofalco (o równoległej ewolucji przekonują też dane molekularne).

Rozważania te wzbogacają kopalne znaleziska. Kość ramieniowa sprzed 9500 lat, już po ostatniej epoce lodowcowej, z Asuanu w Sudanie, gdzie obecnie występuje Falco peregrinus minor, została uznana za część szkieletu sokoła wędrownego. Sokół berberyjski jest jednym z rzadkich przypadków, gdzie nie można określić pod względem biologicznym przekonujących dowodów na odrębność gatunkową, ale są one widoczne na poziomie filogenetycznego pojmowania gatunku. Casus tego sokoła przekonuje, że o wydzieleniu danego gatunku nie decyduje jedynie przodek – protoplasta rodu (wraz z różnicami jego budowy), ale istotny jest też przebieg ewolucji, sposoby adaptacji do środowiska i wpływ izolacji rozrodczej od siostrzanych taksonów (lub ich brak), dzięki którym wyodrębnił się określony gatunek w obecnej postaci.

Bibliografia

• A. J. Helbig, I. Seibold, W. Bednarek, P. Gaucher, D. Ristow, W. Scharlau, D> Schmidl, M. Wink. Phylogenetic relationships among falcon species (genus Falco) according to DNA sequence variation of the cytochrome b gene. „Raptor conservation today”, s. 593–599, 1994. (ang.). 
• F. Nittinger, E. Haring, W. Pinsker, M. Wink, A. Gamauf. Out of Africa? Phylogenetic relationships between Falco biarmicus and other hierofalcons (Aves Falconidae). „Journal of Zoological Systematics and Evolutionary Research”. 43 (4), s. 321–331, 2005. DOI: 10.1111/j.1439-0469.2005.00326.x. (ang.). 
• D. W. Snow, C. Perrins, M. Christopher, P. Doherty, S. Cramp: The Complete Birds of the Western Palearctic on CD-ROM. Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-268579-1. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Eitan Tchernov. Peregrine Falcon and Purple Gallinule of late Pleistocene Age in the Sudanese Aswan Reservoir Area. „The Auk”. 85 (1), s. 133, 1968. (ang.). 
• Charles Vaurie. Systematic notes on Palearctic birds. No. 44, Falconidae, the genus Falco. (Part 1, Falco peregrinus and Falco pelegrinoides). „American Museum Novitates”. 2035, s. 1-19, 1961. (ang.). 
• C. M. White, P. D. Olsen, L. F. Kiff: Family Falconidae (Falcons and Caracaras). W: Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal: Handbook of the Birds of the World. Cz. 2: New World Vultures to Guineafowl. Barcelona: Lynx Edicions, 1994, s. 60. ISBN 84-87334-15-6. (ang.).
• Wink, M. & Sauer-Gürth, H. (2000): Advances in the molecular systematics of African raptors. w: Chancellor, R.D. & Meyburg, B.-U.: Raptors at Risk: 135–147. WWGBP/Hancock House, Berlin/Blaine. PDF fulltext
• Wink, M.; Seibold, I.; Lotfikhah, F. & Bednarek, W. (1998): Molecular systematics of holarctic raptors (Order Falconiformes). In: Chancellor, R.D., Meyburg, B.-U. & Ferrero, J.J. (eds.): Holarctic Birds of Prey: 29–48. Adenex & WWGBP. PDF fulltext
• Wink, M.; Döttlinger, H.; Nicholls, M. K. & Sauer-Gürth, H. (2000): Phylogenetic relationships between Black Shaheen (Falco peregrinus peregrinator), Red-naped Shaheen (F. pelegrinoides babylonicus) and Peregrines (F. peregrinus). In: Chancellor, R.D. & Meyburg, B.-U. (eds): Raptors at Risk: 853–857. WWGBP/Hancock House, Berlin/Blaine. PDF fulltext
• Wink, M.; Sauer-Gürth, H.; Ellis, D. & Kenward, R. (2004): Phylogenetic relationships in the Hierofalco complex (Saker-, Gyr-, Lanner-, Laggar Falcon). w: Chancellor, R.D. & Meyburg, B.-U.: Raptors Worldwide: 499–504. WWGBP, Berlin. PDF fulltext

Linki zewnętrzne

• Bird Biographies. Barbary Falcon. Natural Encounters Inc.. [dostęp 2011-01-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-03-12)]. (ang.).