Sędziowie (dramat)

Sędziowie
Autor	Stanisław Wyspiański
Typ utworu	dramat
	Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Kraków
Język	polski
Data wydania	1907
	Teksty w Wikiźródłach

Sędziowie. Tragedia – utwór dramatyczny Stanisława Wyspiańskiego, wydany w Krakowie w 1907, pierwszy raz wystawiony tego samego roku w Teatrze Miejskim w Wilnie, w reż. Nuny Młodziejowskiej.

Geneza

Akcja dramatu oparta została na autentycznych wydarzeniach we wsi Jabłonicy pod Stanisławowem, w Galicji, które miało miejsce w lipcu 1899. Doszło tam do zabójstwa Jewdochy Abramczuk, służącej u karczmarza Heinzla. Kobieta zginęła w wyniku postrzału. Zamordowana znajdowała się w siódmym miesiącu ciąży. Opinia mieszkańców wioski wskazywała, że mordu dopuścił się miejscowy Żyd Natan Marmorosz, 25-letni handlarz bydła, syn Samuela, który pozostawał z dziewczyną w stosunku miłosnym. Śledztwo było utrudnione, gdyż sprawca nie został zatrzymany na gorącym uczynku. W prowadzeniu śledztwa brał udział sędzia śledczy Jan Hroboni^[1]. W rok po morderstwie odbyła się rozprawa przed sądem przysięgłych w Stanisławowie. Marmorosz został uniewinniony większością głosów. Obrońcą jego był adwokat dr Leon Bibring. 1899 Wyspiański przebywał na wakacjach w Jaremczu, gdzie zdarzenie to odbiło się głośnym echem^[2]. Zarys dramatu Wyspiański stworzył przed uniewinnieniem podejrzanego o ten czyn Natana. Kończąc siedem lat później dramat, nie respektował wyroku sądowego, by nie burzyć kompozycji sztuki. Postać Natana, winnego dokonania z premedytacją zbrodni, pozostaje w sztuce jednoznacznie zła^[3].

Fabuła

Sędziowie to jedyny utwór dramatyczny Wyspiańskiego, który sam autor nazwał tragedią. Jest to jeden z ostatnich utworów, który kończył redagować tuż przed śmiercią^[4]. Dramat nie ma podziału na akty, miejscem akcji jest wnętrze karczmy^[3].

Głównymi postaciami są karczmarz Samuel, jego synowie Natan i Joas, służąca Jewdocha, Dziad – ojciec Jewdochy, zrujnowany przed laty przez Samuela, i Urlopnik. Pod koniec zjawia się prowadzący wstępne śledztwo sędzia w towarzystwie miejscowych osobistości, potraktowanych satyrycznie i komediowo. Sędziowie ci reprezentują sprawiedliwość biurokratyczną, nie dorastając do wymiaru tragedii, podczas gdy wymiar taki otrzymuje sprawa, która się toczy wśród głównych osób dramatu. Natan, który uwiódł i skłonił do dzieciobójstwa Jedwdochę, idąc za sugestią Samuela oddaje do niej skrytobójczy strzał i zamierza podejrzenie rzucić na Urlopnika^[3].

Postacią wyróżniającą się wrażliwością i czystością moralną jest młodszy z braci, Joas, który mimo miłości do ojca i brata w dramatycznej scenie oskarża właściwych sprawców zbrodni, a będąc zbyt wrażliwym, by to znieść – umiera. Moment ten podnosi całą sytuację na płaszczyznę wzniosłości i tragizmu. Wobec oskarżenia i śmierci Joasa Samuel przyznaje się do winy. Ojciec, patriarcha żydowskiej rodziny, to najbardziej złożona postać. Jest w nim opanowanie i siła człowieka interesu, ale i smutek wynikający z ciężaru mrocznych tajemnic. Ten z pozoru wolny od duchowych rozterek, bezwzględny egzekutor weksli i procentów, w obliczu utraty ukochanego dziecka pojmuje bezmiar swych win^[5].

Ty nie umieraj. Tyś jest Mozart,
tyś jest Rubinstein, tyś jest Joachim.
Ty nie umieraj, tyś jest tysiące tysięcy.
Ty skarb, ty mój skarb, ty pałace, ty raj,
ty Eden – ty żyj.

Stanisław Wyspiański, Sędziowie

Zbrodnia w galicyjskiej wsi urasta do wymiarów uniwersalnych. Tam gdzie jest ludzka krzywda, tam jest i zemsta. O nią przychodzą się upomnieć wrogowie rodziny Maramoroschów, wydziedziczeni i pokrzywdzeni. Dramat ukazuje wiejskie środowisko żydowskie w Galicji. Bogatych i cynicznych Samuela i Natana, dla których pieniądz i zysk jest miarą świata, ale także dobrych i sprawiedliwych, jak Jukli, wiejski handlarz i włóczęga, mędrek i filozof, jedyny sprawiedliwy człowiek we wsi. Jest tam też tragedia nieszczęśliwej miłości ukraińskiej dziewczyny do chlebodawcy Żyda, historia zdrady i dzieciobójstwa, opowieść o żydowskiej rodzinie wiejskich bogaczy i lichwiarzy, ludzi bezwzględnych, dla których karczma jest przykrywką do prowadzenia nielegalnych interesów^[4].

Scenografia, zaprojektowana w didaskaliach przez Wyspiańskiego w sposób szczegółowy, jest prawie naturalistyczna, lecz wszystkiej jej elementy znaczą, podporządkowane wyższym sensom, po części symbolicznym, podobnie jak ruch sceniczny i gest, a także zróżnicowany język postaci, którego stylizacja biblijna u Joasa i Samuela służy wyrazowi tragicznej idei utworu^[6].

Ekranizacje i adaptacje

Sąd Boży – niemy film fabularny z 1911 w reż. Stanisława Knake-Zawadzkiego. Jest to pierwsza ekranizacja dramatu w dziejach polskiego kina^[7].
Sędziowie. Tragedya – film fabularny z 1974 w reż. Konrada Swinarskiego.
Sędziowie – słuchowisko Teatru Polskiego Radia z 2011, reżyseria i adaptacja Waldemar Modestowicz

Wybrane inscenizacje

1907 – Teatr Miejski w Wilnie, reż. Nuna Młodziejowska
1908 – Teatr we Lwowie, reż. Tadeusz Pawlikowski
1909 – Teatr w Łodzi, reż. Aleksander Zelwerowicz
1919 – Teatr Dramatyczny w Warszawie, reż. Piotr Hryniewicz
1927 – Teatr Reduta w Wilnie, reż. Stanisława Wysocka
1932 – Teatr Ateneum w Warszawie, reż. Stanisława Perzanowska
1969 – Teatr im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim, reż. Wojciech Jesionka
1974 – Teatr Polski w Bydgoszczy, reż. Krzysztof Rotnicki
1980 – Teatr im. Jana Kochanowskiego w Opolu, reż. Janusz Nyczak
1999 – Teatr Narodowy w Warszawie, reż. Jerzy Grzegorzewski
2007 – Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, reż. Maria Spiss
2008 – PWST w Krakowie, opieka pedagogiczna Jerzy Stuhr

Przypisy

↑ Z. B.. Ś. p. Jan Wacław Hroboni. „Głos Sądownictwa”. Nr 6, s. 503, 1937.
↑ Zbrodnia z końca XIX wieku. Cracovia Leopolis. [dostęp 2018-03-03].
↑ ^a ^b ^c Praca zbiorowa pod red. Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa 1984 ↓, s. 352.
↑ ^a ^b Waldemar Modestowicz o "Sędziach" S. Wyspiańskiego. Polskie Radio. [dostęp 2018-03-03].
↑ Janusz R. Kowalczyk: Jasna strona mroku. Rzeczpospolita, Nr 27, 02.02.1999. [dostęp 2018-03-03].
↑ Praca zbiorowa pod red. Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa 1984 ↓, s. 650.
↑ Rafał Węgrzyniak: Sędziowie Wyspiańskiego. Encyklopedia Teatru Polskiego. [dostęp 2018-03-03].

Bibliografia

Praca zbiorowa pod red. Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny N-Ż. Warszawa: PWN, 1984. ISBN 83-01-01520-9.
Sędziowie Wyspiańskiego w Encyklopedii Teatru Polskiego

Linki zewnętrzne

Sędziowie (wyd. 1907) w bibliotece Polona
Sąd boży w bazie Filmweb
Sąd boży w bazie IMDb (ang.)
Sedziowie. Tragedya w bazie Filmweb
Sedziowie. Tragedya w bazie IMDb (ang.)
Sędziowie, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (sztuki) [dostęp 2021-04-13] .

[1] Z. B.. Ś. p. Jan Wacław Hroboni. „Głos Sądownictwa”. Nr 6, s. 503, 1937.

[2] Zbrodnia z końca XIX wieku. Cracovia Leopolis. [dostęp 2018-03-03].

[CITEREFPraca_zbiorowa_pod_red._Juliana_Kryżanowskiego,_od_1975_Czesława_Hernasa1984352-3] Praca zbiorowa pod red. Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa 1984 ↓, s. 352.

[:0-4] Waldemar Modestowicz o "Sędziach" S. Wyspiańskiego. Polskie Radio. [dostęp 2018-03-03].

[5] Janusz R. Kowalczyk: Jasna strona mroku. Rzeczpospolita, Nr 27, 02.02.1999. [dostęp 2018-03-03].

[CITEREFPraca_zbiorowa_pod_red._Juliana_Kryżanowskiego,_od_1975_Czesława_Hernasa1984650-6] Praca zbiorowa pod red. Juliana Kryżanowskiego, od 1975 Czesława Hernasa 1984 ↓, s. 650.

[7] Rafał Węgrzyniak: Sędziowie Wyspiańskiego. Encyklopedia Teatru Polskiego. [dostęp 2018-03-03].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]