Rejestr kozacki

Strona tytułowa rejestru kozackiego po ugodzie zborowskiej 1649

Rejestr kozacki – spis Kozaków, których Rzeczpospolita wykorzystywała jako żołnierzy zaciężnych w służbie wojskowej do obrony południowo-wschodnich ziem ruskich Korony przed najazdami Tatarów krymskich.

Rejestr został wprowadzony przez Zygmunta II Augusta po Unii Lubelskiej. Kozacy wpisani do rejestru mieli zagwarantowaną wolność osobistą, egzempcję wojskową i otrzymywali żołd ze skarbu państwa, innym natomiast groziło wprzęgnięcie w system feudalno-pańszczyźnianych zależności.

Kozacy nie objęci rejestrem domagali się przez wiele lat jego poszerzenia, występowali przeciwko magnaterii kresowej (pochodzenia polskiego lub ruskiego).

Rejestr objął pierwotnie 500 Kozaków. Z czasem liczba Kozaków rejestrowych się zwiększała, lecz i tak nie wszyscy chętni mogli być do niego wpisani.

Ordynacja kurukowska z 1625 ustalała wysokość rejestru na 6 tysięcy.

Po powstaniu Pawluka Sejm w 1638 r. uchwalił Ordynację wojska zaporoskiego regestrowego w służbie Rzeczypospolitej będącego traktującą wszystkich Kozaków, którzy pozostali poza rejestrem jako w chłopy obrócone pospólstwo.

Gdy Władysław IV w latach 40. XVII wieku, mając w planach wojnę z Turcją, ogłosił zwiększenie liczby Kozaków rejestrowych z 6000 do 12 000, stawiło się aż 24 000 Kozaków. Nie w smak było to magnatom, którzy oskarżyli króla o tworzenie stałej armii, po to by zaprowadzić w Rzeczypospolitej monarchię absolutną.

W rezultacie większość Kozaków pozostała poza rejestrem, co zemściło się na Rzeczypospolitej podczas powstania Chmielnickiego. Na przykład przed bitwą nad Żółtymi Wodami w kwietniu 1648 r. Kozacy rejestrowi z wojsk pod komendą Stefana Potockiego (syna hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego), podporządkowani bezpośrednio pułkownikowi Stanisławowi Krzeczowskiemu przeszli na stronę powstańców – Kozaków Zaporoskich i przesądzili o klęsce wojsk Rzeczypospolitej.

Ugoda zborowska w 1649 ustaliła rejestr na 40 tysięcy, ugoda w Białej Cerkwi w 1651 na 20 tysięcy, Unia hadziacka w 1658 - 30 tysięcy albo jako Wielmożny Hetman Zaporoski na Regestrze poda.

Rejestr kozacki został zniesiony przez sejm po pokoju karłowickim (1699), kończącym wojny polsko-tureckie. W konsekwencji zniesienia rejestru wybuchło w 1702 oparte na likwidowanych kozackich pułkach rejestrowych powstanie Paleja, ostatnie powstanie kozackie przeciw Rzeczypospolitej.

Bibliografia, literatura

• Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9
• Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. I, wyd. I Warszawa 1936, wiele wznowień.
• Władysław Serczyk, Na dalekiej Ukrainie: Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984, Wydawnictwo Literackie, ISBN 83-08-01214-0
• Władysław Serczyk, Historia Ukrainy, wyd, 3 poprawione i uzupełnione Wrocław 2001, Wyd. Ossolineum ISBN 83-04-04530-3
• Władysław Serczyk, Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-1651, Warszawa 1998, wyd. Książka i Wiedza, ISBN 83-05-12969-1