Psychomachia (topos)

Cnota cierpliwości i Hiob. Ilustracja do Psychomachii Prudencjusza (manuskrypt British Library Add MS 24199, XI w.).

Psychomachia (stgr. Ψυχομαχία) – topos literacki i motyw w sztuce, przedstawiający walkę cnoty i występku o duszę ludzką .

Starożytność

Po raz pierwszy topos pojawił się w IV w. n.e., w alegorycznym dziele rzymskiego pisarza i chrześcijańskiego apologety Aureliusa Prudentiusa Clemensa (Prudencjusza) „Psychomachia” . Występowały w nim cnoty, wady oraz postacie biblijne (np. Hiob).

Psychomachia była stałym, często przewodnim, motywem moralitetów, w których o duszę bohatera walczyły personifikacje cnót i występków (czy grzechów) (często siedmiu cnót i siedmiu grzechów głównych) .

Średniowiecze

Psychomachia na archiwolcie kościoła Saint-Pierre d’Aulnay we Francji.

Psychomachia była popularna w średniowieczu, o czym świadczą liczne zachowane manuskrypty (16 datowanych na wieki IX-XIII). Od XII w. rozwinęły się także jego przedstawienia w ikonografii i rzeźbie, co łączy się z rozwojem koncepcji cnót moralnych. Psychomachia rozwinęła się jako motyw ikonograficzny w przedstawianiu cnót. Zastąpiła dawniejsze, statyczne przedstawienia cnót (najczęściej jako postaci kobiecych) przedstawieniami dynamicznymi, w których cnoty walczą lub tryumfują nad wadami, np. jako cnoty dzierżące tarcze i następujące nogą na głowę wad. Krąg takich rzeźb zdobiących archiwolty można znaleźć w kościołach południowo-zachodniej Francji.

Nowożytność

W nowożytności topos uległ sekularyzacji i pojawia się również w utworach niereligijnych. Można go odnaleźć m.in. w następujących utworach:

• 144 sonet Williama Shakespeara,
• wiersz Two Voices Alfreda Tennysona,

Bibliografia

• PriscillaP. Baumann PriscillaP., Avarice, [w:] Helene E.H.E. Roberts (red.), Encyclopedia of Comparative Iconography, Chicago - Lodon: Fitzroy Dearborn Publishers, 1998, s. 89–93 .
• Helen F.H.F. North Helen F.H.F., Temperance (Sophrosyne) and the Canon of the Cardinal Virtues, [w:] Philip G.P.G. Wiener (red.), Dictionary of the History of Ideas, t. 4, New York: Charles Scribner’s Sons, 1973, s. 365–378 .
• JanuszJ. Sławiński JanuszJ. (red.), Słownik terminów literackich, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2000, s. 358, ISBN 83-01-13851-3 .