Powiat braniewski (1818–1945)

herb	Położenie w Prusach Wschodnich

Podstawowe dane
Czas	1818–1945
Kraj:	Prusy
prowincja	Prusy Wschodnie
rejencja	Królewiecka
Siedziba administracyjna	Braniewo
powierzchnia	946,86 km²
Liczba mieszkańców	62 317 (17 maja 1939)
Gęstość zaludnienia	66 mieszkańców na km²
Tablice rejestracyjne	przewidywane w 1953 r.: BBG
Struktura powiatu braniewskiego	96 parafii i 1 dzielnica dworska w 20 okręgach administracyjnych

Powiat braniewski (Kreis Braunsberg) – okręg w dawnych Prusach Wschodnich, który istniał w latach 1818–1945. Wcześniej, od 1773 do 1818, na Warmii również istniał powiat braniewski, który jednak obejmowała znacznie większy obszar. W 1818 nastąpiła reorganizacja powiatów, której zasadniczym celem było zmniejszenie ich obszaru. Powiat braniewski obejmował północną Warmię i graniczył z Zalewem Wiślanym od północnego zachodu. Rzeka Pasłęka, która wpada do Zalewu Wiślanego na terenie powiatu, stanowiła południowo-zachodnią granicę powiatu z powiatem pasłęckim (Kreis Preußisch Holland).

Historia

Teren dawnego powiatu braniewskiego historycznie należał do Księstwa warmińskiego, które w 1772 roku w ramach pierwszego rozbioru Polski przypadło Królestwu Prus. Po włączeniu do państwa pruskiego w 1773 na Warmii utworzono dwa okręgi administracyjne: braniewski (Braunsberg) i lidzbarski (Heilsberg), które zostały podporządkowane Królewieckiej Kamerze Wojenno-Skarbowej^[1]. Okręg braniewski w tym czasie miał powierzchnię ok. 1540 km² i obejmował stare warmińskie urzędy (Ämter): Braniewo, Frombork, Dobre Miasto, Pieniężno i Orneta^[2]^[3]^[4].

W ramach dokonywanych pruskich reform administracyjnych zaistniała potrzeba kompleksowej reformy powiatowej w całych Prusach Wschodnich, gdyż utworzone w latach 1752 i 1773 okręgi okazały się nieodpowiednie i zbyt duże. Z dniem 1 lutego 1818 z północno-wschodniej części dotychczasowego powiatu braniewskiego utworzono Kreis Braunsberg. Początkowo obejmował katolickie parafie Błudowo, Braniewo, Frombork, Babiak, Wierzno Wielkie, Henrykowo, Długobór, Łajsy, Lechowo, Pieniężno, Mingajny, Piotrowiec, Płoskinia, Pluty, Szalmia, Tolkowiec i Osetnik^[5]. Starostwo powiatowe znajdowało się w Braniewie. 1 kwietnia 1819 ponownie zmieniono granice powiatu. Parafia Babiak z powiatu braniewskiego przeszła do powiatu lidzbarskiego, a parafia Orneta została przeniesiona z powiatu lidzbarskiego do powiatu braniewskiego^[6].

Powiat braniewski został przydzielony do okręgu administracyjnego Królewiec, który powstał w 1808 z dawnej Kamery Wojenno-Skarbowej w Królewcu. Od 1 grudnia 1829 powiat braniewski – po połączeniu Prus Wschodnich i Prus Zachodnich – należał do Prowincji Prusy (Provinz Preußen) z siedzibą w Królewcu. Od 1 lipca 1867 powiat należał do Związku Północnoniemieckiego, od 1 stycznia 1871 do Cesarstwa Niemieckiego (Deutsches Reich). 1 kwietnia 1878 nastąpił podział prowincji i powrócono do sytuacji sprzed 1824 roku, powiat braniewski stał się ponownie częścią Prus Wschodnich.

30 września 1929 w powiecie braniewskim, podobnie jak w całych Prusach, dokonano zmian terytorialnych, w ramach których wszystkie obszary dworskie zostały zlikwidowane i przydzielone sąsiednim gminom wiejskim.

W marcu 1945 Armia Czerwona zajęła teren powiatu braniewskiego, a następnie, po zakończeniu wojny, przekazała pod administrację władz polskich. Początkowo utrzymywane były granice przedwojennego powiatu. 19 maja 1946 dla miasta oraz dla powiatu wprowadzono polską nazwę Braniewo^[7].

80% przedwojennych mieszkańców powiatu opuściło domostwa uciekając na Zachód lub zostało wywiezionych do Związku Radzieckiego jako robotnicy przymusowi. Pozostali zostali poddani weryfikacji, w wyniku której większość zostało w okresie od lutego 1946 do 1948 roku wysiedlonych na Zachód.

Współczesny powiat braniewski z miastem powiatowym Braniewo różni się znacznie terytorialnie od przedwojennego – Orneta została wydzielona do powiatu lidzbarskiego, natomiast do powiatu włączono południową część zlikwidowanego powiatu świętomiejskiego.

Liczba ludności

Rok	Liczba mieszkańców	Źródło
1800	49 077	^[8]
1818	24 173	^[9]
1846	43 674	^[10]
1871	52 456	^[11]
1890	52 209
1900	53 978
1910	54 613
1925	54 493
1933	56 493
1939	60 051
2021	38 686	^[12]

Polityka

Starostowie powiatu do 1945

1773–179700Wilhelm Sigismund von Tettau^[13]
1797–000000Johann von Lingk (przynajmniej do 1812)^[13]
1817–184000Ferdinand von Schau(inne języki) (1768–1840)
1840–185400Dietrich Christoph von Groß gen. von Schwarzhoff(inne języki) (1810–1896)
1855–184400Achatius von Auerswald(inne języki) (1818–1883)
1865–186900Theodor Dillenburger(inne języki) (1838–1881)
1869–187800Wilhelm Eduard August Kleemann
1878–189200Albrecht Oberg
1892–190000Friedrich Karl Gramsch (1860–1923)
1900–190500Carl zu Dohna-Schlobitten(inne języki) (1857–1942)
1905–190500Walter Jung^[14]
1910–192000Heinrich von Bieler(inne języki)
1920–193300Karl Stankewitz(inne języki) (1875–1967)^[15]
1933–194100Bernhard Nienaber (* 1885)
1942–194300Wolfgang Born (* 1903)
1943–000000Haeszner (pełniący obowiązki)
19440000000Kolhoff

Wybory

W Cesarstwie Niemieckim okręg braniewski wraz z okręgiem lidzbarskim tworzyły jeden okręg wyborczy w wyborach do Reichstagu pod nazwą „Königsberg 6”. W tym mocno katolickim okręgu we wszystkich wyborach do Reichstagu w latach 1871–1912 wygrywali kandydaci z katolickiej partii Centrum lub kandydaci ze środowiska osób katolicko-duchownych^[16]. W Republice Weimarskiej partia Centrum zdobyła bezwzględną większość głosów w wyborach do 1933 roku.

Wybory samorządowe

Okręg braniewski był podzielony na miasta, gminy wiejskie i do 1928 na obszary dworskie, kiedy to uległy one niemal całkowitej likwidacji. Wraz z wprowadzeniem pruskiej ustawy o samorządach z 15 grudnia 1933 roku wprowadzono z dniem 1 stycznia 1934 jednolite ustawodawstwo samorządowe dla wszystkich gmin.

Miasta i gminy

Podział administracyjny 1945

Powiat braniewski składał się w dniu 1 stycznia 1945 z 96 gmin, w tym z miast: Braniewo, Frombork, Pieniężno i Orneta oraz z niezamieszkanego obszaru dworskiego Zalew Wiślany^[6].

Miasto	Ludność (1939)
Miasto Braniewo	21 142
Miasto Frombork	2981
Miasto Pieniężno	4394
Miasto Orneta	7817

Gminy rozwiązane przed 1945

17 października 1928 kilka słabo zaludnionych gmin zostało włączonych do większych^[6].

W 1894 roku gmina Schloßdamm-Braunsberg, dotychczas należąca do urzędu Szyleny, została włączona do miasta Braniewa^[17].

Zobacz też

Powiat braniewski

Przypisy

↑ Georg von Viebahn (Hrsg.):. Georg Reimer, Berlin 1858, s. 296 (google.de).
↑ Max Toeppen: Historisch-comparative Geographie von Preussen. Gotha: Perthes 1858, Seite 323.
↑ Friedrich Justin Bertuch (Hrsg.):. Landes-Industrie-Comptoir, Weimar 1810 (google.de).
↑ Ludwig von Baczko: Friedrich Nicolovius, Königsberg und Leipzig 1803, s. 32 (google.de).
↑ Max Toeppen:. Justus Perthes, Gotha 1858, s. 343 i nast. (google.de).
↑ ^a ^b ^c Landkreis Braunsberg Verwaltungsgeschichte und die Landräte auf der Website territorial.de.
↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
↑ Friedrich Justin Bertuch (Hrsg.):. Landes-Industrie-Comptoir, Weimar 1810 (google.de).
↑ Christian Gottfried Daniel Stein:.Vossische Buchhandlung, Berlin 1819, Der Regierungsbezirk Königsberg.
↑ Königliches Statistisches Bureau (Hrsg.): Einwohnerzahlen der Kreise, s. 304.
↑ Die Gemeinden und Gutsbezirke der Provinz Preußen und ihre Bevölkerung 1871.
↑ Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2022-12-02] .
↑ ^a ^b ISBN 978-3-598-23229-9.
↑ Nachlassdatenbank Bundesarchiv.
↑ R. Zilch, B. Holtz (Bearb.): Die Protokolle des Preußischen Staatsministeriums 1817–1934/38. Band 12/II. In: Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften (Hrsg.): Acta Borussica. Neue Folge. Olms-Weidmann, Hildesheim 2003, S. 705. (Online; PDF 2,2 MB).
↑ Datenbank der Reichstagsabgeordneten.
↑ Stadt Braunsberg (Ostpr.) [online], www.territorial.de [dostęp 2022-12-06] .

[1] Georg von Viebahn (Hrsg.):. Georg Reimer, Berlin 1858, s. 296 (google.de).

[2] Max Toeppen: Historisch-comparative Geographie von Preussen. Gotha: Perthes 1858, Seite 323.

[3] Friedrich Justin Bertuch (Hrsg.):. Landes-Industrie-Comptoir, Weimar 1810 (google.de).

[4] Ludwig von Baczko: Friedrich Nicolovius, Königsberg und Leipzig 1803, s. 32 (google.de).

[5] Max Toeppen:. Justus Perthes, Gotha 1858, s. 343 i nast. (google.de).

[terri-6] Landkreis Braunsberg Verwaltungsgeschichte und die Landräte auf der Website territorial.de.

[7] Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).

[8] Friedrich Justin Bertuch (Hrsg.):. Landes-Industrie-Comptoir, Weimar 1810 (google.de).

[9] Christian Gottfried Daniel Stein:.Vossische Buchhandlung, Berlin 1819, Der Regierungsbezirk Königsberg.

[10] Königliches Statistisches Bureau (Hrsg.): Einwohnerzahlen der Kreise, s. 304.

[11] Die Gemeinden und Gutsbezirke der Provinz Preußen und ihre Bevölkerung 1871.

[12] Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2022-12-02] .

[landräte2-13] ISBN 978-3-598-23229-9.

[14] Nachlassdatenbank Bundesarchiv.

[15] R. Zilch, B. Holtz (Bearb.): Die Protokolle des Preußischen Staatsministeriums 1817–1934/38. Band 12/II. In: Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften (Hrsg.): Acta Borussica. Neue Folge. Olms-Weidmann, Hildesheim 2003, S. 705. (Online; PDF 2,2 MB).

[16] Datenbank der Reichstagsabgeordneten.

[17] Stadt Braunsberg (Ostpr.) [online], www.territorial.de [dostęp 2022-12-06] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]