Przejdź do zawartości

Ponocnicowate

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ponocnicowate
Aotidae
D.G. Elliot, 1913[1]
Ilustracja
Ponocnica trójpręgowa (A. trivirgatus)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Infragromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Infrarząd

małpokształtne

Parvordo

małpy szerokonose

Rodzina

ponocnicowate

Typ nomenklatoryczny

Rodzina: Aotus Illiger, 1811
Rodzaj: Simia trivirgata Humboldt, 1812

Rodzaje i Gatunki
  • Aotus Illiger, 1811[11] – ponocnica
    12 gatunków (w tym 1 wymarły) – zobacz opis w tekście
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Ponocnica panamska

Ponocnicowate[12] (Aotidae) – monotypowa rodzina małych ssaków naczelnych z infrarzędu małpokształtnych (Simiiformes), dawniej włączana do rodziny płaksowatych (Cebidae) jako podrodzina Aotinae. Początkowo zaliczano do niej tylko jeden, szeroko rozprzestrzeniony, gatunek Aotus trivirgatus (ponocnica trójpręgowa, zwana również ponocnicą lub mirikiną) z licznymi podgatunkami.

Budowa

[edytuj | edytuj kod]

Są to niewielkie naczelne. Długość ciała wynosi 29–48 cm[13] bądź 30–60 cm[14], ogona 22–47 cm[13] bądź 22–50 cm[14]; masa ciała 698–1580 g[13] czy też 700-1600 g[14].

Szczególną cechą gatunków zaliczanych do ponocnic jest ich nocny tryb życia, dobrze rozwinięty wzrok oraz długi nie czepny ogon. Dobrze widzą przy słabym oświetleniu, rozróżniają kolory[15]. Nie wykształciły w oku błony odblaskowej[16].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Ponocnicowate należą do rzędu naczelnych. W obrębie tego rzędu wyróżnia się dwa podrzędy. Pierwszy, Strepsirrhini[17], czyli lemurowe[18], obejmuje lemurokształtne, palczakokształtne i lorisokształtne[17]. Drugi, Haplorrhini, czyli wyższe naczelne, obejmuje 3 infrarzędy. Pierwszym są wyrakokształtne[17] z pojedynczą rodziną wyraków o licznych cechach typowych dla lemurowych[19], kolejnymi małpy szerokonose i małpy wąskonose[17]. Podczas gdy te ostatnie obejmują małpy Starego Świata, a więc koczkodanowate[20], gibonowate i człowiekowate[21], małpy szerokonose obejmują 5 rodzin małp Nowego Świata[19], w tym właśnie ponocnicowate, ale także pazurkowcowate, płaksowate[14], sakowate i czepiakowate[22].

Rodzaj zdefiniował w 1811 roku niemiecki zoolog Johann Karl Wilhelm Illiger w książce swojego autorstwa poświęconej wstępnej klasyfikacji systematycznej ssaków i ptaków[11]. Gatunkiem typowym jest (oznaczenie monotypowe) ponocnica trójpręgowa (A. trivirgatus).

Etymologia

[edytuj | edytuj kod]
  • Aotus (Aotes): gr. αωτος aōtos ‘bezuchy’, od negatywnego przedrostka α- a-; ους ous, ωτος ōtos ‘ucho’[23].
  • Nyctipithecus: gr. νυκτι- nukti- ‘nocny’, od νυξ nux, νυκτος nuktos ‘noc’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’[24]. Gatunek typowy: Spix wymienił dwa gatunki – Nyctipithecus felinus Spix, 1823 (= Simia trivirgata Humboldt, 1811) i Nyctipithecus vociferans Spix, 1823 – nie wyznaczając gatunku typowego.
  • Nocthora: łac. nocthore ‘kto widzi w nocy’[10][25]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia trivirgata Humboldt, 1811.

Podział systematyczny

[edytuj | edytuj kod]

Do rodziny ponocnic zaliczany jest jeden rodzaj ponocnica[12] (Aotus)[26]. Kwestia gatunków pozostaje dyskusyjna. Początkowo uważano, że rodzaj reprezentowany jest przez tylko jeden gatunek Aotus trivirgatus[27][28][29]. W 1983 Philip Hershkovitz wyróżnił 9 odrębnych gatunków[30]. Badania cytogenetyczne wykazały u badanych Aotus spp. 18 różnych kariotypów o liczbie chromosomów od 46 do 58[31]. Ustalenie relacji filogenetycznych wymaga dalszych badań. Wielu systematyków uznaje za gatunki tylko Aotus azarae i Aotus trivirgatus, pozostałe proponowane przez innych badaczy traktując jako podgatunki. Do rodzaju należą następujące występoujące współcześnie gatunki[32][33][26]:

Grafika Gatunek Autor i rok opisu Nazwa zwyczajowa[12] Podgatunki[13][26][33] Rozmieszczenie geograficzne[13][26][33] Podstawowe wymiary[13][33][d] Status
IUCN[34]
Aotus lemurinus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843 ponocnica lemurowata gatunek monotypowy Kolumbia (dolina górnego biegu rzeki Cauca i zbocza wschodnich Andów) do południowego Ekwadoru; być może Serranía de Perijá w Wenezueli; zakres wysokości: 1000–3200 m n.p.m. DC: 31–32 cm
DO: 34–35 cm
MC: 800–1050 g 		 VU 
Aotus griseimembra D.G. Elliot, 1912 ponocnica szaroręka gatunek monotypowy południowa Kolumbia (dolina rzeki Magdalena i północne niziny) i północno-zachodnia Wenezuela (Sierra de Perijá i w pobliżu jeziora Maracaibo) DC: około 48 cm
DO: około 42 cm
MC: 800–1000 g 		 VU 
Aotus zonalis A.E. Goldman, 1914 ponocnica panamska gatunek monotypowy większość Panamy i pacyficzne niziny w północno-zachodniej Kolumbii; występowanie w południowo-wschodniej Kostaryce niepewne DC: około 30 cm
DO: około 36 cm
MC: 889–916 g 		 NT 
Aotus brumbacki Hershkovitz, 1983 ponocnica nizinna gatunek monotypowy endemit Kolumbii (wschodnia Boyacá na wschód do wzgórz Mety; zasięg słabo poznany; zakres wysokości: do 1500 m n.p.m. brak danych  VU 
Aotus trivirgatus (Humboldt, 1812) ponocnica trójpręgowa gatunek monotypowy południowo-środkowa Wenezuela, wschodnia Kolumbia i północna Brazylia (na północ od rzeki Negro, na wschód do rzeki Trombetas) DC: 30–38 cm
DO: 33–40 cm
MC: 736–818 g 		 LC 
Aotus vociferans (Spix, 1823) ponocnica hałaśliwa gatunek monotypowy południowo-wschodnia Kolumbia, wschodni Ekwador, północno-wschodnie Peru i północno-zachodnia Brazylia (na zachód od rzeki Negro); zakres wysokości: 200–1550 m n.p.m. DC: 35–45 cm
DO: 31–47 cm
MC: 698–708 g 		 LC 
Aotus jorgehernandezi Defler & Bueno, 2007 ponocnica samotna gatunek monotypowy endemit Kolumbii (uważa się, że występuje na zachodnich stokach i podnóżach Andów (Quindío i Risaralda) brak danych  DD 
Aotus miconax O. Thomas, 1927 ponocnica górska gatunek monotypowy endemit Peru (mały obszar na południe od rzeki Marañón i na zachód od rzeki Huallaga do około 10° szerokości geograficznej południowej); zakres wysokości: 800–2790 m n.p.m. DC: około 39 cm
DO: około 22 cm
MC: brak danych 		 EN 
Aotus nancymai Hershkovitz, 1983 ponocnica peruwiańska gatunek monotypowy północno-wschodnie Peru (rzeka Huallaga na wschód do rzeki Javari, także na północ od rzeki Marañón między rzeką Tigre a rzeką Pastaza) i zachodnia Brazylia (na południe od rzeki Solimões); zakres wysokości: 60–130 m n.p.m. DC: 29–34 cm
DO: 35–42 cm
MC: 780–794 g 		 VU 
Aotus nigriceps Dollman, 1909 ponocnica czarnogłowa gatunek monotypowy południowo-wschodnie Peru, zachodnia Brazylia i północna Boliwia (od rzeki Huallaga na wschód do rzeki Tapajós, na północ do rzeki Amazonka, na południe do rzeki Madre de Dios i rzeki Guaporé) DC: 35–42 cm
DO: 35–44 cm
MC: 875–1040 g 		 LC 
Aotus azarae Humboldt, 1812 ponocnica brazylijska 3 podgatunki Brazylia (południowo-wschodnia Amapá do Maranhão, na południe między rzekami Tapajós i rzeką Tocantins do Pantanal), południowo-wschodnie Peru, Boliwia, zachodni Paragwaj i północna Argentyna DC: 33–34 cm
DO: około 31 cm
MC: 990–1580 g 		 LC 

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  NT  – gatunek bliski zagrożenia,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony,  DD  – gatunki o nieokreślonym stopniu zagrożenia.

Inne źródła wymieniają jeszcze więcej gatunków, do 13, z których wszystkie były niegdyś traktowane jako podgatunki ponocnicy mirkinii[14].

Opisano również mioceński gatunek wymarły ze satanowiska La Venta w Kolumbii[35]:

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

Rodzina obejmuje gatunki szeroko rozpowszechnione w różnego typu lasach Ameryki Południowej i Środkowej[26][13][36]. Od północy ich zasięg występowania sięga Panamy. Obejmuje dalej Kolumbię, Peru, Ekwador, Boliwię i Brazylię, na południu sięgając północy Argentyny[14].

Behawior i ekologia

[edytuj | edytuj kod]

Ponocnicowate wiodą nocny tryb życia. Ich przodkowie byli jednak aktywni w dzień, a dopiero wtórnie przystosowali się do nocnego trybu życia. Aktywność o tej porze umożliwia im doskonały wzrok, zapewniający dobre widzenie w ciemności[14]. Wymagają jednak światła księżyca i pozbawione go nie przemieszczają się. Jednakże ponocnica brazylijska jest aktywna także za dnia[37].

Zwierzęta te prowadzą monogamiczne życie. Potomstwem danej pary opiekuje się samiec. Tworzą one razem niewielkie stado, które zajmuje swoje terytorium i broni go przed intruzami w postaci sąsiedzkich stan ponocnic. Podczas żerowania w mroku członkowie grupy porozumiewają się ze sobą głośnymi okrzykami o zróżnicowanej formie. Potrafią z drugiej strony poruszać się bezszelestnie[14].

Ochrona

[edytuj | edytuj kod]

Wszystkie ponocnicowate są objęte konwencją CITES[38].

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Typ nomenklatoryczny: Nyctipithecus Spix, 1823 (= Aotus Illiger, 1811).
  2. ↑ Pisownia oryginalna, takson zdefiniowany jako podrodzina w obrębie Callitrichidae.
  3. ↑ Wariant pisowni Aotus Illiger, 1811.
  4. ↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ D.G. Elliot: A review of the primates. Cz. 1. New York: American Museum of Natural Histor, 1913, s. 124, seria: Monograph series (American Museum of Natural History), cz. 1. (ang.).
  2. ↑ St.G.J. Mivart. Contributions towards a more complete knowledge of the axial skeleton in the Primates. „Proceedings of the Biological Society of Washington”. 1865, s. 547, 1865. (ang.). 
  3. ↑ J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 37. (ang.).
  4. ↑ F. Poche. Einige notwendige Änderungen in der mammalogischen Nomenclatur. „Zoologische Annalen”. 2, s. 272, 1908. (niem.). 
  5. ↑ G.S. Miller. List of North American land mammals in the United States National Museum, 1911. „Bulletin - United States National Museum”. 79, s. 379, 1912. (ang.). 
  6. ↑ I. Tattersall, E. Delson & J.A. Van Couvering: Encyclopedia of Human Evolution and Prehistory. New York/London: Garland Publishing, 1988, s. xxxiii. ISBN 978-0-8240-9375-4. (ang.).
  7. ↑ A.L. Rosenberger, T. Setoguchi & N. Shigehara. The fossil record of callitrichine primates. „Journal of Human Evolution”. 19 (1–2), s. 211, 1990. DOI: 10.1016/0047-2484(90)90017-6. (ang.). 
  8. ↑ A. von Humboldt & A. Bonpland: Recueil d’observations de zoologie et d’anatomie comparée, faites dans l’Océan atlantique, dans l’intérieur du nouveau continent et dans la mer du sud pendant les années 1799, 1800, 1801, 1802 et 1803. T. 1. Paris: F. Schoell, 1812, s. 306. (fr. • łac.).
  9. ↑ J.B. von Spix: Simiarum et Vespertilionum Brasiliensium species novae. Monachii: typis F.S. Hübschmanni, 1823, s. 24. (łac.).
  10. ↑ a b F. Cuvier: Douroucouli. W: É. Geoffroy Saint-Hilaire, F. Cuvier: Histoire naturelle des mammifères : avec des figures originales, coloriées, dessinées d'aprèsdes animaux vivans. T. 5. Paris: Chez A. Belin, 1824, s. 3. (fr.).
  11. ↑ a b J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 71. (łac.).
  12. ↑ a b c W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 39–40. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  13. ↑ a b c d e f g E. Fernandez-Duque, M.K. Corley & A. Spence-Aizenberg: Family Aotidae (Night Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 427–431. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  14. ↑ a b c d e f g h Gliwicz 2020 ↓, s. 122.
  15. ↑ Dewey 2007 ↓, s. Aotidae.
  16. ↑ I.R. Schwab i inni, Evolution of the tapetum, „Transactions of the American Ophthalmological Society”, 100, 2002, s. 187-200, PMID: 12545693 (ang.).
  17. ↑ a b c d Gliwicz 2020 ↓, s. 117.
  18. ↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 39–40. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  19. ↑ a b Gliwicz 2020 ↓, s. 121.
  20. ↑ Gliwicz 2020 ↓, s. 125.
  21. ↑ Gliwicz 2020 ↓, s. 126.
  22. ↑ Gliwicz 2020 ↓, s. 123-124.
  23. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 111.
  24. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 466.
  25. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 460.
  26. ↑ a b c d e C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 184. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  27. ↑ K. Kowalski (redaktor naukowy), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 279, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
  28. ↑ Praca zbiorowa: Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 108. ISBN 83-01-14344-4.
  29. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Aotus trivirgatus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-05].
  30. ↑ P. Hershkovitz. Two new species of night monkeys, genus Aotus (Cebidae, Platyrnhini): A preliminary report on Aotas taxonomy. „American Journal of Primatology”. 4 (3), s. 209-243, 1983. DOI: 10.1002/ajp.1350040302. (ang.). 
  31. ↑ A. Ruiz-Herrera, F. García, M. Aguilera, M. Garcia, M. Ponsà Fontanals. Comparative chromosome painting in Aotus reveals a highly derived evolution. „American Journal of Primatology”. 65 (1), s. 73-85, 2005. DOI: 10.1002/ajp.20098. (ang.). 
  32. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-09-25]. (ang.).
  33. ↑ a b c d Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 118–119. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  34. ↑ Taxonomy: Aotus – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-09-24]. (ang.).
  35. ↑ T. Setoguchi & A.L. Rosenberger. A fossil owl monkey from La Venta, Colombia. „Nature”. 326 (6114), s. 692, 1987. DOI: 10.1038/326692a0. (ang.). 
  36. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Aotus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-05].
  37. ↑ Eduardo Fernández-Duque, Horacio de la Iglesia, Hans G. Erkert, Moonstruck Primates: Owl Monkeys (Aotus) Need Moonlight for Nocturnal Activity in Their Natural Environment, „PLoS One”, 5 (9), 2010, e12572, DOI: 10.1371/journal.pone.0012572, PMID: 20838447, PMCID: PMC2933241 (ang.).
  38. ↑ CITES: Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, Appendices I, II and III. 2010. [dostęp 2012-02-07]. (ang.). Załączniki I, II i III w formacie pdf (pl)

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Systematyka naczelnych (Primates)
lemurowe
palczakokształtne (Chiromyiformes)
lemurokształtne (Lemuriformes)
lorisokształtne (Lorisoformes)
wyższe naczelne
wyrakokształtne (Tarsiiformes)
małpy szerokonose (Platyrrhini)
małpy wąskonose (Catarrhini)
koczkodanowce (Cercopithecoidea)
człekokształtne (Hominoidea)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ponocnicowate&oldid=74831236”