Podmiot (językoznawstwo)

Podmiot – część zdania, która w zdaniu w stronie czynnej oznacza wykonawcę czynności wyrażonej orzeczeniem, obiekt podlegający procesowi wyrażonemu orzeczeniem lub znajdujący się w stanie wyrażonym orzeczeniem^[1].

Przykłady:

Kot pije mleko – kot jest podmiotem i oznacza wykonawcę czynności;
Kot rośnie – kot jest podmiotem i oznacza obiekt podlegający procesowi wzrostu;
Kot leży – kot jest podmiotem i oznacza obiekt znajdujący się w stanie spoczynku.

W zdaniach w stronie biernej podmiot oznacza obiekt, wobec którego czynność jest wykonywana.

Przykład:

Mleko zostało wypite przez kota – mleko jest podmiotem, kot oznacza wykonawcę czynności.

W większości języków podmiot w typowym zdaniu występuje przed dopełnieniem. W takich językach jak angielski, niemiecki, czy chiński szyk wyrazów wskazuje, co jest podmiotem (w wymienionych językach podmiot stoi przed orzeczeniem):

The cat drinks milk – the cat to podmiot.
Die Katze trinkt Milch – die Katze to podmiot.

Język polski

W języku polskim może być wyrażany przez frazę rzeczownikową w mianowniku, może też być pomijany. W starszych opracowaniach podaje się przykłady zdań typu: „Ale” jest spójnikiem, mające dowodzić, jakoby podmiotem zdania mogła być praktycznie każda część mowy. Stwierdzenie to jest jednak błędne, ponieważ mamy tu do czynienia z użyciem metajęzykowym: wyraz „ale” nie występuje w powyższym zdaniu jako sam spójnik, tylko jako nazwa spójnika „ale” i jako taki jest rzeczownikiem.

Podmiot gramatyczny

Podmiot gramatyczny jest wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem w mianowniku. Jest najczęstszym podmiotem w zdaniu^[1].

Przykład:

Janek uzbierał mnóstwo jagód – podmiotem gramatycznym jest „Janek”.
Trzewik jest w szafie – podmiotem gramatycznym jest „trzewik”.
Burak jest w ziemi – podmiotem gramatycznym jest „burak”.
Płaszcz jest na wieszaku – podmiotem gramatycznym jest „płaszcz”.

Podmiot domyślny

Podmiot domyślny to rodzaj podmiotu, który w zdaniu wyrażony jest wyłącznie za pomocą kodowanych na czasowniku kategorii gramatycznych. Wobec tego w takim zdaniu informacje o osobie, liczbie i rodzaju czasownika wskazują na cechy podmiotu w sposób analogiczny do zaimków^[2].

Podmiot logiczny (w dopełniaczu lub rzadziej w celowniku)

Podmiot logiczny (w dopełniaczu), czyli podmiot wyrażony rzeczownikiem (lub inną częścią mowy) w dopełniaczu, występuje przy orzeczeniu wyrażającym^[1]:

informację o braku, nadmiarze, przybywaniu lub ubywaniu, np.
- Zabrakło nam mleka.
- Tej wiosny przybyło wiele kwiatów w ogrodzie. (podmiot pogrubiony)

istnienie podmiotu ograniczonego do domniemanej części, np.
- Tu jest jedzenia na dwa lata. (podmiot pogrubiony)

zaprzeczone istnienie, np.
- Nie ma kota.
- Nie było brata. (podmiot pogrubiony)

Podmiot szeregowy

Podmiot szeregowy to podmiot składający się z kilku członków (wyrazów) równorzędnie połączonych, przede wszystkim spójnikami: i, ni, lecz, oraz, lub, a.

Przykład: Wrona, wróbel i szpak siedzą na drucie. (podmiot pogrubiony)

Podmiot towarzyszący

Podmiot towarzyszący to podmiot, który jest wyrażony wyrazem w mianowniku oraz wyrażeniem przyimkowym, najczęściej z „z” i z narzędnikiem:

Przykład: Ojciec z córką wyszli na spacer (podmiot pogrubiony).

Oba człony podmiotu towarzyszącego są funkcjonalnie współrzędne i mogą zostać zastąpione szeregiem łącznym: ojciec i córka. Charakterystyczne jest tu także to, że orzeczenie jest uzgodnione z obydwoma członami podmiotu i występuje w liczbie mnogiej. Niemniej forma wyrażenia przyimkowego wskazuje, że mówiący uważa drugi składnik podmiotu za mniej ważny, drugorzędny, „towarzyszący”. Fakt ten może zostać podkreślony orzeczeniem w liczbie pojedynczej.

Przykład: Matka z dziećmi wysprzątała cały dom. (podmiot pogrubiony)

Dawniej jedynie ta ostatnia forma była poprawna. Użycie liczby mnogiej zostało przeniesione do polszczyzny z języka rosyjskiego.

Podmiot zbiorowy

Występuje rzeczownik w liczbie pojedynczej, ale zawiera w sobie zbiór osób, rzeczy, np. Cała klasa pojechała na wycieczkę. (podmiot pogrubiony)

Zdanie bezpodmiotowe^[3]

Istnieją zdania, w których podmiot nie jest bezpośrednio wyrażony.