Przejdź do zawartości

Obszar metropolitalny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł dotyczy urbanistyki. Zobacz też: obszar.

Obszar metropolitalny − spójny funkcjonalnie wielkomiejski układ wielu jednostek osadniczych oraz terenów o wysokim stopniu zurbanizowania, którego główną cechą jest występowanie funkcji metropolitalnych, a także powiązań funkcjonalnych i ekonomicznych. Obszar metropolitalny obejmuje strefę o znacznym bezpośrednim zasięgu stałego oddziaływania oraz tereny potencjalnych możliwości rozwojowych[1][2].

Obszar metropolitalny jest głównym, wielofunkcyjnym ośrodkiem danego regionu, w którym skupiają się funkcje wyższego rzędu: ekonomiczne, naukowe i kulturalne.[potrzebny przypis]

Granice obszaru metropolitalnego mogą przekraczać granice jednostek administracyjnych czy państw.[3]

We współczesnym świecie, w krajach rozwiniętych, kontakty między regionami następują właśnie poprzez ich obszary metropolitalne, które pozostają ze sobą w powiązaniach komunikacyjnych i instytucjonalnych.[potrzebny przypis]

Rozwijające się obszary metropolitalne tworzą rozległe, gęsto zaludnione i wysoko zurbanizowane obszary zwane megalopolis.[potrzebny przypis]

Definicja statystyczna

[edytuj | edytuj kod]
Proces delimitacji obszaru metropolitalnego (czerwony obrys) na przykładzie Genui (czerwone wypełnienie) oraz jej obszaru dojazdów do pracy (różowe wypełnienie).

W 2020 r. Komisja Europejska, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa, UN-Habitat, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju oraz Bank Światowy wspólnie opracowały nowe definicje delimitacji obszarów miejskich, podmiejskich oraz wiejskich.[4] Ujednolicenie definicji ma umożliwić przeprowadzanie wartościowych porównań danych statystycznych na poziomie globalnym, co w konsekwencji ma pozwolić na prowadzenie opartej na faktach polityki zrównoważonego rozwoju oraz mierzalność wypełniania jej celów.[5]

Na podstawie tych delimitacji wyznaczany jest obszar metropolitalny (nazywany również funkcjonalnym obszarem miejskim – ang. functional urban area, FUA), który obejmuje miasto oraz otaczający go obszar o mniejszej gęstości zaludnienia, powiązany funkcjonalnie – tj. obszar podmiejski o wspólnym z miastem rynku pracy. Obszar ten może zawierać również tereny zaklasyfikowane jako wiejskie, jeśli są powiązane funkcjonalnie z głównym miastem.[6] Za obszar podmiejski uznaje się spójne terytorialnie małe jednostki podziału administracyjnego, w których co najmniej 15% pracujących mieszkańców pracuje w mieście głównym.[7]

W przeszłości funkcjonalny obszar miejski był również określany terminem szersza strefa miejska (ang. larger urban zone, LUZ).[8]

Cechy obszaru metropolitalnego

[edytuj | edytuj kod]

Obszar metropolitalny według Bohdana Jałowieckiego stanowi jednostkę terytorialną, posiadającą takie cechy jak:

  1. zdolność do międzynarodowej współpracy, zgodnie z którą może współpracować z zagranicą w zakresie przyjmowania czynników produkcji, usług, towarów i siły roboczej,
  2. kreatywność na arenie międzynarodowej, co oznacza umożliwienia funkcjonowania na jej terytorium zagranicznych firm, organizacji, placówek dyplomatycznych itd.,
  3. zdolności do eksportu przedsiębiorstw, banków, instytucji,
  4. rozwinięta komunikacja lądowa i powietrzna,
  5. dostępność telekomunikacyjna poprzez sprawne działanie poczty, telefonów, Internetu i ruchu turystycznego,
  6. rozwinięty sektor usług, zdolny do sprawnej obsługi biznesu,
  7. medialność i posiadanie ośrodków masowego przekazu o znaczeniu ogólnokrajowym,
  8. obecność na terenie metropolii instytucji krajowych i regionalnych organizacji o uznanej na arenie międzynarodowej marce,
  9. paradyplomacja, realizowana za pośrednictwem przedstawicieli metropolii w innych miastach bądź za granicą,
  10. zdolność do organizowania imprez i spotkań w skali międzynarodowej[9].

Obszar metropolitalny a aglomeracja

[edytuj | edytuj kod]

Ze zjawiskiem obszaru metropolitalnego związane jest również (lecz nie tożsame) pojęcie aglomeracji. Pojęcie aglomeracji odnosi się jedynie do spójnego terytorialnie obszaru miejskiego i przyległego obszaru podmiejskiego (powiązanie obszarów zurbanizowanych), natomiast pojęcie obszaru metropolitalnego obejmuje również powiązane społeczno-ekonomicznie z aglomeracją obszary wiejskie i miasta satelickie (integracja funkcjonalna).[10][11][12][13]

Pomimo tego rozróżnienia pojęciowego, tradycyjnie w polskiej geografii obszary metropolitalne określane były zwykle terminem „aglomeracja”[14], choć już w latach 70. XX w. utożsamianie tych dwóch pojęć było przedmiotem dyskusji i kontrowersji w polskim środowisku naukowym[15].

Obszary metropolitalne w Polsce

[edytuj | edytuj kod]

W Polsce pojęcie obszaru metropolitalnego zostało użyte po raz pierwszy w 1968 r. przez Główny Urząd Statystyczny. Definicja nawiązywała do ówczesnych zaleceń ONZ oraz do zdefiniowanych w Stanach Zjednoczonych statystycznych obszarów metropolitalnych, jednak nie uwzględniała powiązań funkcjonalnych.[16]

Według ustawy z 2003 r. obszar metropolitalny jest obszarem wielkiego miasta oraz powiązanego z nim funkcjonalnie bezpośredniego otoczenia, ustalony w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju (KPZK)[17].

W 2011 r. rząd przyjął Koncepcję Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030[18], w której uznano, że za metropolie można uznać te ośrodki (wraz z ich obszarami funkcjonalnymi), które stanowią centra zarządzania gospodarczego na poziomie krajowym, mają duży potencjał gospodarczy (ponadkrajową atrakcyjność inwestycyjną), oferują szereg usług wyższego rzędu i pełnią funkcje symboliczne, charakteryzują się wysoką zewnętrzną atrakcyjnością turystyczną, dużymi możliwościami edukacyjnymi i tworzenia innowacji (rozbudowane szkolnictwo wyższe, obecność jednostek naukowych i badawczo-rozwojowych), mają zdolność do utrzymywania relacji handlowych, naukowych, edukacyjnych, kulturowych z międzynarodowymi metropoliami oraz charakteryzują się wysoką wewnętrzną i zewnętrzną dostępnością transportową. W koncepcji zwrócono uwagę, że oprócz Warszawy inne polskie miasta mają słabo rozwinięte funkcje metropolitalne w porównaniu do miast z Europy Zachodniej. W związku z tym wyznaczono ośrodki metropolitalne na podstawie kryteriów odnoszących się głównie do funkcji w systemie osadniczym kraju. Koncepcja wskazuje, że gdyby nie takie podejście, w Polsce byłby wyznaczony tylko jeden obszar metropolitalny, tj. Warszawy. Do wyznaczenia ośrodków metropolitalnych przyjęto następujące kryteria[19]:

  • liczba ludności w ośrodku metropolitalnym powyżej 300 tys. mieszkańców; zatrudnienie w sektorze usług rynkowych (pośrednictwo finansowe oraz obsługa nieruchomości i firm powyżej 40 tys.,
  • liczba studentów kształcących się w danym mieście w roku akademickim 2007/2008 powyżej 60 tys.,
  • współpraca instytucji naukowo-badawczych w 5. i 6. Programie ramowym UE,
  • lokalizacja portu lotniczego obsługującego ruch pasażerski,
  • lokalizacja hoteli cztero- i pięciogwiazdkowych,
  • międzynarodowe wystawy w obiektach działalności wystawienniczej w latach 2006–2008.

Koncepcja zawiera listę spełniających powyższe kryteria ośrodków metropolitalnych[19]:

W 2012 r. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 nie wskazała granic obszarów metropolitalnych, jednakże ujęła hierarchiczny system planowania strategii rozwoju kraju, gdzie wskazane jest, że delimitacja obszarów funkcjonalnych określonych w KPZK 2030 odbędzie się na poziomie wojewódzkim[20]. Wskazano także, że szczegółowe kryteria delimitacji obszarów funkcjonalnych zostaną opracowane przez zespoły rządowo-samorządowe jako element planu realizacji KPZK 2030[21].

W 2017 r. przyjęto w Polsce Ustawę o związku metropolitalnym w województwie śląskim, w której określono związek metropolitalny jako właściwą formę prawną dla obszaru metropolitalnego konurbacji górnośląskiej. Ustawa określa, że związek jest zrzeszeniem gmin charakteryzujących się istnieniem silnych powiązań funkcjonalnych oraz zaawansowaniem procesów urbanizacyjnych, położonych na obszarze spójnym pod względem przestrzennym. Ustawa określiła dla województwa śląskiego kryterium mieszkańców na co najmniej 2 mln mieszkańców. Obecnie polskie ustawodawstwo określa możliwość powstawania związku metropolitalnego tylko w województwie śląskim[22]. 1 lipca 2017 r. został utworzony związek metropolitalny pod nazwą „Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia”.

Zgodnie z przyjętą w 2011 r. przez Komisję Europejską oraz Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju definicją funkcjonalnego obszaru miejskiego, według Głównego Urzędu Statystycznego w 2022 r. w Polsce wyznaczonych jest 58 obszarów metropolitalnych.[8]

Zewnętrzne analizy obszarów metropolitalnych

[edytuj | edytuj kod]

W ramach programu ESPON nr 1.4.3. pt. „Study on urban function” zidentyfikowano obszary funkcjonalne FUA (ang. Functional Urban Area), gdzie wyróżniono Europejskie Metropolitalne Obszary Wzrostu MEGA (ang. Metropolitan European Growth Areas). Wśród MEGA wydzielono 4 charakterystyczne kategorie metropolii. Do takich obszarów zaliczono 8 ośrodków w Polsce[23][24]:

W ramach wspomnianego programu ESPON nr 1.4.3. opracowano też delimitację 151 Funkcjonalnych Obszarów Miejskich (w zasadzie dla wszystkich miast powyżej 20 tys. mieszkańców). Delimitacja ta (z 2006 r.) została zamieszczona później w Eksperckim Projekcie Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju z grudnia 2008 r., przygotowanym w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. W 2012 roku na zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN pod kierunkiem prof. Przemysława Śleszyńskiego opracowano „Delimitację Miejskich Obszarów Funkcjonalnych stolic województw”[25]. Delimitacja ta stała się podstawą do dyskusji nad utworzeniem spójnej sieci miejskich obszarów funkcjonalnych.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Tadeusz Markowski, Tadeusz Marszał: Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja – Problemy i pojęcia podstawowe. Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, 2006, s. 15, 17. ISBN 83-89693-16-X.
  2. ↑ Tadeusz Markowski: Funkcje metropolitalne pięciu stolic województw wschodnich. s. 328. Cytat: Mówiąc o obszarze metropolitalnym, przyjmujemy jednoznaczne założenie, iż jest to strefa, w której możemy zidentyfikować przestrzenne skutki oddziaływania własnych funkcji metropolitalnych (…).
  3. ↑ Territorial typologies manual - cities, commuting zones and functional urban areas. ec.europa.eu. [dostęp 2024-06-05]. Cytat: Map 2 provides an example of a transnational functional urban area, delineating the functional urban area of Basel in Switzerland (the only other transnational functional urban area is also in Switzerland, namely, that of Genève). The functional urban area of Basel includes the region of Basel-Stadt, while the commuting zone extends into parts of the surrounding region of Basel-Landschaft, as well as across the border to cover some LAUs in the neighbouring regions of Haut-Rhin (France) and Lörrach (Germany). (ang.).
  4. ↑ European Union/FAO/UN-Habitat/OECD/The World Bank, Applying the Degree of Urbanisation — A methodological manual to define cities, towns and rural areas for international comparisons — 2021 edition, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2021, s. 3, DOI: 10.2785/706535, ISBN 978-92-76-20306-3 (ang.).
  5. ↑ European Union/FAO/UN-Habitat/OECD/The World Bank, Applying the Degree of Urbanisation — A methodological manual to define cities, towns and rural areas for international comparisons — 2021 edition, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2021, s. 15, DOI: 10.2785/706535, ISBN 978-92-76-20306-3 (ang.).
  6. ↑ European Union/FAO/UN-Habitat/OECD/The World Bank, Applying the Degree of Urbanisation — A methodological manual to define cities, towns and rural areas for international comparisons — 2021 edition, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2021, s. 51, DOI: 10.2785/706535, ISBN 978-92-76-20306-3 (ang.).
  7. ↑ European Union/FAO/UN-Habitat/OECD/The World Bank, Applying the Degree of Urbanisation — A methodological manual to define cities, towns and rural areas for international comparisons — 2021 edition, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2021, s. 52, DOI: 10.2785/706535, ISBN 978-92-76-20306-3 (ang.).
  8. ↑ a b Funkcjonalne obszary miejskie (FUA). stat.gov.pl. [dostęp 2024-06-05]. (pol.).
  9. ↑ W. Marchleski, Ekspertyza. Analizy w zakresie przeglądu koncepcji oraz stanu wiedzy w Polsce na temat metropolizacji (w tym specjalnych rozwiązań dla wielkomiejskich aglomeracji – katowickiej, trójmiejskiej, warszawskiej) oraz kategoryzacji powiatów i gmin pod kątem modyfikacji modelu terytorialnej organizacji kraju, s. 4.
  10. ↑ Metadata Glossary – Population in urban agglomerations of more than 1 million. databank.worldbank.org. [dostęp 2024-06-05]. Cytat: According to the United Nations, an Urban Agglomeration refers to the de facto population contained within the contours of a contiguous territory inhabited at urban density levels without regard to administrative boundaries. It usually incorporates the population in a city or town plus that in the sub-urban areas lying outside of but being adjacent to the city boundaries. In general, an urban agglomeration is an extended city or town area comprising the built-up area of a central place and any suburbs linked by continuous urban area. INSEE, the French Statistical Institute, uses the term unité urbaine, which means continuous urbanized area. There are differences in definitions of what does and does not constitute an "agglomeration", as well as differenced in statistical and geographical methodology. Some of the well-known urban agglomerations of the world are Tokyo, New York City, Mexico City, New Delhi, and Seoul. A metropolitan area includes the urban area, and its satellite cities plus intervening rural land that is socio-economically connected to the urban core city, typically by employment ties through commuting, with the urban core city being the primary labor market. According to the United Nations' definition, a metropolitan area includes both the contiguous territory inhabited at urban levels of residential density and additional surrounding areas of lower settlement density that are also under the direct influence of the city (e.g., through frequent transport, road linkages, commuting facilities etc.). (ang.).
  11. ↑ Tadeusz Markowski, Tadeusz Marszał: Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja: problemy i pojęcia podstawowe. Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, 2006, s. 14–15. ISBN 83-89693-16-X.
  12. ↑ Teresa Czyż, Koncepcje aglomeracji miejskiej i obszaru metropolitalnego, Poznań 2009, s. 450, Cytat: Próbę objaśnienia odrębności charakteru aglomeracji miejskiej i obszaru metropolitalnego podjął już wcześniej P. Korcelli (1973, 1974). Według Korcellego (1973, s. 157–159) „w odróżnieniu od pojęcia „obszaru metropolitalnego” pojęcie „aglomeracji miejskiej” zawiera w sobie przede wszystkim treść morfologiczną i odnosi się do zaawansowanego stadium rozwoju układu osadniczego”. Jest pojęciem odpowiadającym obszarowi zurbanizowanemu. „Koncepcja obszaru metropolitalnego jest koncepcją przestrzennej jednostki funkcjonalnej… Jest ona bliska koncepcji miasta – regionu”. P. Korcelli podkreśla, że „pojęcia aglomeracja oraz konurbacja występują na ogół w ujęciach akcentujących aspekt morfologiczny struktury, w odróżnieniu od określeń – obszar metropolitalny i miasto – region, które są stosowane w koncepcjach reprezentujących ujęcie funkcjonalne” (Korcelli, 1974, s. 88).
  13. ↑ Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie: Obszary metropolitalne: konsekwencje społeczno-gospodarcze dla przyszłości Europy, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, Bruksela, 1 lipca 2004, s. 1, Cytat: Przedmiotem niniejszej opinii są obszary metropolitalne, czyli wielkie aglomeracje miejskie i ich strefy oddziaływania gospodarczego; (…) Obszar metropolitalny składa się z centrum w postaci pojedynczego miasta lub aglomeracji miejskiej oraz z peryferii w postaci sąsiednich gmin, z których znaczna część czynnych zawodowo mieszkańców codziennie dojeżdża do pracy do centrum. (…) Obejmują zarówno tereny miejskie, jak i wiejskie.
  14. ↑ Paweł Swianiewicz, Urszula Klimska: Społeczne i polityczne zróżnicowanie aglomeracji w Polsce – waniliowe centrum, mozaika przedmieść. Warszawa: Prace i Studia Geograficzne, 2005, s. 48-50.
  15. ↑ Przemysław Śleszyński: Polska myśl urbanistyczna i planistyczna z okresu PRL-u i jej aktualność. Wybór esejów. Warszawa: Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, 2023, s. 54. ISBN 978-83-66847-68-2. Cytat: Delimitacja Z. Gontarskiego [1980], ogłoszona w zeszycie 109 Biuletynu KPZK PAN wprawdzie w tytule zawierała ‘obszary metropolitalne’, ale sam autor stwierdzał, że termin ten traktuje synonimicznie z aglomeracjami. Już w tamtych czasach było to nie do przyjęcia przez znaczną część, być może większość badaczy (dyskusja na te temat dość pełnie i reprezentatywnie została przedstawiona w zeszycie 79 Biuletynu KPZK PAN pt. Aglomeracje miejskie w Polsce. Pojęcie i terminologia, będącym zapisem referatów i polemiki na seminarium poświęconym tematowi 10.03 problemu węzłowego 11.2.1 w Warszawie 26 lutego 1973 r.).
  16. ↑ Paweł Sudra: Ewolucja kryteriów delimitacji wielkomiejskich układów osadniczych w Polsce. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2018, s. 188. DOI: 10.7163/PrzG.2018.2.1. Cytat: W praktyce delimitacyjnej w Polsce pojęcie obszaru metropolitalnego po raz pierwszy pojawiło się wcześniej – w opracowaniu Głównego Urzędu Statystycznego z 1968 r. (Klimczyk i Mijakowski, 1968). Dla wyznaczenia tych obszarów przyjęto wymóg minimalnego progu ludnościowego dla miasta centralnego – 100 tys. mieszkańców (w drodze wyjątku włączono również Bielsko-Białą i Opole, nie spełniające tego warunku). Wśród kryteriów wyznaczenia zasięgu obszaru uwzględniono udział ludności utrzymującej się z zawodów pozarolniczych, a także warunki związane z sąsiedztwem jednostek podstawowych (były nimi miasta i osiedla oraz gromady) i ciągłością terytorialną. W rezultacie wyodrębniono aż 7 obszarów metropolitalnych. Definicja obszaru metropolitalnego przyjęta przez GUS nawiązywała do zaleceń zespołu ekspertów ONZ, zgłoszonych na konferencji w Sztokholmie (1961 r.) oraz do stosowanego w Stanach Zjednoczonych szerokiego rozumienia obszarów metropolitalnych identyfikowanych do celów statystycznych (Metropolitan Statistical Areas). Podjęta próba delimitacji spotkała się jednak z głosami krytyki, związanymi z nieuwzględnieniem wśród kryteriów powiązań funkcjonalnych, jakimi mogą być np. dojazdy do pracy i z nadmiernym uproszczeniem procedury badawczej (Wróbel, 1970). W rezultacie powstały obraz zasięgów terytorialnych był uproszczony, a wyznaczone obszary wykraczały znacznie poza zasięgi bezpośrednich wpływów miast centralnych.
  17. ↑ (Art. 2 pkt 9) Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2022 r. poz. 503)
  18. ↑ Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. ws. przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (M.P. z 2012 r. poz. 252)
  19. ↑ a b Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2012, s. 188. ISBN 978-83-7610-359-4.
  20. ↑ Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2012, s. 176. ISBN 978-83-7610-359-4. Cytat: Rysunek 37. Docelowy hierarchiczny system planowania w Polsce.
  21. ↑ Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2012, s. 183. ISBN 978-83-7610-359-4.
  22. ↑ (Art. 1) Ustawa z dnia 9 marca 2017 r. o związku metropolitalnym w województwie śląskim (Dz.U. z 2022 r. poz. 2578)
  23. ↑ Interim Territorial Cohesion Report. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2004, s. 98-101. ISSN 92-894-0000-0.
  24. ↑ Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (projekt). Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2011-01-25, s. 67.
  25. ↑ Delimitacja Miejskich Obszarów Funkcjonalnych stolic województw. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 2013-07-29, s. 173-179.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]

Population on 1 January by age groups and sex - functional urban areas, Eurostat. Instrukcja selekcji miast według krajów: klik na "Geopolitical entity", "Uncheck all", "Cities", na symbol filtra na prawo od "Cities", wybrać kraj, klik "Check all"

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Obszar_metropolitalny&oldid=74483984”